Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə



Yüklə 3,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/191
tarix17.09.2017
ölçüsü3,93 Mb.
#21
növüDərs
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   191

55

Ə D Ə B İ Y Y A T

Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. 2-ci nəşri –                                    

Bakı. 2002, s. 7-127



Ümumi psixologiya A.V.Petrovskinin red.  ilə – Bakı,                                      

1982, s. 5-68



Əliyev B.H.  Məhkəmə psixoloji ekspertizasının ümumi

məsələləri. – Bakı, 1997



Əliyev R.İ Psixologiya tarixi.  – Bakı,  2006,  s.  14-18;                                       

354-375.


Nemov R.S.    Psixoloqiə.  V 3-x kniqax,  kn.  1.  – M.,                                           

1998, s. 5-90.



Maklakov A.Q.    Obhaə psixoloqiə.  – Piter,  2001,                                              

s. 12-69.



Rubinşteyn S.L.    Osnovı obhey psixoloqii.  V 2-x                                      

tom – t. 1,  M.,1989, s.12-89.



Fress P.,  Piaje J.  Gksperimentalğnaə psixoloqiə                        

Vıp. 1-2 .M., 1966, s. 99-155                           

                               

                         




56

2 - c i F Ə S İ L

PSİXİKANIN FİLOGENEZDƏ İNKİŞAFI

                        

                                    Qısa xülasə

Psixikanın    yaranma



inkişafının

öyrənilməsi

tarixindən.  Hər cür materiyanın inikas qabiliyyətinə malik olması.

Psixikanın filogenezdə inkişafı əksetdirmənin tropizm,  in-

stinktiv, həyatda qazanılan və intellektual davranış formaları kimi. 



Tropizmlər bioloji amillərə orqanizmin özünəməxsus cavab

vermə üsulu kimi.  Tropizmlərin növləri: fototropizm, termotropizm, 

xemotropizm, topotropizm.

İnstiktiv davranış – mühitin müəyyən şəraitinə,  təsirinə

qarşı anadangəlmə reaksiya forması kimi.

Heyvanlarda vərdişlər həyatda qazanılan davranış forması

kimi.


Heyvanlarda intellektual davranış forması və onun

xüsusiyyətləri.



Psixikanın filogenezdə inkişafı

Psixikanın yaranma və inkişafının öyrənilməsi

tarixindən.  Psixikanın yaranması və inkişafının öyrənilməsi

təbiət elmlərinin,  o cümlədən psixologiyanın qarşısında duran

mürəkkəb,  mühüm vəzifələrdən olmuşdur.  Hələ eramızdan

əvvəl psixikanın (ruh) yaranması, mahiyyəti ilə bağlı iki fərqli

dünyagörüşü:  idealist və materialist dünyagörüşü barədə

fikirlər irəli sürmüşdülər. İdealistlər hesab edirdilər ki, psixika

(ruh)  bədəndən asılı olmayaraq     mövcuddur və materiyadan

əvvəl yaranmışdır.  Materialistlərə görə isə materiya obyektiv

gerçəklikdir,  bizim şüurumuzdan asılı olmayaraq mövcuddur

və daim dəyişir,  hərəkətdə olur,  inkişaf edir.  Psixika yüksək

surətdə təşəkkül tapmış materiyanın məhsuludur.



57

Psixologiya elminin başlıca vəzifələrindən biri də insan

psixikasını öyrənməklə bağlıdır.  Lakin insan psixikasının

təbiətini öyrənmək üçün ilk növbədə pasixikanın necə

yaranmasını, canlıların bioloji təkamülü nəticəsində onun necə

inkişaf etdiyini və insanlarda necə yeni məzmun kəsb etdiyini

müəyyənləşdirmək lazımdır.

Daha vacib məsələlərdən biri də insan psixikasının tarixi

inkişafının öyrənilməsi ilə bağlıdır. 

Müasir insanların psixi xüsusiyyətləri heç də insan

psixikası üçün əbədi olan bir keyfiyyət deyildir. Onlar ictimai

mühitin,  şəraitin inkişafı nəticəsində dəyişir.  Sosial-iqtisadi

şərait insan psixikasında əvvəlkilərdən fərqli yeni keyfiyyətlər

yaradır.  Yəni insan psixikası əbədi,  dəyişməz olaraq qalmır. 

İstənilən konkret tarixi şəraitdə insan psixikasının bəzi

xüsusiyyətləri inkişaf edir,  şəraitlə ziddiyyət təşkil edənlər isə

sanki «dondurulur».

Cansız,  qeyri-üzvü materiyadan başlamış ən ali

mürəkkəb materiya olan insan beyninə qədər hər cür materiya

maddi aləmin ümumi keyfiyyəti olan inikas (əksetdirmə), 

başqa sözlə, təsirə cavab vermə qabiliyyətinə malikdir. İnikasın

forması materiyanın varlıq formasından asılıdır.

Cansız maieriyada baş verən keyfiyyət dəyişikliklərinə

əsasən canlı materiya yaranır və o, daha mürəkkəb xassəyə -

qıcıqlanma xassəsinə malik olur. Bu xassə canlıların xarici

təsirlərə fəal reaksiyalarına imkan verir. Qıcıqlanmanın inkişafı

həyat şəraitinin mürəkkəbləşməsi və orqanizmin anatomik qu-

ruluşunun təkmilləşməsi nəticəsində həssaslıq artmış, tədricən

duyğular yaranmışdır.

Psixikanın filogenezdə inkişafı əksetdirmənin tropizm, 



instinktiv,  həyatda qazanılan və intellektual davranış

formalarında təzahür etmişdir.  Elementar qıcıqlanma sadə, 

birhüceyrəli orqanizmlərdə özünü göstərir və onların mühüm

təsirinə hərəkətlə cavab verirlər. Mühit canlı orqanizmə bioloji

təsir göstərə bilər ki,  bunun nəticəsində həmin orqanizmin



58

protoplazmasının xassəsi dəyişir.

Bioloji amillərə özünəməxsus cavab vermək üsulları

tropizmlər və ya taksislər adlanır. 

Tropizmlərin aşağıdakı növlərini fərqləndirirlər:  fototro-



pizm - canlı orqanizmin işığın təsiri ilə hərəkət etmə meyli; 

termotropizm - işığın təsiri ilə hərəkətetmə meyli;  xemotro-

pizm - müəyyən fiziki-kimyəvi mühiti seçməyə meyli; topo-

tropizm - mexaniki qıcıqlandırıcıların təsir ilə hərəkət etmə

meyli və s.

Canlılarda psixikanın təşəkkül tapması onların mühitə

uyğunlaşa bilmələri ilə bağlı olan dəyişikliklərdən yaranır. 

Yəni canlının xarici mühitin təsirinə uyğun davranışını meyda-

na çıxır. Onların mühitə uyğunlaşması anatomik dəyişikliklərə

səbəb olmur, sadəcə olaraq onun davranışı dəyişir.

Bir çox canlıların davranışı instinktiv davranışdır və təbii

tələbatdan doğur.  Mühitin müəyyən şəraitinə,  təsirinə qarşı

mürəkkəb anadangəlmə reaksiya forması instinktlər adlanır.

İnstinktiv davranış müəyyən bir növün hamısı üçün xa-

rakterik olan anadangəlmə davranışdır.  Bir çox alimlər hesab

edirlər ki,  instinktlər dəyişməzdir və canlıların fərdi qaydada

mühitə uyğunlaşması prosesində dəyişməz qalır.  Lakin belə

yanaşma səhvdir. İ.P. Pavlov göstərir ki,  canlıların inkişafının

bütün dövrlərində fərdi uyğunlaşma olmuşdur.  Bu canlıların

(məsələn,  bağırsaqboşluqlarda)  həyat prosesində ayrı-ayrı

fərdlərdə müvəqqəti əlaqələr – şərti reflekslər yaranır. Məsələn, 

kağız parçasını aktiniyaya yaxınlaşdırsaq onu tutub udar, lakin

bir neçə təkrardan sonra hətta, kağızı ağız boşluğuna almadan

kənara atır.  Lakin yaranan bu cür əlaqələr qısamüddətli olur, 

tezliklə sönür.  Canlıların davranış xüsusiyyətləri inkişafın ilk

mərhələsində müxtəlif xassəli şeylərin təsirindən yaranırdı. 

Məsələn,  məlumdur ki,  həşərat tora düşən kimi hörümçək

dərhal onun yanına qaçır və tikanını ona batırır.  Hörümçəyin

belə davranışı nə ilə bağlıdır?  Aparılmış xüsusi təcrübələr

göstərir ki,  torun tərpənməsi həşəratı öz ovuna doğru çəkir. 




Yüklə 3,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   191




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə