137
nəzəriyyələri: K.Xorninin nevroz nəzəriyyəsi, E.Frommun
konsepsiyası, Q.S.Sallevanın
interpersonal, E.Eriksonun
eqo-
psixologiya nəzəriyyəsi. Şəxsiyyətin eksperimental nəzəriyyəsi:
Q.Olportun, Q.Merreyin, R.Kattelin, A.Kellinin nəzəriyyələri. Şəxsiyyət
haqqında L.Festinqerin koqnitiv dissonans nəzəriyyəsi. Şəxsiyyət
haqqında biheviorist nəzəriyyə. Şəxsiyyət haqqında humanistik
nəzəriyyələr: K.Rocersin, A.Maslaunun, R.Meyyin nəzəriyyələri.
Şəxsiyyətin fəallığı və istiqaməti. Şəxsiyyətin fəallığı və onu
təmin edən amillər. Şəxsiyyətin istiqamətinin xarakteristikası.
Tələbatlar və onların növləri. Şəxsiyyətin davranış motivləri. Maraq-
lar və onların növləri. Dünyagörüşü, əqidə və ideallar.
Şəxsiyyətin mənlik şüuru. Mənlik şüuru funksiyaları
haqqında anlayış. «Mən»in kəşf olunması. «Mən» obrazının
formalaşması. Özünüqiymətləndirmə və mənlik şüurunun əmələ
gəlməsində onun rolu. Şəxsiyyətin iddia səviyyələri.
Hisslər, iradə, fəaliyyət.
III. 5. 1. Şəxsiyyət haqqında anlayış
Müasir psixologiyada şəxsiyyət problemi. Şəxsiyyət
problemi elmin müxtəlif sahələrində çalışan alim və
mütəfəkkirlərin illərlə diqqət mərkəzində dayanan mühüm
problemlərdən biri olmuş və müasir dövrdə də öz aktuallığını
saxlamaqdadır. Müasir psixologiyada şəxsiyyət, onun fəallığı,
formalaşması, strukturu kimi məsələlər, ümumiyyətlə şəxsiyyət
anlayışının mahiyyəti barədə müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Bu
bir daha həmin problemin mürəkkəb və çətin olduğunu təsdiq
edir.
İnsanlar təkcə gözlərinin rənginə, səslərinin tembrinə,
barmaq izlərinə və s. görə deyil şəxsiyyətlərinin xarakte-
ristikasına görə də bir-birlərindən fərqlənirlər. İnsanları göz-
lərinin rənginə, səslərinin tembrinə və ya digər biofiziki
xüsusiyyətlərinə görə xarakterizə etməyə nisbətən onları bir
şəxsiyyət kimi xarakterizə etmək olduqca çətindir. Şəxsiyyət
anlayışı
mürəkkəb
anlayışdır. Onun
adekvat
şəkildə
138
anlaşılmasının çətinliyi bir sıra amillərlə bağlıdır. Həmin
mühüm amillərdən bir neçəsini nəzərdən keçirək.
1. İnsan şəxsiyyəti maddi və toxunula bilən, hiss edilən
deyildir. O, bir sıra amillərin, şəraitin, imkanların və
determinantların təsiri altında formalaşan psixoloji törəmədir.
2. İnsan şəxsiyyəti bir sıra amillərin təsirinə məruz qalsa
da yalnız onlardan asılı bir törəmə kimi şərh oluna bilməz,
çünki o formalaşdığı həmin əsası dialektik olaraq rədd edir.
3. İnsan davranışının determinasiyasında şəxsiyyətin
mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi barədə çoxlu nəzəriyyə və
konsepsiya mövcuddur ki, bunların bir çoxunun «şəxsiyyət»
anlayışını şərh etməsi ziddiyyətlidir.
4. Nəhayət, şəxsiyyəti anlamaq insan fenomenini anla-
maqla birbaşa əlaqədardır. Şəxsiyyət yalnız o zaman insanın
əsası, özəyi kimi, onun başlıca parametri, onun eyniləşdirmə
vasitəsi kimi şərh oluna bilər ki, antropologiya və insan
haqqında biliklər insanın öz təbiətini anlamaq səviyyəsinə
yüksəlmiş olsun.
Lakin bütün bu qeyd olunanlar heç də şəxsiyyətin tədqiqi
imkanlarının mümkün olduğunu rədd etməyə imkan vermir.
Əksinə, şəxsiyyət problemi barədə son nəzəri və eksperimental
tədqiqatlar onun öyrənilməsi imkanlarını artırır.
«Şəxsiyyət» sözü Azərbaycan, rus və ingilis dillərində
maraqlı və faktiki olaraq eyni etimologiyaya malikdir.
Azərbaycan dilində «şəxsiyyət» sözü öz əsasını ərəb sözü olan
«şəxs» sözündən götürmüş və hər hansı bir konkret şəxsi,
simanı bildirir. Rus dilində «şəxsiyyət» (liçnostğ) sözü də
«liüo», «liçina» (üz, sifət) sözləri ilə bağlıdır. İngilis dilində
«şəxsiyyət» mənasını ifadə edən «personality» sözü öz əsasını
iki latın sözündən – «per» və «sona» sözlərindən götürmüşdür
ki, bu da bir növ «vasitəsilə danışır» mənasını ifadə edir. So-
nralar qədim Yunanıstanda və Rim imperiyasında bu söz teatr
tamaşasında aktyorun «maskası» şəklində özünü büruzə
vermişdir. Adətən, səhnə hərəkətindən asılı olaraq «masqa»
139
dəyişilir, aktyor rola daxil olur. Lakin, yalnız xeyli vaxt
keçdikdən sonra «persona» sözü hazırki dövrdə daşıdığı məna
yükünü daşımağa başlamış, «personality» – «şəxsiyyət»
mənasında işlənməyə başlanmışdır.
Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, insanın şəxsiyyəti
birbaşa və dolayı mənada onun siması, sifətidir. Birbaşa
mənada insanın siması, sifəti onun başlıca identifikatorudur.
Məhz onun xətləri, formaları, çevrəsi və digər xüsusiyyətləri
əsasında bir adamı başqasından fərqləndirir, onun hansı yaş
kateqoriyasına mənsub olduğunu müəyyənləşdirə bilirik.
Təsadüfi deyildir ki, şəxsiyyəti eyniləşdirməklə bağlı bütün
sənədlərdə onun sifətinin (üzünün) şəkli olması tələb edilir.
Bununla yanaşı olaraq bizim sifətimiz emosiyalarımızın,
hisslərimizin, əhvalımızın, vəziyyətimizin, istəklərimizin
ifadəçisinə çevrilir, o bizə təkcə verbal yolla deyil, qeyri- ver-
bal yolla da, zəngin mimiki imkanlarımızın köməyilə də
ünsiyyətə girmək imkanı verir. Dolayı mənada, insan
şəxsiyyəti onun «ruhunun», başqa sözlə, onun bütün psixi
təzahürünün «sifətidir». İnsana məxsus olan fərdi-psixoloji
xassələrin təzahür xüsusiyyətlərinə, onun ünsiyyət üslubuna,
davranışına, fikir
və
ideyalarına
görə
onu
aydın
eyniləşdirməyimiz və onun gələcək davranışının istiqamətini
proqnozlaşdırmağımız heç kimdə şübhə doğura bilməz.
Bütün yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq deyə
bilərik ki, şəxsiyyət fərdin özünü cəmiyyətlə eyniləşdirməsinə
imkan verən davamlı fiziki və psixi xarakteristikasının
məcmuundan ibarətdir.
Şəxsiyyət insanın psixoloji siması olub, şüura, mənliyə
malik olan, öz hərəkətlərinə cavabdeh, ictimai münasibətlərin
fəal iştirakçısı olan adamdır. Şəxsiyyət müəyyən ictimai-tarixi
dövrdə yaşayıb fəaliyyət göstərən, gerçəkliyi dərk edib
müəyyən istiqamətdə dəyişdirən, ünsiyyətə girməyi bacaran
konkret canlı insandır.
Dostları ilə paylaş: |