172
Sallivenin
fikrincə
təhlükəsizliyə
olan
tələbat,
həyəcandan qaçmaq cəhdi sosial xarakter daşıyır, lakin bu
sosiallıq uşaq doğularkən onun üzvü tələbatına daxil olur.
Salliven belə hesab edir ki, uşaq doğularkən hər iki mex-
anizm mövcud olur və onlar şəxsiyyətin inkişaf mexanizmini
təşkil edirlər. Lakin insan yaşadığı xarici aləmdə daima onu
təmin etməyən və həyəcan doğuran hallarla rastlaşır. Məhz xa-
rici aləmlə həmin mübarizədə, başqa sözlə, narahatlıqla
mübarizədə insan şəxsiyyəti formalaşır. Salliven bunu «mən-
sistem» adlandırır. O göstərir ki, «mən-sistem», daha doğrusu,
şəxsiyyət, birincisi, şüursuzluq səviyyəsində narahatlıqla
mübarizədə, ikincisi, həmin narahatlıqdan yaxa qurtarmaq üçün
müxtəlif vasitələri tapma prosesində inkişaf edir. «Mən-
sistem» uşağı, yeniyetməni, sonradan isə yaşlı adamları
əvvəlcə ananın, sonra isə başqa adamların, məsələn, iş
yerindəki həmkarlarının köməyinə qaçmağa məcbur edir.
Beləliklə də Sallivenə görə şəxsiyyətlərarası münasibətlər
formalaşan şəxsiyyətin mexanizmi kimi özünü göstərməyə
başlayır.
Nəhayət, şəxsiyyətin klinik nəzəriyyəsində özünəməxsus
yer tutan psixoloqlardan biri də Erik Erikson (1902- 1994)
olmuşdur. E.Erikson Almaniyada doğulmuş, 1927- 33- cü
illərdə Venada Freydlə birlikdə işləmiş, 1933- cü ildən ABŞ-a
köçmüşdür. O, eqo-psixologiya konsepsiyası yaradıcılarından
biri olmuşdur. Onun nəzəriyyəsi epigenetik nəzəriyyə adı ilə
məşhurdur. Onun fikrincə şəxsiyyətin inkişafı sosial aləmlə
müəyyən edilir. O, «şəxsiyyətin identikliyi» anlayışını irəli
sürmüş və həmin anlayış altında insanın əhatə olunduğu sosial
aləmlə qırılmaz əlaqəsi barədə ona məlumat verən mərkəzi
keyfiyyəti nəzərdə tutmuşdur. Həmin keyfiyyətlər aşağıdakı
parametrlərdə
ifadə
olunur:
insanın
özünə
doğru
mərkəzləşməsində, sosial
qrupla, onu
əhatə edənlərlə
eyniləşdirmədə, insanın öz qiymətini, sosial rolunu müəyyən-
ləşdirməsində.
173
Şəxsiyyətin eksperimental nəzəriyyəsi də psixologiya
tarixində özünəməxsus yer tutmuşdur. Burada birinci növbədə
diqqəti cəlb edən Q.Olport və Q.Merreyin persionoloji
nəzəriyyəsidir. Amerika psixoloqu Qordon Olport (1897-
1967) şəxsiyyətin öyrənilməsinə sistemli yanaşmanın ilk
təşəbbüskarlarından biri olmuşdur. Onun fikrincə insan «açıq
sistemdən» ibarətdir. Bu o deməkdir ki, insanın inkişafı daima
başqa adamlarla qarşılıqlı əlaqədə, qarşılıqlı münasibətdə baş
verir. İnsan təkcə onu əhatə edənlərə nə isə bəxş etmir, özü də
onlardan nə isə alır. Olport şəxsiyyətə insanlar arasındakı
geniş əlaqə sistemindən törəyən bir hadisə kimi baxır. Olporta
görə şəxsiyyət münasibətlərin qəti modelidir. Olporta görə
şəxsiyyətin inkişafı bioloji tələbatların məcburiyyətindən
azadlığı, onun motivlərinin avtonomluq dərəcəsi ilə müəyyən
edilir.
Şəxsiyyətin eksperimental nəzəriyyələri içərisində Ame-
rika psixoloqu A.Kellinin (1905- 1966) «Şəxsiyyətin konstruk-
torlar» konsepsiyası da xüsusi yer tutur. Onun fikrincə
şəxsiyyətin psixi proseslərinin təşkili onun gələcək hadisələri
qabaqcadan necə sezməsindən, düşünməsindən asılıdır. Bu
fərziyyələrin təsdiq olunmaması sisteminin çox və ya az
dərəcədə yenidən təşkil edilməsinə gətirib çıxarır ki, bu da
gələcək
haqqında
sonrakı
xəbərvermənin
adekvatlığını
yüksəltməyə səbəb olur. Kelli bir sıra konkret psixoloji meto-
dikalara tətbiq oluna bilən «repertuar şəbəkə» metodiki prinsi-
pini işləyib hazırlamışdır. Hal-hazırda bundan klinik və təlim
psixologiyasında müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.
Şəxsiyyətin əsas nəzəriyyələri içərisində koqnitiv
nəzəriyyə də mühüm yerlərdən birini tutur. Bunlardan ən çox
diqqəti cəlb edəni Amerika psixoloqu L.Festinqerin koqnitiv
dissonans nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyəyə görə əgər fərdin
şüurunda eyni bir obyektə və hadisəyə dair məntiqi cəhətdən
bir-birinə zidd olan bilik qarşılaşırsa, onda fərd bir növ diskom-
fortluq hissi keçirir və o həmin hissdən yaxa qurtarmağa çalışır.
174
Bəzən obyektiv şəraitdən asılı olaraq bu və ya digər şəkildə
hərəkət etməli olur. Bu zaman insanın bilikləri ilə real
davranışı arasında ziddiyyət meydana gəlir. Yerinə yetirilən iş
cansıxıcı olur. Ona görə də fərd bu vəzifəni yerinə yetirmək,
həmin vəziyyətdən çıxmaq üçün müvafiq obyektlər və ya
hadisələr haqqında öz biliyini və ya sosial ustanovkasını
yenidən qurmağa, təşkil etməyə çalışır ki, onların arasındakı
həmin ziddiyyəti aradan götürmüş olsun. L.Festinqerə görə öz
hərəkətinə, davranışına bəraət qazandırmağı gücləndirməyə
çalışan insan ya öz davrvnışını dəyişir, ya özünün hərəkətinin
bağlı olduğu obyektə münasibətini dəyişir, ya da həmin
davranışın özünə və başqalarına əhəmiyyətini qiymətdən salır.
Şəxsiyyətin biheviorist nəzəriyyəsi də psixologiya
tarixində özünə müvafiq yer tutmuşdur. Bu sahədə B.F.Skin-
nerin (1904-1990) nəzəriyyəsi xüsusilə diqqəti cəlb edir.
B.Skinner müasir Amerika biheviorist psixologiya məktəbinin
nümayəndəsi olmuşdur. O, neobiheviorizmin əleyhinə çıxmış,
psixologiya yalnız stimul, reaksiya və həmin reaksiyanın
möhkəmləndirilməsinin
zahiri
müşahidə
olunan
qanunauyğunluqlarını qeyd etməklə kifayətlənmişdir. B.Skiner
«Operant»
(operasiya, əməliyyat
sözündən) öyrənmə
konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Bu konsepsiyaya görə orqa-
nizm məhz ona görə yeni reaksiya verir ki, özü onu
möükəmləndirir və yalnız bundan sonra xarici stimul reaksiya
yaradır. İlk növbədə Skinner operant davranışı bir sıra orijinal
metodika və cihazları tətbiq etməklə öyrənmişdir. O,
proqramlaşdırılmış təlimin əsasını qoymuşdur.
A.Bandur və D.Dollardın sosial təlim nəzəriyyələri də
şəxsiyyətin biheviorist nəzəriyyələri içərisində özünəməxsus
yer tutmuşdur.
Nəhayət, humanist nəzəriyyə də şəxsiyyət haqqında
psixoloji nəzəriyyələr içərisində özünə sanballı yer tutmuşdur.
Bunlardan K.Rocersin və A.Maslounun özünüaktuallaşdırma
nəzəriyyəsi və R.Meyyin ekzistensional psixologiyası xüsusi
Dostları ilə paylaş: |