16
Tibb psixologiyası özünə klinik psixologiya, patopsixologiya,
neyropsixologiya,
somatopsixologiya,
ümumi
tibb
psixologiyası, psixiatriya, psixoprofilaktika və psixogigiyena,
psixokorreksiya və s. bölmələrini daxil edir.
Patopsixologiya, eləcə də psixoterapiya, psixikasında və
davranışında qüsurlar olan adamlarla işin aparılmasına xidmət
edir. Psixologiyanın bu sahələrinin başlıca vəzifəsi mövcud
psixi pozğunluğun səbəblərini və onu aradan qaldırmaq
yollarını öyrənir.
Müasir psixologiya elminin yeni sahələrindən biri olan
psixodiaqnostikaya gəldikdə, o, insanların psixi xassə , prosesi
və hələtlərinin inkişaf xüsusiyyətləri haqqında elmi cəhətdən
yoxlanmış və onlar haqqında əsaslı məlumat əldə etməyə im-
kan verən metodların köməyi ilə qiymətləndirilməsinin
nəzəriyyəsi və praktikası ilə məşğul olur.
Yekunda qeyd etmək lazımdır ki, biz burada müasir
psixologiya elminin yalnız bir qismi ilə qısaca tanış olduq.
Psixologiya elminin idman psixologiyası, əmək psixologiyası,
incəsənət psixologiyası, kosmik psixologiya, menecment
psixologiyası, eksperimental psixologiya, etnik psixologiya və
s. sahələrinin də özünəməxsus predmeti və vəzifələri vardır.
Şübhəsiz onların hamısı barədə burada geniş məlumat vermək
vəsaitin imkanlarından kənardır.
I.1.3. Psixologiya elminin inkişaf mərhələləri
Psixologiya elmi öz inkişafında müxtəlif mərhələlərdən
keçmişdir. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:
Elməqədərki I mərhələ. Qədim dövrdən başlayaraq
bizim eradan əvvəlki VII-VI əsrlərə qədərki dövrü əhatə edir.
Bu dövrdə ruh (psixika) haqqında təsəvvürlər çoxsaylı mif və
əfsanələrdə, nağıl və ilkin dini inamlarda, totemlərdə öz əksini
tapmışdır.
17
İlkin elmi təsəvvürlər (ikinci mərhələ). Bu dövr
eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərdən başlayaraq XVIII əsrin so-
nuna qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövrdə psixologiya elmi
fəlsəfənin tərkibində inkişaf etmişdir. II mərhələnin başa
çatması ilə bağlı psixoloji ədəbiyyatda fikir və mövqelər fərq-
lidir. Kimi ilk psixologiya məktəbinin - assosionizmin
yaranmasıyla (XVIII əsrin sonları), kimi də fəlsəfə və təbiət
elmlərindən fərqli psixologiya terminlərinin yaranmasıyla
(XIX əsrin ortaları) II mərhələnin başa çatdığını qəbul edir.
Psixologiyanın inkişafının mərhələlərə ayrılması digər
elmlərdə olduğu kimi şərti xarakter daşıyır. Bəzən psixologiya
elminin müstəqil elm sahəsi kimi yaranmasını V.Vundtun eks-
perimental psixologiya laboratoriyasının yaranması tarixindən
götürməyi təklif edənlər də var. Bunlarla yanaşı psixologiyanın
müstəqil elm sahəsi kimi daha əvvəlki dövrlərdən meydana
çıxdığını qəbul edənlər də olmuşdur. Bu, psixologiyanın
müstəqil şəkildə predmetinin müəyyənləşməsi, humanitar və
təbiət elmləri sistemində öz yerini tutması, psixikanın daxili və
xarici təzahürlərinin eyni vaxtda öyrənilməsi ilə bağlıdır.
Psixologiyanın müstəqil mövqeyi onun bir fənn kimi
üniversitetlərdə tədris olunması ilə də əlaqələndirilir. Bu isə
XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir.
Psixoloqların böyük əksəriyyəti psixologiya elminin
müstəqil elm sahəsi kimi meydana çıxmasının tarixini XIX
əsrin
ikinci
yarısından, eksperimental
psixologiyanın
yaranması tarixindən götürməyi daha düzgün hesab edirlər.
İstənilən halda qəbul etmək lazımdır ki, psixologiyanın
müstəqil elm sahəsi kimi mövcudluğu tarixi onun fəlsəfənin
tərkibində inkişafı tarixindən qat-qat azdır. Təbii ki, fəlsəfənin
tərkibində olduqda belə bu elm inkişaf etmiş, onun predmeti,
məzmunu təkmilləşmişdir.
Uzun müddət psixologiyanın predmeti ruh olmuşdur.
Lakin müxtəlif dövrlərdə ruh anlayışı müxtəlif məzmun,
mahiyyət kəsb etmişdir. «Ruhi aləm» anlayışının əmələ
18
gəlməsi ibtidai insanların animistik görüşləri ilə əlaqədardır.
İbtidai insanların təsəvvürlərində ruh bədəndən aydın surətdə
ayrılmır. Bu təsəvvürlər həyat fəaliyyəti və şüur, o cümlədən
yuxu, ölüm, ürəkkeçmə və s. hadisələrin elməqədərki, primitiv
– materialist şərhi nəticəsində əmələ gəlmişdi. Belə hadisələrin
səbəbini izah etməkdə çətinlik çəkən ibtidai insanlar onların
bilavasitə qavranılan zahiri cəhətlərini onun əsl mahiyyəti kimi
qəbul edirlər. Qədim insanlara görə insanın ruhu – onun
bənzəridir. Onun tələbatı və adətləri, mövcudluq şəraiti canlı
insanlarda olduğu kimidir.
Bununla yanaşı, hesab edilirdi ki, ruhun başlıca
funksiyası bədəni fəallaşdırmaqdır. Qədim dövrün alimləri –
psixoloqlar hesab edirdilər ki, bədən ətalətdə olan kütlədir və
onu məhz ruh hərəkətə gətirir. Ruh yalnız fəallıq üçün enerji
vermir, eyni zamanda onu istiqamətləndirir, insanın davranışını
tənzim edir.
Tədricən ruhun funksiyasına idrak da əlavə olundu.
Beləliklə, fəallığın mənbəyi kimi idrak, onun mərhələləri psix-
oloji tədqiqatların mühüm məsələlərinə çevrildi.
Orta əsrlərdə ruhun
öyrənilməsi ilə bağlı dini
nəzəriyyələr meydana çıxdı və elmi araşdırmaları sıxışdırmağa
başladı. Buna görə də formal olaraq psixologiyanın predmeti
dəyişmədi, bədənin fəallığının növləri, idrakın xüsusiyyətləri,
ilk növbədə hissi idrak tədqiq olunurdu. Tənzimedici funksiya,
iradi davranış, məntiqi təfəkkür və s. ilahi iradə, allaha inam
kimi təqdim olunmağa başlandı.
Lakin dini ideologiya real aləmə neqativ münasibət
formalaşdırmışdı, haqq-təalaya qovuşmaq istəyən insandan özü
ilə tək qalmaq tələb olunurdu. Din xadimləri hesab edirdilər ki,
mövcud olanlar artıq yaradılmışdır və əbədi olaraq dəyişməz
qalacaqdır. Yeganə radikal dəyişiklik yalnız insanın «ikinci
zühuru» zamanı baş verəcəkdir. O vaxta qədər isə heçnə
dəyişməyəcəkdir.
Lakin bu kimi təzyiqlərə baxmayaraq, artıq feodalizmin
Dostları ilə paylaş: |