195
asılı olaraq qarşılıqlı münasibətlərin xarakteri.
Qruplarda şəxsyyətlərarası seçmə. Şəxsiyyətlərarası seçmə
və onun sosiometrik baxımdan təhlili. Sosiometrik matrisa və sosio-
qram. Qruplarda
şəxsiyyətlərarası
münasibətlərdə
seçmənin
motivləşməsi. Şəxsiyyətlərarası seçmənin referentometriya üsulu ilə
öyrənilməsi.
III. 6. 1. Qruplar haqqında anlayış
İnsan cəmiyyət daxilində doğulub yaşayır. Hər bir fərd
nəinki bioloji, eyni zamanda sosial irsə sahib olub, konkret
mühitdə və cəmiyyətdə mövcud yaşayış tərzini, görüşləri, adət
və ənənələri təkrar edir. Bu baxımdan hər bir şəxs konkret
cəmiyyətin məhsulu, öz dövrünün övladıdır. Burada insan bir-
liyi xüsusi rol oynayır. Əgər insan tək, tənha yaşasaydı nə onun
bir şəxsiyyət kimi formalahması, nə də öz tələbatlarını ödəməsi
işi istənilən səviyyədə gedə bilməzdi. Məhz buna görə də bəşər
tarixində insanlar daima müəyyən qruplarda birləşir və
fəaliyyət göstərirlər.
Bəs hər cür insan birliyini qrup adlandırmaq olarmı?
Qrupları səciyyələndirən əsas amillər nədən ibarətdir? Bu kimi
suallara cavab vermədən qruplar, onların rolu və funksiyalarını
da düzgün dərk etmək mümkün deyildir.
Hər şeydən əvvəl hər cür insan birliyini, məsələn,
təsadüfən avtobusda, metroda, küçədə birgə gedən adamları
qrup adlandırmaq düzgün deyildir. Bu adamlar fiziki cəhətdən
birləşmiş
fərdlər
olmaqla, bir-birlərinə
qarşılıqlı
təsir
göstərmirlər. Hər hansı bir insan birliyini qrup adlandırmaq
üçün həmin adamların vahid məqsəd uğrunda birgə fəaliyyətə
girişməsi tələb olunur. Bu cür ümumi mənafe və birgə fəaliyyət
olmadıqda insanların birliyinin son məqsədi də məlum olmur.
Bu cür təsadüfi birləşmədə insanların bir-birinə qarşılıqlı təsiri,
onların bir-birini qavraması halları da aradan çıxır. Bu
196
baxımdan görkəmli amerika psixoloqu D.Mayersin qrupa ver-
diyi tərif diqqəti cəlb edir. «Qrup bir-birinə qarşılıqlı təsir
göstərən, bir-birinə uzun müddət təsir göstərməklə özlərini
«biz» kimi qavrayan iki və daha artıq insan birliyidir»
1
. Məhz
buna görə də qrupları sosial mənsubiyyətə, birgə fəaliyyətin və
ünsiyyətin xarakterinə görə birləşən insan birliyi kimi
səciyyələndirmək lazım gəlir.
Tarixən müəyyən cəmiyyət çərçivəsində yaranmış,
ümumi mənafe, sərvətlər və davranış normalarına malik olan
adamların nisbətən sabit birliyi qrup adlanır.
Adamların
qeyri-mütəşəkkil
yığımından, təsadüfü
birliyindən fərqli olaraq qrup üzvləri qrup üçün tipik olan
fəaliyyət növlərinə daxil olurlar. Məsələn, ali məktəbin tələbə
qruplarında gələcəyin mütəxəssisi kimi formalaşmalı olan in-
sanlar birləşirlər. Onlar üçün tipik fəaliyyət növü təlim fəaliy-
yəti olub, bu prosesdə müvafiq peşə bilik, bacarıq və
vərdişlərinin formalaşması baş verir.
Adətən hər bir adam müxtəlif qrupların üzvü ola bilir.
Lakin hər hansı adam bütün qruplarda eyni statusa malik ol-
mur, müxtəlif qruplarda müxtəlif rolları yerinə yetirir. Məsələn,
uşaq ailədə övlad (oğul və ya qız), məktəbdə şagird, voleybol
komandasında idmançı rolunu; yaşlı adam ailədə valideyn, işdə
müdir və ya adi işçi və s. rolunu yerinə yetirə bilər.
Sosial qruplar. Qeyd olunduğu kimi, adi insan
biriliklərində adamlar ümumi mənafe, sərvət və davranış
normalarına malik olmurlar. Yalnız sosial qruplarda hər cür so-
sial münasibətlər mövcud olur. Sosial qruplar cəmiyyətin qəbul
etdiyi, özünün məqsəd və vəzifələri onun xeyrinə olan
qruplardır. Bu cür qruplara ailəni, orta və ali məktəb qruplarını,
təşkilat və idarələrdə toplanmış insan qruplarını, hərbi və id-
man qruplarını və s. aid etmək olar. Həmin qrupların strukturu,
normaları cəmiyyətin mövcud tələblərinə uyğun olmaqla, bir
1
Майерс Д. Соüиальная психология. – Питер, 1997, с.356
197
növ cəmiyyət tərəfindən idarə olunur. Təsadüfü insan
biliklərində isə çox vaxt bu cür idarə olunma mövcud olmur.
Bu cür insan birlikləri bir növ kütlə xarakteri daşıyır. Kütlə
aydın dərk olunmuş ümumi məqsəddən məhrum olan, lakin bir-
biri ilə öz emosional vəziyyətinin oxşarlığı və ümumi diqqət
obyektinə görə bağlı olan, xüsusi strukturu olmayan insan top-
lusudur. Sosial qruplarda isə aydın dərk olunmuş ümumi
məqsədlər mövcud olur. Qrup üzvlərinin hamısı həmin
məqsədin həyata keçirilməsinə çalışırlar. Burada qarşılıqlı an-
lama, əvvəlcədən düşünülmüş struktura uyğunluq, müvafiq
funksiyalar həyata keçirilir. Bu cəhəti nəzərə alaraq
Ə.Bayramov və Ə.Əlizadə yazır: «Sosial qrup mədəniyyət
meyarları, sərvət meylləri, həyat fəaliyyəti vasitələri və ya
şəraiti ilə bir-biri ilə bağlı olan insanların nisbətən sabit birliyi-
dir»
1
.
Psixoloji ədəbiyyatda (Ə.Bayramov, Ə.Əlizadə) sosial
qrupların aşağıdakı funksiyaları qeyd olunur:
sosializasiya funksiyası;
instrumental funksiya;
ekspressiv funksiya;
müdafiəedici funksiya;
Qrupun sosializasiya funksiyası-burada qrup üzvlərinin
sosiallaşması, sosial təcrübəni mənimsəməsi, bir şəxsiyyət kimi
formalaşmasını nəzərdə tutur. İnsanın sosiallaşması onun
düşdüyü ilkin sosial qrupdan başlayır. Ailənin ilkin sosial qrup
kimi uşağın sosiallaşmasında oynadığı rol hamıya məlumdur.
İnsanın daxil olduğu sonrakı sosial qruplar da onun sosial
təcrübəni mənimsəmək məktəbi rolunu oynayır.
Sosial qrupların instrumental funksiyasına gəldikdə bu,
qrupda insanların birgə fəaliyyətinin bu və ya digər şəkildə
həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu, xüsusilə kollektiv
1
Байрамов Я.С., Ялизадя Я.Я. Сосиал психолоэийа. – Бакы, 2003,
с.115
Dostları ilə paylaş: |