201
qruplar ünsiyyət prosesində təbii yolla yaranır. Burada qrup
üzvlərinin bir-birinə qarşı emosional-psixoloji münasibətləri
qrupun yaranması üçün əsas rol oynayır. Qeyri – rəsmi qrup da
özünün müvafiq strukturu və qarşılıqlı münasibət normalarına
malik olur. Lakin bu münasibətlər ilk növbədə yazılmamış
qaydalar
və
insanların
şəxsi
keyfiyyətlərindən
doğan
münasibətlərdən ibarət olur. Bu cür qruplara öz maraqlarına
görə birləşən həyət kompaniyalarını, yaxın iş və təhsil
dostlarını aid etmək olar. Çox vaxt rəsmi qrupların daxilində də
bu cür qeyri-rəsmi qruplar yarana bilir. Belə ki, rəsmi qrupun
üzvləri bir-birinə yaxınlıq, dostluq münasibətlərinə görə
qruplaşa bilirlər. Həmin qrupların mövqeyi, norma və məqsədi
bütövlükdə rəsmi qrupun mövqe, norma və məqsədinə uygun
gəldikdə
qrupun
fəaliyyətinin
müvəffəqiyyətlə
həyata
keçməsinə imkan yaradır. Bu baxımdan psixoloqlar rəsmi kiçik
qrupun müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməsinin, onun rəsmi və
qeyri-rəsmi strukturlarının bir-birinə uyğun gəlməsindən asılı
olduğunu qeyd edirlər.
Referent
qruplar. Psixoloji
ədəbiyyatda
kiçik
qrupların bir növü kimi referent qrupları da qeyd edirlər
(latınca referens sözündən götürülmüşdür). Özünün normaları,
fikirləri, qiymətləri fərdin davranış motivlərinə çevrilən sosial
birlik referent qrup adlanır. Bu termin ilk dəfə olaraq 1942- ci
ildə Q.Xaymen tərəfindən irəli sürülmüş və sonralar R. Merton,
Q. Nunkom, M.Şerif və b. tərəfindən istifadə olunmuşdur.
Məlum olduğu kimi hər bir adam müxtəlif qrupların
üzvü olur. Ayrı- ayrı adamlar üçün daxil olduğu həmin
qrupların sırası özünəməxsus şəkildə, müxtəlif olur. Lakin
bütün hallarda həmin sıranın müəyyənləşdirilməsi eyni prinsipə
əsaslanır: birinci yerdə mütləq o qruplar dayanacaqdır ki,
həmin qrupun normaları fərdin cəhd etdiyi normalara uyğun ol-
sun. Sonrakı yerlərdə qruplar fərd üçün əhəmiyyətlilik dərəcəsi
olan yerləri tutacaqdır. Yüksək ranqa malik olan qrup fərd üçün
bir növ daxili forum təşkil edir (Q.Midin obrazlı ifadəsinə
202
görə), fərd öz davranışını həmin normalarla tutuşdurur, tənzim
edir.
Qaydaları və normaları şəxsiyyətin qayda və normalarına
çevrilən, fərdin statusunun artması üçün daimi imkanları olan
bu cür referent qrupları çox vaxt etalon qrup adlandırırlar.
V.B.Olşanskinin verdiyi tərifə görə etalon qrup real və
ya təsəvvür olunan elə qrupdur ki, şəxsiyyət həmin qrupa cəhd
göstərir və onun standartlarını öz davrvnışı üçün etalon qəbul
edir. Bu baxımdan etalon qruplar real və təsəvvür olunan xa-
rakter daşıya bilər.
III.6.3. Kiçik qrupların fenomenologiyası və struktu-
ru
Kiçik qrupların fenomenologiyası haqqında anlayış.
Psixologiyada fenomenologiya anlayışı altında hər hansı bir
konkret obyekt üçün xarakterik olan əsas hadisələr barədə
təsəvvür və izahatlar nəzərdə tutulur. Bu baxımdan kiçik
qrupların da özünəməxsus fenomenologiyası vardır. İndi kiçik
qruplar üçün xarakterik olan fenomenləri və əsas elmi
anlayışları qısaca olaraq nəzərdən keçirək.
Sosial-psixoloji tədqiqatlardan məlum olduğu kimi, eyni
bir qrup üzvü onlar üçün xarakterik olan münasibətlər
sistemində eyni vəziyyətdə olmurlar. R.S.Nemovun qeyd etdiyi
kimi, kiçik qrupların üzvləri qrupdaxili münasibətlər struktu-
runda özlərinin mövqeləri, statusları, daxili yönəlişlikləri,
rollarına malik olurlar. Ona görə də R.S.Nemov hər bir adamın
qrupdaxili
münasibətlər
strukturundakı
yerini
müəyyənləşdirmək üçün həmin anlayışlardan istifadə edildiyini
qeyd edir.
Bütün
bunlarla
yanaşı
olaraq
kiçik
qrupların
fenomenologiyasında aşağıdakı anlayışlar da özünəməxsus yer
tutur: kiçik qrupların həcmi, strukturu, psixoloji uyuşma, qrup
203
təzyiqi, norma və funksiyalar, qrupun qütbləşməsi, rəhbərlik və
liderlik və s.
Qrup üzvlərinin mövqeləri anlayışı altında insanın hər
hansı bir münasibətlər sistemində tutduğu yer başa düşülür.
Həmin mövqe insanın qrupun digər üzvləri ilə əlaqəsi ilə
müəyyənləşdirilir. İnsanın qrupun digər üzvlərinin hərəkət və
davranışına
potensial
təsiri
həmin
adamın
qrupdakı
mövqeyindən asılıdır. Mövqeyin hansı səviyyədə olması bu
təsirin səviyyəsini müəyyənləşdirmək imkanı verir.
Qrup üzvlərinin statusuna gəldikdə o, qrup üzvlərinin
mövqelərindən fərqli anlayışdır. Qrup üzvünün statusundan
danışarkən onun qrupdaxili münasibətlər sistemində qrupun
digər üzvlərinə nisbətən əldə etdiyi həqiqi nüfuz dairəsi
nəzərdə tutulur. Məsələn, hər hansı qrupun üzvlərindən biri
qrupda yüksək rəsmi bir vəzifəni tuta bilər. Bu onun qrupdakı
mövqeyini nəzərə çarpdırır. Qrup üzvünün yüksək statusundan
danışarkən isə onun qrup üzvləri tərəfindən qəbul olunması və
yüksək nüfuza, ona qayğı, inamın yaranması və qrup üzvlərinə
əsaslı psixoloji təsir göstərmək bacarığına malik olması
nəzərdə tutulur. Şübhəsiz qrupda yüksək statusa malik olan
şəxsiyyətlərin olması qrup fəaliyyətinin səmərəliliyi üçün ən
vacib şərtlərdən biridir.
Fərdin kiçik qrupdakı vəziyyətini səciyyələndirən
anlayışlardan biri də daxili yönəlişlik (ustanovka) anlayışıdır.
Bu
fərdin
öz
statusunu
şəxsən, subyektiv
şəkildə
qavramasından ibarətdir. Burada fərdin öz real vəziyyətini,
nüfuzunu və qrupun digər üzvlərinə təsir dərəcəsini necə
qiymətləndirməsi nəzərdə tutulur.
Fərdin qrupdakı vəziyyətini səciyyələndirməkdə rol
anlayışı da xüsusi yer tutur. Sosial psixologiyada rol qrupda
müvafiq mövqe tutan insanın müəyyən normalarla bağlı, kol-
lektiv şəkildə bəyənilmiş, icrası gözlənilən davranış tərzi kimi
nəzərdə tutulur. Rol rəsmi vəzifə kimi müəyyənləşdirilə, yaxud
qrup üzvləri tərəfindən seçilə bilər. Müəyyən qrupda müvafiq
Dostları ilə paylaş: |