217
qavraması
şəraitində
mümkün
olur. Şəxsiyyətlararası
münasibətlər
insanların
bir-birində
qavradığı
və
qiymətləndirdiyi ustanovka, meyl, gözləmə, stereotiplər və s.
sistemindən ibarətdir. Qavrayış zamanı hər şeydən əvvəl
qavranılan
adamın
anatomik,
funksional
və
sosial
keyfiyyətlərinin
müəyyən
məcmuu
əks
etdirilir. Bu
keyfiyyətlər vəhdətdə olsalar da inikas prosesində birinci yerə
sosial cəhətlər keçir. Başqasına rast gəldikdə birinci növbədə «
O kimdir?» sualı meydana gəlir. Bu sual hər şeydən əvvəl
fərdin sosial mövqeyini müəyyənləşdirir.
Bununla yanaşı olaraq qeyd etmək lazımdır ki,
şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə subyektiv, psixoloji amillər
həll edildiyindən həmin amillər münasibətlər sistemində
özünəməxsus iz buraxır. Məhz buna görə də hər bir şəxs
qarşılıqlı münasibətdə olduğu adamın subyektiv mövqeyini
öyrənməyə çalışır. Bu proses müxtəlif rabitə, yol və vasitələrin
köməyi ilə həyata keçirilir. Bu vasitələrin köməyi ilə münasibət
saxlanılan şəxsin kim olduğu, onun rəğbət və yaxud əks
hisslərlə ətrafdakılara münasibəti, ictimai imkanları və s.
aşkara çıxarılır.
Keçmiş nəsillər insan münasibətləri haqqında tədricən
zəngin məlumat toplamış və «sosial sxem» yaratmışlar.
«Sosial sxem» müəyyən vəzifəni həyata keçirmək üçün
şablondan ibarətdir. Hər bir insanın ancaq ona məxsus həyat
yolu olsa da, davranış normalarına xas olan üslubda hərəkət
etsə də «sosial sxemlərin» insan həyatında və xüsusilə
şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə rolu böyükdür. İnsan nəinki
«sosial sxem» əsasında öz davranışını təşkil edir, o, eyni za-
manda başqalarını bu etalonlar əsasında qavrayır. Etalonlar ic-
timai həyatda tarixilik səciyyəsi daşıdığından tarixən dəyişir.
İnsanın davranış üslubu, onun nitqi, geyimi və s. bu sxemə
uyğun olaraq «zamanın tələbləri» səviyyəsinə uyğunlaşdırılır.
Məlum olduğu kimi, davranış etalonu tədricən yaranmaq-
la tez- tez dəyişir. Bu dəyişmələr fərdin daxil olmaq istədiyi
218
qrupların təsiri ilə baş verir. Müxtəlif qruplarda müxtəlif
hadisələrlə əlaqədar olan etalon çoxluğu mövcuddur. Etalon
seçilməsinə
qrupun
təsirindən
əlavə
fərdin
yaş
xüsusiyyətlərinin və onun mənsubiyyətinin də təsiri vardır.
Qruplarda
şəxsiyyətlərarası
münasibətlərin
səviyyələri. Qrup daxilində mövcud olan şəxsiyyətlərarası
münasibətləri bilmədən onu idarə etmək mümkün deyildir.
Məlum olduğu kimi, şəxsiyyətlərarası münasibətlər sosial qru-
pun ümumi fəaliyyəti əsasında yaranan çoxcəhətli rabitə və
münasibətlər
sistemindən
ibarətdir.
Şəxsiyyətlərarası
münasibətlər mürəkkəb və çoxsəviyyəli quruluşa malikdir.
Bunlardan birincisi, ilk növbədə «gözə çarpanı» vasitəsiz
asılılıq
səviyyəsidir.
Buraya
fərdlərin
emosional
xoşagəlimliliyi, qrup uyğunluğu, ünsiyyətlilik və həmrəylik və
s. vasitəli asılılıq səviyyəsi daxildir.
İkinci, daha əsaslı səviyyə vasitəli asılılıq səviyyəsi olub
şəxsiyyətlərarası münasibətlərin məcmuunu təşkil edir. Bu
səviyyəyə fərdin kollektivçilik psixologiyasının dərəcəsi, qrup
həmrəyliyi, iştirakçıların öz davranış etalonlarını kollektivin
etalonlarına uyğunlaşdırmaq meylləri, kollektivdə sosial
sxemlər və onların iştirakçılar tərəfindən qavranılması və s.
daxildir.
Üçüncü səviyyəni qrupun istehsalat, təlim və yaxud icti-
mai vəzifələri səviyyəsinin məcmuu təşkil edir. Buraya qrupun
yerinə yetirdiyi vəzifəyə hazırlığı, işgüzarlığı, başqa qruplarla
rabitə münasibətləri və s. daxildir.
Psixoloji
iqlim
qruplarda
şəxsiyyətlərarası
münasibətlərin
mühüm
göstəricisi
kimi.
Qruplarda
şəxsiyyətlərarası münasibətlərin necə olduğunu burada sosial-
psixoloji iqlimin necə olmasından görmək mümkündür. Psix-
oloji iqlim sosial qrupun əsas əhvalını müəyyənləşdirən
şəxsiyyətlərarası münasibətlər sistemindən ibarətdir. Başqa
sözlə sosial-psixoloji iqlim qrupda, kollektivdə mövcud olan
psixoloji vəziyyətdir. Qrupun qarşısına qoyulmuş vəzifənin
219
səmərəli şəkildə həyata keçirilməsi üçün normal sosial-
psixoloji iqlimin yaradılmasının əhəmiyyəti olduqca böyükdür.
Ümumiyyətlə qrup və kollektivlərdə psixoloji iqlim müsbət
(pozitiv) və mənfi (neqativ) xarakter daşıya bilir. Bunların hər
biri isə özünəməxsus qarşılıqlı münasibətlərdə təzahür edir.
Qrupda müsbət psixoloji iqlimin yaradılması üçün
fəaliyyət növündən asılı olan davranış etalonu yaradılmasının
və onun qrup daxilində etalona çevrilməsinin əhəmiyyəti ol-
duqca böyükdür.
Səmərəli sosial-psixoloji iqlimin yaradılması üçün qrup
və kollektiv iştirakçıları arasında uyğunluq, uyuşmanın olması
da zəruridir. Bu barədə əvvəlki bölmədə qeyd etdiklərimiz
həmin fikri bir daha təsdiq edir.
Sosial-psixoloji iqlimin xarakteri bütövlükdə qrupun
inkişaf səviyyəsindən, yetkinliyindən də asılıdır. Adətən,
qrupdakı sosial-psixoloji iqlimlə qrup üzvlərinin birgə
fəaliyyətinin səmərəliliyi arasında birbaşa müsbət əlaqə
mövcud olur. Əvvəlki bölmədə qeyd olunanlardan aydın
olduğu kimi, qruplarda psixoloji iqlim qrupa rəhbərlik üslu-
bundan da asılı olur. Adətən, demokratik rəhbərlik üslubu
üstünlük təşkil edən qruplarda daima müsbət psixoloji iqlim
hökm sürür.
Ümumiyyətlə, şəxsiyyətlərarası münasibətlər rənga-
rəng müsbət hisslərlə bağlıdırsa, sosial qrupda yaranan psixolo-
ji iqlim işgüzarlığın, təşəbbüskarlığın inkişaf etməsinə səbəb
olur.
Şəxsiyyətlərarası münasibətlərin növləri. Sosial psix-
ologiyada şəxsiyyətlərarası münasibətlərin müxtəlif növlərini
qeyd edirlər: rəsmi, qeyri rəsmi, şəxsi, işgüzar və s.
Rəsmi münasibətlər rəsmi sənədlərə, normalara uyğun
həyata keçirilən şəxsiyyətlərarası münasibətdir. Bu cür mü-
Dostları ilə paylaş: |