241
obyektləri bir birindən ayırmaq məhz diqqətin seçmə
funksiyasının köməyi ilə həyata keçir. Diqqətin həyata keçir-
diyi ikinçi mühüm funksiya saxlama finksiyasıdır. İnsanın hər
hansı bir obyekti lazımı şəkildə dərk etməsi üçün psixi
fəaliyyətini, diqqətini müəyyən vaxt ərzində həmin obyektin
üzərində saxlaması tələb olunur. Bu baxımdan diqqətin həmin
funksiyanı yerinə yetirməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Nəhayət, diqqətin üçünçü mühüm funkiyası fəaliyyətin
gedişini tənzim etmək və ona nəzarət etməkdir. Bu funksiyanı
yerinə yetirməklə diqqət insanın fəaliyyətini bir növ tənzim
edir.
Diqqətin insanın həyat və fəaliyyətində rolu. Diqqətin
insanın həyat və fəaliyyətində rolu əvəzolunmazdır. Diqqət
olmadan insan nə duya, nə qavraya, nə fikirləşə, nə də hər
hansı bir işi, hərəkəti yerinə yetirə bilməzdi. Təlim prosesində
diqqətin oynadığı rol xüsusilə böyükdür. Dərs zamanı tədris
materiallarını qavrama, anlama və mənimsəmə müxtəlif
amillərdən asılıdır. Onların içərisində əsas yeri diqqət tutur.
Hətta əyani vəsaitlərlə təchiz olunan, məzmun baxımından
fərqlənən bir dərsdə müəllim şagirdlərin diqqətini səfərbər edə
bilməzsə, o təlim materiallarını yaxşı mənimsədə bilməz.
Materialın ilkin qavranılması, onunla aparılan iş, onun hafizədə
möhkəmlənməsi şagirdin diqqətinin davamlı olmasını tələb
edir.
K.D.Uşinskinin sözlərilə desək, diqqət ruhumuzun elə
yeqanə qapısıdır ki, şüurumuzda olan hər bir şey mutləq bura-
dan keçir. Ona görə də Uşinski müəllimlərə dərs zamanı
şagirdləri həmin qapını açıq saxlamağa alışdırmağı məsləhət
bilirdi.
IV. 7. 2. Diqqətin fizioloji mexanizimləri
Digər psixi proseslər kimi diqqət də öz fizioloji
mexanizimlərinə malikdir. Diqqəti adətən sinir sistemlərinin
242
müxtəlif səviyyələrində yerləşən «süzgəcə» bənzədirlər və bu
funksiyanı əsasən retikulyar formasiyanın-yəni törəməli
şaxənin həyata keçirdiyi təsdiq olunmuşdur.
Hələ vaxtilə akademik İ.P.Pavlov diqqətin fizioloji
əsasını birinci növbədə bələdləşmə refleksi ilə izah etmişdir.
Adətən, qarşılaşdığımız hər bir yeni cisim və ya hadisə, yenilik
bizi maraqlandırır, onunla tanış olmağa, bələdləşməyə sövq
edir. Ona görə də diqqətimizi özünə cəlb edir.
Diqqətin fizioloji əsaslarını başa düşməyə İ.P.Pavlovun
kəşf etdiyi «optimal oyanma ocağı» haqqında təlim də xüsusi
rol oynayır. Bu təlimə görə baş beyin yarımkürələrində hər an
oyanma üçün optimal şəraitin olması ilə xarakterizə olunan
yüksək oyanma ocağı mövcud olur. Sinir proseslərinin
induksiyası qanununa görə isə beynin bir sahəsində yaranan
oyanma prosesləri baş beynin digər sahələrində ləngimə
yaradır və əksinə. Diqqətimiz məhz həmin oyanma sahəsilə
bağlı olur. Oyanma nə qədər güclü olursa onun ətrafındakı
ləngimə də bir o qədər güclü olur. Məsələn, çox vaxt hər hansı
bir maraqlı kitabı oxuduğumuz zaman ona o qədər aludə oluruq
ki, bizi çağırdıqlarını hiss etmirik.
Bundan
başqa
diqqətin
fizioloji
əsaslarının
aydınlaşdırılması
üçün
A.A.Uxtomskinin
irəli
sürdüyü
dominantlıq prinsipi də böyük rol oynayır. Dominant oyanma
sahəsi optimal oyanma sahəsindən yüksək davamlılığı ilə
fərqlənir. Belə dominant oyanma ocağı nəinki yeni yaranan
oyanma ocaqlarını ləngdir, həm də onların hesabına güclənir.
Məsələn, gərgin zehni fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərə kənar
qıcıqlandırıcı təsir etdikdə onların əvvəlki problem üzərinə
yönəlməsi daha da güclənir. Bu halda sanki bütün qüvvələr
səfərbərliyə alınır, diqqətin mərkəzləşməsi artır.
İstər optamal oyanma sahəsi, istərsə də dominantlıq
haqqında təlim ixtiyarı diqqətin mexanizmlərini kifayət qədər
aydınlaşdırmağa imkan vermir. Çünki ixtiyarı diqqət zamanı
insan qarşısına məqsəd qoyur, öz diqqətini tənzim edir, istədiyi
243
obyektə keçirir.
Müxtəlif neyrofizioloji tədqiqatlar göstərir ki, diqqətin fi-
zioloji əsasını passiv oyanıqlıqdan fəal oyanıqlığa keçidi təmin
edən ümumi fəallaşma təşkil edir. Bu isə müxtəlif bələdləşmə
reaksiyalarında təzahür edir. Bələdləşmə refleksi orqanizmin
əksər üzvlərinin fəaliyyətində dəyişikliklərə səbəb olur (başın,
gözün qıcıqlandırıcıya tərəf çevrilməsi, maddələr mübadiləsi,
ürək-damar sisteminin və s-nin fəaliyyətində).
Bir çox klinik tədqiqatlar göstərir ki, ixtiyarı diqqət
mexanizmlərinin idarə olunmasında beynin alın payı xüsusilə
böyük rol oynayır. Beynin alın payı zədələnmiş xəstələrdə
davamlı gərgin ixtiyarı diqqətin yaradılması əslində mümkin
deyildir.
IV. 7. 3. Diqqətin növləri
Psixoloji ədəbiyyatda yönəlişlik və mərkəzləşmənin
xarakterindən asılı olaraq diqqətin 3 növünü qeyd edirlər: qey-
ri-ixtiyari, ixtiyari və ixtiyaridən sonrakı diqqət. Qeyri-ixtiyari
diqqət diqqətin daha sadə növüdür, o heç bir iradi cəhdlə,
məqsədlə bağlı olmayan diqqətdir.
Qarşıya
məqsəd
qoymadan
psixi
fəaliyyətimizin
müəyyən obyekt üzərinə yönəlməsi qeyri-ixtyari diqqət üçün
xarakterik haldır. Bu zaman bizi əhatə edən cisim və hadisələr
diqqətin seçiciliyini təmin edir.
Qeyri-ixtiyari diqqətin yaranması üçün qıcıqlandırıcılar
bir
sıra
xüsusiyyətlərə
malik
olmalıdırlar.
Bura
qıcıqlandırıcıların intensivliyini, gözlənilmədən təsirini, onlar
arasındakı
kontrastı, təsir
etmə
müddətini,
həmçinin
qıcıqlandırıcıların yeniliyi və qeyri-adiliyini, şəraitin kəskin
dəyişməsini və s. aid etmək olar.
Qeyri-ixtiyari diqqətə səbəb olan digər amillərə isə biz
insanın maraq və tələbatlarına, onun daxili vəziyyətinə üyğun
gələn qıcıqlandırıcıları aid edə bilərik. Qeyri-ixtiyari diqqətin
Dostları ilə paylaş: |