Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə



Yüklə 3,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə68/191
tarix17.09.2017
ölçüsü3,93 Mb.
#21
növüDərs
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   191

241

obyektləri bir birindən ayırmaq məhz diqqətin seçmə

funksiyasının köməyi ilə həyata keçir.  Diqqətin həyata keçir-

diyi ikinçi mühüm funksiya saxlama finksiyasıdır. İnsanın hər

hansı bir obyekti lazımı şəkildə dərk etməsi üçün psixi

fəaliyyətini,  diqqətini müəyyən vaxt ərzində həmin obyektin

üzərində saxlaması tələb olunur. Bu baxımdan diqqətin həmin

funksiyanı yerinə yetirməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Nəhayət,  diqqətin üçünçü mühüm funkiyası fəaliyyətin

gedişini tənzim etmək və ona nəzarət etməkdir. Bu funksiyanı

yerinə yetirməklə diqqət insanın fəaliyyətini bir növ tənzim

edir.


Diqqətin insanın həyat və fəaliyyətində rolu.  Diqqətin

insanın həyat və fəaliyyətində    rolu əvəzolunmazdır.  Diqqət

olmadan insan nə duya,  nə qavraya,  nə fikirləşə,  nə də hər

hansı bir işi, hərəkəti yerinə yetirə bilməzdi. Təlim prosesində

diqqətin oynadığı rol xüsusilə böyükdür.  Dərs zamanı tədris

materiallarını qavrama,  anlama və mənimsəmə müxtəlif

amillərdən asılıdır.  Onların içərisində əsas yeri diqqət tutur. 

Hətta əyani vəsaitlərlə təchiz olunan,  məzmun baxımından

fərqlənən bir dərsdə müəllim şagirdlərin diqqətini səfərbər edə

bilməzsə,  o təlim materiallarını yaxşı mənimsədə bilməz. 

Materialın ilkin qavranılması, onunla aparılan iş, onun hafizədə

möhkəmlənməsi şagirdin diqqətinin davamlı olmasını tələb

edir.

K.D.Uşinskinin sözlərilə desək,  diqqət ruhumuzun elə



yeqanə qapısıdır ki, şüurumuzda olan hər bir şey mutləq bura-

dan keçir.  Ona görə də Uşinski müəllimlərə dərs zamanı

şagirdləri həmin qapını açıq saxlamağa alışdırmağı məsləhət

bilirdi.


IV. 7. 2. Diqqətin fizioloji mexanizimləri

Digər psixi proseslər kimi diqqət də öz fizioloji

mexanizimlərinə malikdir.  Diqqəti adətən sinir sistemlərinin



242

müxtəlif səviyyələrində yerləşən «süzgəcə» bənzədirlər və bu

funksiyanı əsasən retikulyar formasiyanın-yəni törəməli

şaxənin həyata keçirdiyi təsdiq olunmuşdur.

Hələ vaxtilə akademik İ.P.Pavlov diqqətin fizioloji

əsasını birinci növbədə bələdləşmə refleksi ilə izah etmişdir. 

Adətən, qarşılaşdığımız hər bir yeni cisim və ya hadisə, yenilik

bizi maraqlandırır,  onunla tanış olmağa,  bələdləşməyə sövq

edir. Ona görə də diqqətimizi özünə cəlb edir.

Diqqətin fizioloji əsaslarını başa düşməyə İ.P.Pavlovun

kəşf etdiyi «optimal oyanma ocağı» haqqında təlim də xüsusi

rol oynayır. Bu təlimə görə baş beyin yarımkürələrində hər an

oyanma üçün optimal şəraitin olması ilə xarakterizə olunan

yüksək oyanma ocağı mövcud olur.  Sinir proseslərinin

induksiyası qanununa görə isə beynin bir sahəsində yaranan

oyanma prosesləri baş beynin digər sahələrində ləngimə

yaradır və əksinə.  Diqqətimiz məhz həmin oyanma sahəsilə

bağlı olur.  Oyanma nə qədər    güclü olursa onun ətrafındakı

ləngimə də bir o qədər güclü olur. Məsələn, çox vaxt hər hansı

bir maraqlı kitabı oxuduğumuz zaman ona o qədər aludə oluruq

ki, bizi çağırdıqlarını hiss etmirik. 

Bundan


başqa

diqqətin


fizioloji

əsaslarının

aydınlaşdırılması

üçün


A.A.Uxtomskinin

irəli


sürdüyü

dominantlıq prinsipi də böyük rol oynayır. Dominant oyanma

sahəsi optimal oyanma sahəsindən yüksək davamlılığı ilə

fərqlənir.  Belə dominant oyanma ocağı nəinki yeni yaranan

oyanma ocaqlarını ləngdir,  həm də onların hesabına güclənir. 

Məsələn, gərgin zehni fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərə kənar

qıcıqlandırıcı təsir etdikdə onların əvvəlki problem üzərinə

yönəlməsi daha da güclənir.  Bu halda sanki bütün qüvvələr

səfərbərliyə alınır, diqqətin mərkəzləşməsi artır.

İstər optamal oyanma sahəsi, istərsə də dominantlıq

haqqında təlim ixtiyarı diqqətin mexanizmlərini kifayət qədər

aydınlaşdırmağa imkan vermir.  Çünki ixtiyarı diqqət zamanı

insan qarşısına məqsəd qoyur, öz diqqətini tənzim edir, istədiyi




243

obyektə keçirir.

Müxtəlif neyrofizioloji tədqiqatlar göstərir ki, diqqətin fi-

zioloji əsasını passiv oyanıqlıqdan fəal oyanıqlığa keçidi təmin

edən ümumi fəallaşma təşkil edir. Bu isə müxtəlif  bələdləşmə

reaksiyalarında təzahür edir.  Bələdləşmə refleksi    orqanizmin

əksər üzvlərinin fəaliyyətində dəyişikliklərə səbəb olur (başın, 

gözün qıcıqlandırıcıya tərəf çevrilməsi, maddələr mübadiləsi, 

ürək-damar sisteminin və s-nin fəaliyyətində).

Bir çox klinik tədqiqatlar göstərir ki,  ixtiyarı diqqət

mexanizmlərinin idarə olunmasında beynin alın payı xüsusilə

böyük rol oynayır.  Beynin alın payı zədələnmiş xəstələrdə

davamlı gərgin ixtiyarı diqqətin yaradılması əslində mümkin

deyildir.



IV. 7. 3. Diqqətin növləri

Psixoloji ədəbiyyatda yönəlişlik və mərkəzləşmənin

xarakterindən asılı olaraq diqqətin 3 növünü qeyd edirlər: qey-

ri-ixtiyari, ixtiyari və ixtiyaridən sonrakı diqqət. Qeyri-ixtiyari

diqqət diqqətin daha sadə növüdür,  o heç bir iradi cəhdlə, 

məqsədlə bağlı olmayan diqqətdir.

Qarşıya


məqsəd

qoymadan


psixi

fəaliyyətimizin

müəyyən obyekt üzərinə yönəlməsi qeyri-ixtyari diqqət üçün

xarakterik haldır. Bu zaman bizi əhatə edən cisim və hadisələr

diqqətin seçiciliyini təmin edir.

Qeyri-ixtiyari diqqətin yaranması üçün qıcıqlandırıcılar

bir

sıra


xüsusiyyətlərə

malik


olmalıdırlar. 

Bura


qıcıqlandırıcıların intensivliyini,  gözlənilmədən təsirini,  onlar

arasındakı

kontrastı,  təsir

etmə


müddətini,

həmçinin


qıcıqlandırıcıların yeniliyi və qeyri-adiliyini,  şəraitin kəskin

dəyişməsini və s. aid etmək olar.

Qeyri-ixtiyari diqqətə səbəb olan digər amillərə isə biz

insanın maraq və tələbatlarına,  onun daxili vəziyyətinə üyğun

gələn qıcıqlandırıcıları aid edə bilərik.  Qeyri-ixtiyari diqqətin



Yüklə 3,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   191




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə