Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

25

yayılması idi.  Yalnız XV-XVI əsrlərdən başlayaraq yenidən

türk dili ədəbiyyata,  mədəniyyətə qayıtmağa başladı.  Xətai, 

Füzuli kimi böyük şairlər yetişdi.  Aşıq şeri inkişaf etdi.  Bu, 

xalqın təfəkkürünün, oyanışının, şüurunun yeni dövrü idi. Xalq

fars,  ərəb təsirindən qurtulub,  kökünə qayıtmaq istəyirdi.  Bu, 

yeni qayıdış idi.  Artıq bu dövrdə qədim türklərdəki adət-

ənənələr, qadın sərbəstliyi, inamlar dəyişmişdi. Əgər islam dini

ərəblərə inkişaf,  qadın hüququ,  cəhalətdən qurtarmaq imkanı

vermişdisə,  qədim türklərin bir çox sərbəstliyi,  azadlığı

buxovlanmışdı.

İslam dininin Azərbaycana gəlişi ilə burada ərəb,  fars, 

türk və digər etnos və xalqların dünyagörüşü,  mədəniyyəti, 

adət-ənənələrinin sintezindən yeni mədəniyyət,  yeni təfəkkür

yaranmağa başladı.  Farsların ədəbiyyatı,  ərəblərin fəlsəfəsi, 

türklərin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi təfəkküründən,  adət-

ənənələrindən yeni dünyagörüşü yarandı. 

Şəxsiyyətin formalaşmasında orta əsrlərdən başlayaraq

tərbiyə ön plana keçdi. Şair, filosof, mütəfəkkirlərin əsərlərində

nəsihətçilik əsas yer tutdu.  Mənəviyyat məsələləri önə keçdi. 

Yalnız mənəviyyat,  maddidən imtina çağırışları öz təsirini

göstərdi.  Maddiliyin ikinci olması maddiyə maraq və tələbatı

artırdı.  Lakin bu,  aşkar deyil,  gizli mahiyyət daşıdı.  Ona görə

də deyilirdi:  «Vaiz özü lüm-lüm udur batində,  ancaq zahirdə

dediyi mənaya bir bax».

Bu mənada məşhur hind filosofu Vivekananda gözəl de-

yib:  «Şərqin heyrətamiz ruhi nailiyyətlərini Qərbin eyni dərə-

cədə heyrətamiz maddi nailiyyətləri ilə bölüşdürmək lazımdır».

Müxtəlif dövrləri, ictimai tarixi şəraiti öyrənən əksər təd-

qiqatçılar konkret tarixi şəraitdə yaşayan insanların dünyagörü-

şü,  şəxsiyyəti və mənəviyyatını tədqiq edərkən həmin dövrün

insanlarının psixologiyasının öyrənilməsini vacib şərt kimi irəli

sürmüşlər. Belə yanaşmanın səmərəliliyi bir də ondadır ki, hər

bir konkret dövr həyat tərzi, mənəvi dəyərləri baxımından bən-

zərsiz,  təkrarolunmazdır.  Bütün bunlar isə insana özünün

---

26

təsirini göstərir,  ictimai-tarixi şəraitə uyğun şəxsiyyətlər

formalaşdırır. 

Məlumdur ki,  qədim dövrün insanlarının daxili dünyası, 

xarakteri,  maraqları,  tələbatı orta əsrlərin və müasir dövrün

adamlarından fərqli olmuşdur. 

Əlbəttə, biz bu fərqləri heç də bütləşdirmək istəmirik. Bu

fikri qəbul edirik ki,  adət-ənənə,  tarixi və mədəni nailiyyətlər

nəsildən-nəslə keçərək eyni millətə,  xalqa,  coğrafi məkana

məxsus insanlarda əsrlər boyu davam edən oxşar xarakterli, 

dünyagörüşlü,  uyğun psixoloji tipli şəxsiyyətlər də formalaş-

dırır.

Nizami, Xəqani, Nəsimi, Füzuli və digər mütəfəkkirlərin

yaradıcılığında həm qədim türk,  həm də islam dəyərləri bir

tərəfdən qovuşmuş,  vəhdətdə götürülmüş,  digər tərəfdən zid-

diyət təşkil etmişdir.

Nizami şeyxdir,  islamın tədqiqatçısıdır.  Əsərlərini fars

dilində yazıb.  Amma mənşəcə,  xaraktercə türkdür.  O,  əsərlə-

rində 350-dən artıq türk adı işlədib.  Türkə xas olan

keyfiyyətləri onun kimi dəqiq heç kim göstərə bilməyib.  O, 

türkçülüyün əsl təbliğatçısı olub, bütün yaxşı keyfiyətləri onun

adı ilə bağlayıb. Lakin onun özü də etiraf edir ki, bir çox hal-

larda nə qədər axtarsa da, müəyyən qənaətə gəlməkdə çətinlik

çəkib:

Nə qədər oraya at çapsam da mən,

Bir xəbər gətirmək gəlmir əlimdən.

deyir.

Professor Ə.S.Bayramov yazır:  «Nəsiminin təbliğ etdiyi

fikir və mülahizələr,  görüşlər isə o dövrün hakim islam dini

ideyalarının tamamilə əksinə olmuşdur.  Buna görə də onun

şerlərini oxuyanlar belə ölüm təhlükəsinə məruz qalmışlar».

Orta əsrlərdə,  o cümlədən 1613-cü ildə Şah Abbasın

(1587-1629) Osmanlılara qalib gəlməsindən sonra Qafqazdan

İrana xeyli əhali köçürüldü.  Təbrizdən xeyli əhali İsfahana

gətirildi.  Belə yerdəyişmələr,  təbii ki,  o dövrün adamlarının

---

27

dünyagörüşünə təsir edir, adət-ənənələri dəyişdirirdi. 

Orta əsrləri Şərqin intibah dövrü də adlandırırlar.  Bu

dövrdə Bağdadda, Dəməşqdə, Qahirədə və digər şəhərlərdə ye-

ni-yeni elm ocaqları yaradıldı.  Elmin müxtəlif sahələrində

nailiyyətlər qazanıldı, görkəmli şəxsiyyətlər yetişdi.

Bu dövrdə ərəb və fars dili, adət-ənənəsi yuxarı dairələr-

də,  ədəbiyyatda geniş yayılsa da,  sadə xalq arasında türk dili, 

türk ənənəsi qorunub saxlanılırdı.  Azərbaycan xalqının psixo-

logiyası da məhz bu zəmində formalaşırdı. 

XVIII əsrin sonları – XIX əsrin əvvəllərində belə mürək-

kəblik, ziddiyyət, dolaşıqlıq azmış kimi, dini, düşüncəsi, həyat

tərzi tamamilə fərqli olan ruslar Azərbaycana daxil olur. Psixo-

loji fikrin ikinci mərhələsi başa çatır, üçüncü mərhələ başlayır.

Formalaşmış bir çox keyfiyyətlər,  xüsusiyyətlər dəyişir.  Yeni

tip məktəblər açılır.  Bir çox mütəfəkkirlər yeni mühitin

yaratdığı adamlar oldu.  Formalaşmış xüsusiyyətlərlə yeni

arasındakı ziddiyyət tədricən yeninin yayılması, güclənməsi ilə

nəticələndi.

XIX əsrin sonlarına doğru Azərbaycanda maarif,  mədə-

niyyət inkişaf edir,  ziyalılar nəsli yetişirdi.  Çar Rusiyasından

Azərbaycana sürgünlər edilir, vəzifə borcu ilə bağlı çinovniklər

gəlir, digər tərəfdən Rusiyada təhsil alanlar, qulluq edənlərin sayı

artırdı.  A.Bakıxanov,  M.F.Axundov,  N.Vəzirov,  H.Zərdabi və

başqaları elmə,  mədəniyyətə,  dövrə,  zamana uyğun,  əvvəl-

kilərdən fərqli, həm də köhnəliyi, fanatizmi tənqid edən əsərlər

yaratmaqla bərabər milli,  bəşəri hisslərin formalaşması üçün

əllərindən gələni edirdilər.

M.F.Axundovun 1850-1855-ci illər arasında yazdığı

pyeslər nəinki Azərbaycanda,  bütövlükdə Şərqdə yeni bir

hadisə idi.  Orta əsrlərdə qəzəl janrı necə məşhur idisə,  geniş

yayılmışdısa,  Axundovdan sonra dram janrları da XIX əsrin

ikinci

yarısında

eləcə

geniş

yayılmışdı, 

xalqın

maariflənməsində əvəzsiz rol oynamışdı.

XIX əsrin ikinci yarısında - 1875-ci ildə «Əkinçi» qəze-

---