Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

290

formasiya mərkəzinə qismən nəzarət edir.  Məhz bu səbəbdən

hifz olunan informasiyaların içərisindən lazım olanını həminki

anda seçmək xeyli çətindir.  Eyni zamanda,  bir sıra mürəkkəb

əməliyyatlar,  məsələn,  qrammatik

qaydalardan

istifadə

olunması, 

mətnin

oxunması

uzunmüddətli

hafizənin

nəticəsində asan və praktik olaraq avtomatlaşdırılmış şəkildə

icra olunur. 

Beyində hifz olunanların qısa müddətdən sonra yenidən

yada salınması xeyli çətin baş verir, əsasən, 2-4 gündən sonra

daha aydın və əhatəli yada salınır. 

Nəhayət hafizənin operativ növü də vardır. Adətən, in-

san müəyyən məsələni həll edərkən ona lazım olan məlumatları

xatırlayır və ondan istifadə edir. Əməliyyat qurtardıqdan sonra

həmin məlumat yenidən beyində hifz olunur. Bu proses opera-

tiv hafizə ilə əlaqədardır.

Hafizənin tipləri.  İnsanlar öz hafizələrinin bir sıra

xüsusiyyətləri ilə bir-birlərindən fərqlənirlər.  Bu cür fərdi

fərqlər hafizənin tiplərində özünü daha aydın göstərir. Adətən

psixologiyada əyani obrazlı,  sözlü-mücərrəd və aralıq hafizə

tipləri qeyd olunur. 

Hafizənin əyani-obrazlı tipi müxtəlif    təəssüratı yadda

saxlamaqda analizatorlardan hansının daha çox məhsuldar

olmasında özünü göstərir. 

Görmə tipinə malik olan adamlar ən çox gördüklərini, 

eşitmə tipinə    malik olan adamlar eşitdiklərini,  hərəki tipə

mənsub olanlar isə bilavasitə əməliyyat apardıqları,  hərəki

analizatorların iştirak etdiyi materialları daha yaxşı yadda

saxlayıb yada sala bilirlər.  Həyatı faktlardan göründüyü kimi

bu tiplərə təmiz halda çox az rast gəlmək mümkündür. Həyatda

ən çox qarışıq tipə: görmə-eşitmə, görmə-hərəki, eşitmə-hərəki

tiplərə rast gəlmək mümkündür.  Məhz buna görə də təlim

prosesində hafizənin tipologiyasının nəzərə alınması zəruridir. 

Təlim fəaliyyəti elə təşkil edilməlidir ki,  ayrı-ayrı tiplərə

mənsub olan şagirdlərin hamısının mənimsəməsi üçün səmərəli

---

291

şərait yaranmış olsun.

IV.10.4. Hafizə pozuntuları

Hafizənin fərdi parametrləri çox geniş diapazonda

fərqlidir.  Elə bu səbəbdən də «normal hafizə» anlayışı qeyri-

müəyyəndir. Məsələn, bir də görürsən ki, yadasalma adi hallar-

da olduğundan xeyli canlı, aydın, konkretdir və ən xırda detal-

lar belə yada salınır.  Bu vəziyyət hafizənin qiperfunksiyası

adlanır. O,  adətən güclü təsir,  kəskin həyəcanlanma və bəzən

də gipnoz halında, narkotik maddə qəbul etdikdə təzahür edir.

Emosional

tarazlığın

pozulması, 

inamsızlıq

hissi, 

həyəcanlanma hafizənin qiperfunksiyasını istiqamətləndirir və

yadasalmaya təhrik edir.  İnsan xoşagəlməz və biabırçı

hərəkətləri demək olar ki,  unutmaqda gücsüzdür.  Belə

yadasalmanı beyindən çıxarmaq praktik olaraq mümkün deyil. 

O, təkrar-təkrar xatırlanır, peşimançılıq və təəssüf hissi (vicdan

hafizəsi) yaradır.

Daha tez-tez rastlaşılan hal hafizə funksiyasının

zəifləməsi ilə əlaqədardır.  Mövcud informasiyanın yada

salınması qabiliyyəti nisbətən itir. Onun ilkin təzahürü həminki

anda lazım olan materialın (tarix,  ad,  termin və s.)  yada

salınmasının nisbətən zəifləməsi – reproduktiv seçiciliyin

azalmasında özünü göstərir.  Hafizənin zəifləməsinin sonrakı

mərhələsi onun daha da güclənərək amneziyaya keçməsidir.

Onun səbəbləri sərxoşluq,  zədələr,  huşsuzluq,  yaşlanma, 

şəxsiyyətin neqativ yönümdə dəyişməsi və bəzi xəstəliklər ola

bilər.

Amneziya

zamanı

əvvəlcə

informasiyanın

yada

salınması,  sonra isə hafizənin informasiya ehtiyatı toplamaq

qabiliyyəti itir. İlk növbədə yaxın zamanlarda öyrənilənlər un-

udulur. Başqa sözlə, yeni məlumat və yeni assosiasiyalar, daha

sonra isə həyatın son illərində baş verənlər unudulur. Uşaq və

---

292

gənclik illərində baş verənlər isə hafizədə daha uzun müddət

qorunur və xatırlanır.  Mürəkkəb fikri əməliyyatlar,  kompleks

qiymətləndirmə,  yeriş və s. ilə əlaqədar hafizə daha tez pozu-

lur.

Təhrif olunmuş hafizə,  səhv yadasalma (konfibulya-

siya),  yalnız bir istiqamətli yadasalma hafizə aldanmaları

adlanır. Onlar adətən güclü istək, meyl və ödənilməmiş tələbat

zamanı meydana çıxır.  Məsələn,  uşaq ona verilən konfeti tez

yeyir və sonra tam səmimi olaraq bildirir ki, o konfet yeməyib. 

Onu inandırmaq (bir çox hallarda böyükləri də) praktiki olaraq

mümkün olmur. Hafizə asanlıqla ehtirasın, inam və meylin qu-

luna çevrilir.  Məhz buna görə keçmişin qərəzsiz,  obyektiv

xatırlanmasına az-az rast gəlinir.  Hafizə aldanmaları əsasən

özününkü və özgəninkini,  həqiqətdə olanlarla eşitdikləri, 

oxuduqlarını fərqləndirmək qabiliyyətini itirdikdə baş verir. 

Belə yadasalmaların dəfələrlə təkrarı nəticəsində tamamilə per-

sonifikasiya (özününküləşdirmə)  yaranır.  Yəni insan tədricən

və təbii olaraq başqasının fikrini özününküləşdirir.  Halbuki, 

vaxtilə özü onları inkar edirdi.  Bu bir daha göstərir ki,  hafizə

təxəyyüllə,  fantaziya ilə sıx əlaqədardır və psixoloji reallıq

adlanır.

Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar

1.Hafizə nəyə deyilir?

2.Hafizənin insanın həyat və fəaliyyətində rolu nədən

ibarətdir?

3.Hafizə haqqında hansı nəzəriyyələr mövcud

olmuşdur? Onları şərh edin.

4.Hafizənin hansı prosesləri vardır?

5.Yaddasaxlama və onun növlərini şərh edin.

6.Yadasalma və tanıma nədir? Onların fərqli

xüsusiyyətlərini qeyd edin.

7.Unutma prosesini şərh edin.

---