307
IV.11.4. Təfəkkürün əsas növləri
Təfəkkürün növləri idraki əhəmiyyətinə görə biri-
digərindən fərqlənir. Hafizədən mahiyyətə ümumiləşdirmə
səviyyəsinə
görə
müxtəlif
səviyyəli
fikirlərin
fərqləndirilməsinə görə təfəkkür, praktik anlayışlar təfəkkürü,
obrazlı təfəkkür, praktik – əyani obrazlı, əyani əməli ola bilir.
Nəzəri təfəkkür, öz predmetinin qanunauyğunluqlarını
açan yüksək təfəkkür növüdür. İnsan məsələ həlli zamanı
anlayışlara müraciət edir, hərəkətləri əqlində yerinə yetirir,
birbaşa təcrübəyə müraciət etmir. O məsələnin həllini əvvəldən
axıra hazır biliklərin hesabına fikrən yerinə yetirir. Bu hazır
bilik formaları anlayışlar, hökmlər, əqli nəticələrdir. Nəzəri
anlayışlar təfəkkürü elmi nəzəri tədqiqatlar üçün xarakterikdir.
Əyani təfəkkür və nəzəri təfəkkür çoxobrazlı üsullarla biri
digərinə keçir. Onlar arasında fərq nisbidir.
Nəzəri obrazlı təfəkkür – anlayışlar təfəkküründən
obrazların istifadəsi ilə fərqlənir. Hər hansı təfəkkür az və çox
dərəcədə əyani – hissi obrazlarla qarışır. Anlayışlar və obraz-
təsəvvürlər
bu
təfəkkür
növündə
ayrılmazdır. İnsan
təsəvvürlərsiz ancaq anlayışlarla hissi əyanilikdən uzaq
fikirləşə bilməz, o, həmçinin təkcə hissi-əyani obrazlarla,
anlayışlarsız fikirləşə bilməz. Ona görə də əyani və anlayışlar
təfəkkürünü xarici əksliklər kimi qəbul etmək olmaz. Lakin
Təfəkkürün növləri
Formasına görə
əyani əməli
əyani-obrazlı
mücərrəd-məntiqi
Xarakterinə görə
Nəzəri
308
Praktik
Genişlənməsinə
görə
Diskursiv
İntuitiv
Yeniliyinə görə
Reproduktiv
Produktiv
Şəkil
15
Təfəkkürün əsas növləri
unutmaq olmaz ki, təsəvvür və anlayışlar nəinki bir-biri ilə
bağlıdır, həmçinin bir-birindən fərqlidir, vahid təfəkkür
daxilində bir tərəfdən əyani, digər tərəfdən abstrakt – nəzəri
təfəkkürü fərqləndirirlər.
Nəzəri və obrazlı təfəkkür idrakın müxtəlif pillələri kimi
vahid prosesin müxtəlif tərəflərdir və eyni adekvat üsullarla
obyektiv reallığın dərkinə yönəlib. Mücərrəd təfəkkürün
anlayışları ümumini inikas etdirir. Lakin ümumi xüsusi və
təkcənin elementlərindən xali deyil. Təkcə obrazda əks olunur.
Obraz təfəkkürün həm aşağı, həm də yuxarı pilləsində təkcənin
inikasıdır. Əyani –obrazlı təfəkkür və nəzəri-mücərrəd təfəkkür
təkcə iki səviyyə deyil, vahid təfəkkürün iki növü və ya iki as-
pektidir, təkcə anlayış deyil, həm də obraz ən yüksək təfəkkür
səviyyəsində fəaliyyət göstərir.
Obrazın fikri zənginləşdirdiyini hər hansı metaforanın
misalında görmək olar. Hər hansı metafora ümumi fikri ifadə
edir, metaforanın anlanılması obrazlı formada onun ümumi an-
lam məzmununun aydınlaşdırılmasını tələb edir. Metaforik
ifadələri işlədərkən elə obrazları axtarıb tapmaq tələb olunur ki,
bu obraz ümumi fikri adekvat ifadə edə bilsin.
Nəzəri obrazlar ya hafizədən əldə edilir, ya da təxəy-
yüldən yaradıcılıqla yaradılır. Ədəbiyyat, incəsənət yaradıcı
əmək adamları belə obrazlı təfəkkürə malikdir.
Nəzəri anlayışlar və nəzəri obrazlı təfəkkür yanaşı
309
mövcuddur. Onlar bir-digərini qarşılıqlı tamamlayır, qarşılıqlı
əlaqədə olan varlığın müxtəlif tərəflərini aşkarlayır. Nəzəri
anlayışlar təfəkkürü mücərrəd olsa da, gerçəkliyi ümumiləşmiş,
həm də daha düzgün əks etdirir.
Əyani-obrazlı təfəkkür zamanı fikri proseslər fikirləşən
insanın ətraf aləmi qavraması ilə birbaşa bağlıdır və onsuz icra
olunmur. Fikir hissi – əyani olaraq, insanı gerçək aləmə
bağlayır. Qısamüddətli və operativ hafizədə təmsil olunan ob-
razlar təfəkkür üçün zəruridir.
Təfəkkürün bu növündən istifadə etdikdə adam qavradığı
cisim və hadisələrin, icra etmiş olduğu praktik işin surəti
əsasında fikirləşir. Təfəkkürün bu növü bağça yaşlı uşaqlarda
özünü qabarıq şəkildə göstərir.
Nəzəri obrazlı təfəkkür obrazları uzunmüddətli hafi-
zədən əldə edir, sonra dəyişdirir. Bu təfəkkür forması mək-
təbəqədər və kiçik məktəb yaşlı uşaqlara xasdır. Praktik
fəaliyyətlə məşğul olan yaşlı insanlara da bu təfəkkür növü
xasdır.
Əyani-əməli təfəkkürün xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
təfəkkür prosesləri praktik dəyişdirmə fəaliyyəti xarakteri
daşıyır və insan onu real predmetlərlə icra edir. Məsələ həlli
zamanı əsas şərt müvafiq predmetlərlə uyğun iş görməkdir.
Adətən bu cür təfəkkür konkret praktik fəaliyyətdən kənara
çıxa bilmir, həmin fəaliyyətin icrası prosesində baş verir. Ona
görə də bu cür təfəkkürü eyni zamanda praktik təfəkkür də
adlandırırlar. Bəşəriyyətin tarixi inkişafı prosesində birinci
növbədə əyani-əməli (praktik) təfəkkür özünü göstərir. Üç
yaşına qədərki uşaqlarda da təfəkkür əsasən əyani əməli xarak-
ter daşıyır. Bu təfəkkür növü istehsal proseslərində çalışan
adamlara da məxsusdur və nəticəsi konkret məhsulun
hazırlanmasından ibarətdir.,
Mücərrəd (məntiqi) təfəkkür təfəkkürün ən yüksək
inkişaf etmiş növüdür. Adətən məktəb yaşı dövründə praktik
təcrübə əsasında, ilk dəfə sadə şəkildə olsa da, mücərrəd