310
təfəkkür yaranır və inkişaf edir. Mücərrəd təfəkkür mücərrəd
məfhumlara istinad
edən təfəkkür olmaqla, mücərrəd
məfhumlar, hökmlər əsasında baş verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, adını saydığımız təfəkkür
növləri eyni anda baş verir və inkişafın səviyyələri kimi özünü
biruzə verir.
Nəzəri və praktik təfəkkürün fərqi ondan ibarətdir ki, on-
lar praktika ilə müxtəlif cürə bağlıdır. Praktik təfəkkürün işi
xüsusi konkret məsələ həllinə yönəlir, nəzəri təfəkkür isə
ümumi qanunauyğunluqların həllinə istiqamətlənir.
IV.11.5. Təfəkkürün formaları
Təfəkkürün üç forması vardır: məfhumlar, hökmlər,
əqli nəticə.
Məfhum (anlayış) – cisim və hadisələrin mühüm, əsas
əlamətlərə görə əks etdirilməsindən ibarət təfəkkür formasıdır.
Məsələn, «mübtəda» məfhumuna cümlədə kimin və ya nəyin
haqqında danışıldığını bildirmək əsas əlamət kimi daxildir.
Məhz həmin əlamət mübtədanı digər cümlə üzvlərindən
fərqləndirir.
Məfhumlar xüsusi, ümumi, konkret və mücərrəd ola bi-
lir. Xüsusi məfhumlar tək, xüsusi bir cismə və ya hadisəyə aid
olur.
Məsələn, «Günəş», «Bakı» məfhumları
xüsusi
məfhumlardır. Bu cür məfhumların altında biz yalnız bir əşyanı
və ya hadisəni başa düşürük.
Ümumi məfhumlar bir qrup cisim və ya hadisəyə xas
olan mühüm əlaməti əks etdirir. Məsələn, «tələbə» məfhumu
ümumi məfhumdur. Həmin məfhum altında gələcəyin
mütəxəssisi kimi hazırlanan insanları başa düşürük.
Konkret məfhumlar bilavasitə qavranıla bilən, arxasında
əşya təsəvvür olunan məfhumlardır. Məsələn, «ev», «ağac»
məfhumları konkret məfhumlardır. Mücərrəd məfhumlar isə
311
bilavasitə qavranıla bilməyən və arxasında əşya təsəvvür
olunmayan məfhumlardır, məsələn «sevinc», xoşbəxtlik» və s.
Məfhumlar çoxlu qarşılıqlı keçidlərlə təsəvvürlərlə
bağlıdır və eyni zamanda ondan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.
Onlar psixoloji ədəbiyyatlarda eyniləşdirilsələr də, gerçəkliyi
inikas etdirmək xüsusiyyətlərinə görə biri digərindən fərqlənir.
Təsəvvürlər
obrazlı – əyanidir, bilvasitə verilmiş
informasiyaları qavrayışda inikas etdirir. Real təfəkkür
proseslərində təsəvvür və anlayışlar bəzi vahidliklə verilir.
Əyani – obraz təsəvvürlər təfəkkür proseslərində daha çox
sxematikləşir və ümumiləşir. Bu sxematikləşmə təsəvvür
əlamətlərinin
birləşməsinə
uyğun
gəlmir.
Təsəvvür
obrazlarında predmetin əyani əlamətləri ön planda özünü
göstərir. Buna baxmayaraq anlayış və təsəvvürlər qarşılıqlı
əlaqəlidir və biri digərinə keçir.
Təsəvvürlərin məzmun obrazlarının zəruri olaraq
dəyişmələri fikri proseslərə qoşularaq, sxematikləşmiş və daha
çox ümumiləşmiş tam bir pilləvari iyerarxiya yaradır və
anlayışlara keçir. Təsəvvürlərin özlərinin anlayışa keçmək
meyillidir. Belə ki, təkcədə ümumi, hadisədə mahiyyət, obraz-
da – anlayış əks olunur.
Digər tərəfdən anlayışlar təfəkkürünün insan şüurundakı
axarı
həmişə
təsəvvürlərlə
bağlıdır, amma
anlayışlar
təfəkkürünün axarı təsəvvürlərə müvafiq gəlmir, çünki belə
təfəkkür ona aid olan təsəvvürlərlə əlaqədardır. Təsəvvürlər
təfəkkür proseslərində həddən artıq parçalanmış, fraqmentar
halda daxil edilir. Təsəvvürlər, əyani obrazlar adətən, təkcə,
anlayış isə ümumi ifadə olunur. Məfhum (anlayış) və
təsəvvürlər gerçəkliyin müxtəlif qarşılıqlı əlaqələri olan
tərəflərini inikas etdirir.
Məfhum və təsəvvürlər çətinliklər zamanı xüsusilə aşkar
bir yerdə iştirak edir. Çətinliklə üzləşən insan fikirləşərkən tez-
tez təsəvvürlərə müraciət edir, fikri əşyalarla birləşdirir, fikri
müşayət edən əyani material fikri proseslərə cəlb edilir.
312
Əyanilik prinsipi təlim prosesində sadəcə didaktik priyom
deyil, o, həm də fikri proseslərin təbiətinin psixoloji əsasıdır.
Məfhumlar (anlayışlar) keyfiyyətcə təsəvvürlərdən fərqlidir,
təsəvvürlər obrazlarla fərdi şüurda yaranır, anlayışlar sözlərlə
vasitəli yaranır və tarixi inkişafın məhsuludur.
Hökmlər - fikri proseslərin baş verdiyi əsas akt və ya
formadır. Fikirləşmək hər şeydən əvvəl hökm verməkdir. Hər
hansı fikri proses hökmlərdə ifadə olunur. Hökmlər insanın
gerçək
dünyanı
onun
xüsusiyyətlərində,
əlaqə
və
münasibətlərində
inikas
etdirən
dərk
etmənin
xüsusi
formasıdır.
Hökmlərdə cisimlər, hadisələr arasında
müəyyən
əlaqənin olduğu, eləcə də cismin, hadisənin
müəyyən
keyfiyyətə malik olduğu təsdiq və inkar edilə bilər. Bu
baxımdan hökmlər iqraıi və inkarı olmaqla iki yerə bölünür.
Məsələn, «Bu kitab maraqlıdır» dedikdə kitabda maraqlılıq
keyfiyyətinin olduğunu təsdiq edirik. «Bu tələbə çalışqan
deyil» dedikdə isə tələbədə çalışqanlıq əlamətinin olmadığını
göstəririk. Ona görə də birinci hökm iqrarı, ikinci hökm isə
inkarı hökmdür.
Hökmlər ümumi, xüsusi və fərdi də ola bilirlər. Ümumi
hökmlərdə eyni sinfə, qrupa aid olan bütün cisim və
hadisələrdə müəyyən bir cəhət ya təsdiq, ya da inkar olunur.
Xüsusi hökmlərdə isə iqrari və ya inkar bütün cisim və
hadisələrə deyil, onlardan bəzilərinə aid edilir. Fərdi
hökmlərdə isə iqrar və ya inkar yalnız bir cisim və ya hadisəyə
aid olur.
Bütün bunlarla yanaşı hömlərin şərti, təqsimi, zərurət və
s. növləri də vardır.
Psixoloji planda hökmlər – subyektin hərəkətidir, müəy-
yən məqsəd və motivlə bağlıdır, insanı nəyisə düşünməyə və
hansı qərarı isə qəbul etməyə təhrik edir. Hökmlər fikri
fəaliyyətin
nəticəsidir,
fikirləşən
insanın
müəyyən
münasibətlərinin
fikrin
predmetinə
olan
münasibətidir.
Dostları ilə paylaş: |