Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə



Yüklə 3,93 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə89/191
tarix17.09.2017
ölçüsü3,93 Mb.
#21
növüDərs
1   ...   85   86   87   88   89   90   91   92   ...   191

310

təfəkkür yaranır və inkişaf edir.  Mücərrəd təfəkkür mücərrəd

məfhumlara istinad

edən təfəkkür olmaqla,  mücərrəd

məfhumlar, hökmlər əsasında baş verir.

Qeyd etmək lazımdır ki,  adını saydığımız təfəkkür

növləri eyni anda baş verir və inkişafın səviyyələri kimi özünü

biruzə verir.

Nəzəri və praktik təfəkkürün fərqi ondan ibarətdir ki, on-

lar praktika ilə müxtəlif cürə bağlıdır.  Praktik təfəkkürün işi

xüsusi konkret məsələ həllinə yönəlir,  nəzəri təfəkkür isə

ümumi qanunauyğunluqların həllinə istiqamətlənir.



IV.11.5. Təfəkkürün formaları

Təfəkkürün üç forması vardır:  məfhumlar,  hökmlər, 



əqli nəticə.

Məfhum (anlayış)  – cisim və hadisələrin mühüm,  əsas

əlamətlərə görə əks etdirilməsindən ibarət təfəkkür formasıdır. 

Məsələn,  «mübtəda»  məfhumuna cümlədə kimin və ya nəyin

haqqında danışıldığını bildirmək əsas əlamət kimi daxildir. 

Məhz həmin əlamət mübtədanı digər cümlə üzvlərindən

fərqləndirir.

Məfhumlar xüsusi,  ümumi, konkret və mücərrəd ola bi-

lir. Xüsusi məfhumlar tək, xüsusi bir cismə və ya hadisəyə aid

olur.

Məsələn,  «Günəş»,  «Bakı»  məfhumları

xüsusi

məfhumlardır. Bu cür məfhumların altında biz yalnız bir əşyanı



və ya hadisəni başa düşürük.

Ümumi məfhumlar bir qrup cisim və ya hadisəyə xas

olan mühüm əlaməti əks etdirir. Məsələn,  «tələbə» məfhumu

ümumi məfhumdur.  Həmin məfhum altında gələcəyin

mütəxəssisi kimi hazırlanan insanları başa düşürük.

Konkret məfhumlar bilavasitə qavranıla bilən, arxasında

əşya təsəvvür olunan məfhumlardır. Məsələn,  «ev»,  «ağac» 

məfhumları konkret məfhumlardır.  Mücərrəd məfhumlar isə




311

bilavasitə qavranıla bilməyən və arxasında əşya təsəvvür

olunmayan məfhumlardır, məsələn «sevinc», xoşbəxtlik» və s.

Məfhumlar çoxlu qarşılıqlı keçidlərlə təsəvvürlərlə

bağlıdır və eyni zamanda ondan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. 

Onlar psixoloji ədəbiyyatlarda eyniləşdirilsələr də,  gerçəkliyi

inikas etdirmək xüsusiyyətlərinə görə biri digərindən fərqlənir. 

Təsəvvürlər

obrazlı – əyanidir,  bilvasitə verilmiş

informasiyaları qavrayışda inikas etdirir.  Real təfəkkür

proseslərində təsəvvür və anlayışlar bəzi vahidliklə verilir. 

Əyani – obraz təsəvvürlər təfəkkür proseslərində daha çox

sxematikləşir və ümumiləşir.  Bu sxematikləşmə təsəvvür

əlamətlərinin

birləşməsinə

uyğun

gəlmir. 


Təsəvvür

obrazlarında predmetin əyani əlamətləri ön planda özünü

göstərir.  Buna baxmayaraq anlayış və təsəvvürlər qarşılıqlı

əlaqəlidir və biri digərinə keçir.

Təsəvvürlərin məzmun obrazlarının zəruri olaraq

dəyişmələri fikri proseslərə qoşularaq, sxematikləşmiş və daha

çox ümumiləşmiş tam bir pilləvari iyerarxiya yaradır və

anlayışlara keçir.  Təsəvvürlərin özlərinin anlayışa keçmək

meyillidir. Belə ki, təkcədə ümumi, hadisədə mahiyyət, obraz-

da – anlayış əks olunur.

Digər tərəfdən anlayışlar təfəkkürünün insan şüurundakı

axarı


həmişə

təsəvvürlərlə

bağlıdır,  amma

anlayışlar

təfəkkürünün axarı təsəvvürlərə müvafiq gəlmir,  çünki belə

təfəkkür ona aid olan təsəvvürlərlə əlaqədardır.  Təsəvvürlər

təfəkkür proseslərində həddən artıq parçalanmış,  fraqmentar

halda daxil edilir.  Təsəvvürlər,  əyani obrazlar adətən,  təkcə, 

anlayış isə ümumi ifadə olunur.  Məfhum (anlayış)  və

təsəvvürlər gerçəkliyin müxtəlif qarşılıqlı əlaqələri olan

tərəflərini inikas etdirir.

Məfhum və təsəvvürlər çətinliklər zamanı xüsusilə aşkar

bir yerdə iştirak edir. Çətinliklə üzləşən insan fikirləşərkən  tez-

tez təsəvvürlərə müraciət edir,  fikri əşyalarla birləşdirir,  fikri

müşayət edən əyani material fikri proseslərə cəlb edilir. 



312

Əyanilik prinsipi təlim prosesində sadəcə didaktik priyom

deyil,  o,  həm də fikri proseslərin təbiətinin psixoloji əsasıdır. 

Məfhumlar (anlayışlar)  keyfiyyətcə təsəvvürlərdən fərqlidir, 

təsəvvürlər obrazlarla fərdi şüurda yaranır,  anlayışlar sözlərlə

vasitəli yaranır və tarixi inkişafın məhsuludur.



Hökmlər - fikri proseslərin baş verdiyi əsas akt və ya

formadır.  Fikirləşmək hər şeydən əvvəl hökm verməkdir.  Hər

hansı fikri proses hökmlərdə ifadə olunur.  Hökmlər insanın

gerçək

dünyanı


onun

xüsusiyyətlərində, 

əlaqə



münasibətlərində



inikas

etdirən


dərk

etmənin


xüsusi

formasıdır.

Hökmlərdə cisimlər,  hadisələr arasında

müəyyən


əlaqənin olduğu,  eləcə də cismin,  hadisənin

müəyyən


keyfiyyətə malik olduğu təsdiq və inkar edilə bilər.  Bu

baxımdan hökmlər iqraıi və inkarı olmaqla iki yerə bölünür. 

Məsələn,  «Bu kitab maraqlıdır»  dedikdə kitabda maraqlılıq

keyfiyyətinin olduğunu təsdiq edirik.  «Bu tələbə çalışqan

deyil»  dedikdə isə tələbədə çalışqanlıq əlamətinin olmadığını

göstəririk.  Ona görə də birinci hökm iqrarı,  ikinci hökm isə

inkarı hökmdür.

Hökmlər ümumi, xüsusi və fərdi də ola bilirlər. Ümumi

hökmlərdə eyni sinfə,  qrupa aid olan bütün cisim və

hadisələrdə müəyyən bir cəhət ya təsdiq,  ya da inkar olunur. 

Xüsusi hökmlərdə isə iqrari və ya inkar bütün cisim və

hadisələrə    deyil,    onlardan bəzilərinə aid edilir.  Fərdi

hökmlərdə isə iqrar və ya inkar yalnız bir cisim və ya hadisəyə

aid olur.

Bütün bunlarla yanaşı hömlərin şərti, təqsimi, zərurət və

s. növləri də vardır.

Psixoloji planda hökmlər – subyektin hərəkətidir, müəy-

yən məqsəd və motivlə bağlıdır,  insanı nəyisə düşünməyə və

hansı qərarı isə qəbul etməyə təhrik edir.  Hökmlər fikri

fəaliyyətin

nəticəsidir, 

fikirləşən

insanın


müəyyən

münasibətlərinin

fikrin

predmetinə



olan

münasibətidir. 




Yüklə 3,93 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   85   86   87   88   89   90   91   92   ...   191




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə