Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

340

adamları hansı hisslər keçirdiklərini onların sifət cizgilərindən, 

bədən hərəkətlərindən,  səsindən aydın duya bilərik.  Adətən, 

insanın razı və narazı olmasını,  sevinc və kədərini, 

narahatlığını, pərt olmasını, utanması və qorxmasını və s. onun

sifət cizgilərində,  bədənin ifadəli hərəkətlərində,  eləcə də

səsində əks olunur.

Hər şeydən əvvəl insanın nə kimi hisslər keçirməsi onun

tənəffüs və qan dövranı üzvlərinin fəaliyyətində xarici ifadəsini

tapır.  Qorxu hissi keçirən adamın sanki nəfəsi kəsilir,  lazımi

sözləri tapıb deməkdə çətinlik çəkir. Sevinc hissi keçirdikdə isə

tamamilə başqa cür nəfəs alır.

İnsanın hansı hissləri keçirməsi qan dövranında daha

aydın təzahür edir.  Beləki adam utandıqda,  pərt olduqda

üzünün rəngi qızarır, qorxduqda isə ağarır.

İnsanın nə kimi hisslər keçirməsi əsasən onun

mimikasında və intonasiyasında daha aydın əks olunur.

Bunlarla yanaşı,  insanın keçirdiyi hissləri, onun

bədəninin ifadəli hərəkətlərindən – pantomimikasından da başa

düşmək mümkündür. Adətən, balet tamaşaları zamanı artist bir

kəlmə söz işlətmədən bədəninin ifadəli hərəkətləri ilə keçirdiyi

müvafiq hissləri təzahür etdirir.

Nəhayət,  insanın keçirdiyi hisslər onun nitqində də öz

ifadəsini tapa bilir.  İnsan müəyyən hadisəyə münasibətini nit-

qinin intonasiya tərzi ilə ifadə edə bilir.  (Məsələn,  necə? 

sözünü müxtəlif intonasiya ilə ifadə etməklə). Beləliklə mimi-

ka,  pantomimika,  jestlər,  intonasiya,  kinesika və proksimika

qeyri-verbal ünsiyyət vasitəsi kimi emosiyaları təzahür etdirir. 

Hisslərin

əsas

keyfiyyətləri.  Psixoloji

tədqiqatlar

göstərmişdir ki,  insanın öz hisslərinin obyektinə necə

yanaşması, indiki anda ona necə münasibət bəsləməsi bu hissin

keyfiyyət məzmununu müəyyən edir.  Bu baxımdan hisslərin

özünəməxsus əsas keyfiyyətləri diqqəti cəlb edir.  Bu

keyfiyyətlər olmadan heç bir psixi hadisəni emosional sahəyə

aid etmək mümkün deyildir.  Ona görə ki,  hissin əsas

---

341

keyfiyyətləri şəxsiyyətin obyektə emosional münasibətinin

zəruri və özünəməxsus əlamətidir.

Hər şeydən əvvəl,  insanın gerçək aləmdəki cisim və

hadisələrə emosional münasibətində müsbət və mənfi olmaqla

iki əsas keyfiyyəti qeyd olunur. Əgər cisim və hadisələr insanın

tələbatlarını ödəyirsə,  bu zaman müsbət,  başqa sözlə stenik

hisslər özünü göstərir.  Əksinə,  cisim və hadisələr insanın

tələbatlarını ödəmirsə mənfi – astenik hisslər baş verir. Psixolo-

ji tədqiqatlar hisslərin bu iki keyfiyyəti ilə yanaşı olaraq daha

iki keyfiyyətini aşkara çıxarmışdır.  Beləki hissi törədən

obyektə şəxsiyyətin müsbət və mənfi münasibətindən başqa

ikili münasibət və qeyri-müəyyən bələdləşmə münasibətinin də

olduğu müəyyən edilmişdir. İkili və yaxud ambivalent hissdə

razılıq və narazılıq təkcə birləşmir, onların biri o birinə keçir, 

hər iki hiss yanaşı yaşanılır. Bu cür ambivalent hissə qısqanclıq

hissini misal göstərmək olar. Beləki qısqanclıq zamanı adamda

məhəbbət və nifrət hissi özünəməxsus şəkildə birləşə bilir. 

Ambivalent hissə başqa bir misalı da göstərmək olar. 

Məsələn, isti günəş altında səhra yolunu keçən bir insan susuz-

luqdan əziyyət çəkir.  Keçdiyi yolun bir hissəsində su

gölməçəsinə rast gəlir.  O,  gölməçədən ovuclarını dolduraraq

içir.  Susuzluqdan əziyyət çəkdiyinə görə bundan razılıq hissi

keçirir.  Bununla yanaşı gölməçədə olan sudan bataqlıq tamı

gəlir. Ona görə də həmin su onda həm razılıq, həm də narazılıq

hissi yarada bilir.

İnsanın

öz

hisslərinin

obyektlərinə

emosional

münasibətinin digər keyfiyyəti hisslərin qeyri-müəyyənliyidir. 

Bu keyfiyyəti qısamüddətli emosional reaksiyalarda,  eyni za-

manda bəzi obyektlərə qarşı yaranmış davamlı hisslərdə

müşahidə etmək olar.  Adətən,  insanın ilk dəfə rast gəldiyi

hadisələrə təəccüb etməsi, onunla maraqlanması bu cür baş ve-

rir.

IV.13.3. Hisslərin fizioloji əsasları və funksiyaları

---

342

Hər bir psixi prosesin əsasını insanın beyin fəaliyyəti

təşkil edir.  Başqa psixi proseslər kimi,  emosional halların və

hisslərin fizioloji əsası da beyində gedən sinir prosesləri ilə

bağlıdır. Hiss və emosiyaların əmələ gəlməsi və idarə olunması

vegetativ sinir sisteminin funksiyasına daxildir.  Xüsusilə, 

hisslərin əmələ gəlməsində beynin qabıqaltı sahələrdə baş

verən sinir prosesləri çox mühüm rol oynayır.  Həmin sahə

tənəffüs prosesini,  ürək döyüntüsünü,  nəbz vurmanı,  orqaniz-

min ayrı-ayrı hissələrinin qan ilə təchizini,  hərarəti, bəzi

orqanların və ifrazat vəzilərinin fəaliyyətini tənzimləyir.  Ona

görə də hər hansı hissin baş verməsi müvafiq üzvlərdə

müəyyən dəyişikliyin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.  Məsələn: 

tənəffüs ahəngi dəyişir,  ürək döyüntüsü ya artır,  ya da azalır, 

nəbz vurma dəyişir,  göz bəbəyi genişlənir, tüklər biz-biz olur, 

tərləmə artır,  ağızda dil quruyur və s.  Təsadüfi deyildir ki, 

qədim yunan həkimi Hippokrat 60-a qədər nəbz vurma kəşf

etmişdir. Odur ki, ürəyin döyüntüsü emosiyanın ən həssas indi-

katorudur.  Ona görə də çox vaxt insanlar öz emosiyalarını

ürəyin fəaliyyəti ilə əlaqələndirirlər.

Hisslərin

əmələ

gəlməsində

dinamik

stereotipin

yaranması və ya pozulması mühüm rol oynayır.  Yəni həyat

tərzindən,  münasibətindən asılı olaraq beyində müəyyən

rabitələr əmələ gəlir və get-gedə möhkəmlənir. Odur ki, həmin

rabitələrdə hər hansı dəyişikliyin baş verməsi mövcud

rabitələrin pozulması ilə nəticələnir.  Bu da insanda razılıq, 

narazılıq,  sevinc,  heyrət,  şübhə,  maraq,  qəzəb və s.  kimi

hisslərin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.

Deməli, müəyyən dinamik stereotipin əmələ gəliməsi və

ya pozulması ilə əlaqədar olan sinir prosesləri, hisslərin fiziolo-

ji əsasını təşkil edir. Hiss və emosiyaların əmələ gəlməsində və

cərəyan etməsində ikinci siqnal sistemi xüsusi rol oynayır. 

Çünki hər hansı emosional halı elə sözün köməyi ilə də yarat-

maq olar.

Beləliklə beyin qabığında və qabıqaltı sahədə baş verən

---