Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

343

sinir prosesləri,  hiss və emosiyaların fizioloji əsası hesab olu-

nur.

Psixologiya tarixində hiss və emosiyaların əmələ gəlməsi

haqqında müxtəlif nəzəriyyələr mövcud olmuşdur.  Bunlardan

Ceyms-Lange,  Kannon-Bard nəzəriyyələrini və S.Şixterin

konsepsiyasını qeyd etmək olar.

İnsanın emosional və hiss halına simpatik və parasimpa-

tik sinir sistemi nəzarət edir.

Dalaşarkən və ya qorxuya düşüb qaçarkən simpatik sis-

tem insan orqanizmində müəyyən dəyişikliklər etməklə (mə-

sələn:  qan təzyiqi artır,  qanın laxtalanma dərəcəsi yüksəlir, 

tərləmə artır və s.) onu düşdüyü vəziyyətə hazırlayır və enerji

dolu qanı bütün hüceyrələrə göndərir.  Belə bir təhlükəli

vəziyyət aradan qalxdıqdan sonra parasimpatik sistem öz

funksiyasına

başlayır

və

insanın

fizioloji

durumunu

normalaşdırır.

Adi vəziyyətdə müəyyən duyğu və emosiyaların, 

təhlükəli vaxtlarda isə qorxu və qəzəb emosiyalarının müşayəti

ilə yaşayırıq. İnsan oğlunun ətrafıyla etdiyi çoxəsrlik davadan, 

vuruşmadan salamat çıxmasına bu iki sistem yardım etmişdir. 

Deməli, 

emosiyalar

orqanizmin

düşdüyü

vəziyyətə

uyğunlaşmasını təmin etməklə,  insan həyatının davam

etməsində önəmli rol oynayır. 

Hisslər əsasən 3 mühüm funksiyanı yerinə yetirir: siqnal, 

tənzimetmə və    kommunikativ funksiya.  Bu funksiyalar ümu-

milikdə insanın ətraf aləmi düzgün əks etdirməsinə və ona

uyğunlaşmasına xidmət göstərir.  Biz emosiyaların köməyi ilə

nitqdən istifadə etmədən biz tərəf müqabilimizin emosional du-

rumunu başa düşür və ona uyğun şəkildə ünsiyyət qururuq. 

Hiss və emosiyaların xarici təzahürlərinə əsasən müxtəlif

mədəniyyətə malik olan,  dilini bilmədiyimiz hər hansı xalqın

nümayəndəsinin emosional halını,  şad,  kədərli,  qəzəbli

olduğunu, qorxduğunu, təccübləndiyini çox asanlıqla müəyyən

edə bilərik.

---

344

Hisslər insanın idrak obyektinə bəslənən subyektiv

münasibətlə bağlıdır. 

Siqnal funksiyasının köməyi ilə biz ətraf aləmdə baş

verən hadisələrin hansının həyatımız üçün faydalı və ya

təhlükəli olduğunu dərk edirik.  Bundan sonra davranış və

rəftarımızda həmin cəhətləri nəzərə alaraq fəaliyyətimizdə

müəyyən dəyişikliklər edirik.

İkincisi,  hisslər insanın hərəkət və fəaliyyətinin motivi

kimi çıxış edərək onları müəyyən istiqamətə yönəldə bilir. Bu

hisslərin tənzim etmə funksiyası ilə bağlıdır.    Məsələn:  hər

hansı dilə olan maraq, onu öyrənmək istəyi insanı müvafiq ali

məktəbdə oxumağa təhrik edir.  Dilə olan həvəs insanı həmin

xalqın tarixindən,  mədəniyyətindən bəhs edən kitablar

oxumağa, filmlərə tamaşa etməyə və musiqisinə qulaq asmağa

vadar edir.

Hisslərin kommunikativ funksiyası onunla ifadə olunur

ki,  insanın keçirdiyi hisslər onun mimikasında,  səsində, 

tənəffüs ahəngində və s. təzahür edir. Hisslərin bu cür ekspres-

siyası,  qarşı tərəf üçün informasiya mənbəyinə çevrilir. 

Beləliklə,  həmin kommunikativ funksiya şəxsiyyətlərarası

qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsinə xidmət göstərir. 

Məsələn: kədəri ekspressiya etməklə insan qarşı tərəfə özünün

pis,  çətin vəziyyətdə olduğunu bildirir.  Bu hal onun köməyə

ehtiyacı olduğu haqqında başqasına məlumat verir. Bundan so-

nra biz həmin adama kömək etmək istəyir, onun dərdinə şərik

olur və təsəlli veririk.

Amerikan psixoloqu K.İzard qeyd olunan funksiyalarla

yanaşı emosiyaların motivasiya və sosializasiya funksiyalarının

olduğunu da qeyd etmişdir. Məsələn: qorxu hissi insanı kömək

axtarmağa məcbur edir.  Güclü yanğın təhlükəsi qonşularda

qorxu hissi yaradır.  Bu da onların birləşməsinə və mütəşəkkil

formada qorxu mənbəyinə qarşı mübarizə aparmalarına səbəb

olur.  Bu qorxunun yaratdığı sosializasiyadır.  Hər bir

emosiyanın özünə məxsus sosializasiya funksiyası var.  İkrah

---

345

emosiyası olmasaydı,  insanların gigiyenik qaydalara əməl

etməsi,  estetik tələbatları ödəməyə ehtiyac qalmazdı.  Bu

mənada fərdin sosiallaşması prosesi hiss və emosiyanın

hesabına həyata keçirilir.

Ümumiyyətlə hiss və emosiyaların yerinə yetirdiyi funk-

siyalar bir-birilə vəhdət təşkil edir. Psixoloji araşdırmalarda

aşağıdakı fundamental emosiyalar müəyyən olunmuş və təsvir

edilmişdir (K. İzard, 1980) maraq, sevinc, heyrət, kədər, qəzəb, 

nifrət, həqarət, qorxu, həya, günah, həyəcan, əzab.

IV.13.4. Hisslərin keçirilməsi formaları

Hisslər yaranma sürətinə,  qüvvəsinə və davamlılığına

görə müxtəlif şəkildə keçirilə bilir.  Bu baxımdan hisslərin

aşağıdakı əsas keçirilmə formalarını qeyd etmək olar: əhvallar, 

affektlər, gərginlik, frustrasiya.

Əhvallar.  Əhval tədricən yaranan,  orta qüvvəyə malik

olan,  xeyli müddət davam edən emosional haldır.  Səhər

eşitdiyimiz xoş bir xəbər bütün gün gümrah, şən əhval-ruhiyyə

keçirməyimizə səbəb ola bilər.  Bu baxımdan əhval xeyli

müddət insanın davranışına və psixi proseslərinə təsir edən

ümumi emosional haldır.  İnsanda yaranan əhvallar müsbət və

ya mənfi xarakter daşıya bilər.  Məsələn,  müsbət xarakter

daşıyan gümrah, şən, işgüzar əhval xeyli müddət, bəzən bir və

ya bir neçə gün davam etməklə insanın fəaliyətinə də öz

müsbət təsirini göstərə bilir. Bunun təsiri altında insan öz işini

ruh yüksəkliyi,  inamla yerinə yetirir.  Mənfi əhval-ruhiyyə isə

insanın fəaliyyətinə ləngidici təsir göstərir. Bir çox hallarda

əhvalın yaranması və dəyişməsi böyük emosional təəssürat ya-

radan,  bəzi hissləri canlandıran,  digərlərini zəiflədən müxtəlif

həyat hadisələrindən ibarət ola bilər.  Ona görə də birinci

növbədə məktəblilərdə pis əhvalın yaranmasına təsir edən

mənbələrin aşkara çıxarılması, imkan daxilində onların aradan

qaldırılması,  məktəbliyə nəzakətli yanaşmaq lazım gəlir.  Bu

prosesdə şagirdin fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərinin nəzərə

---