59
Hərəkət olmadıqda isə «ovuna» tərəf getmir. Bunlar isə qida-
lanma tələbatı ilə bağlıdır. Yəni bioloji tələbatdan doğur. Lakin
bu həyat şəraitinin dəyişməsilə, tələbatın ödənilməsilə dəyişir.
Yaşayış şəraitinin mürəkkəbləşməsi canlıların davranış
tərzini də dəyişdirir. Yəni o, bu və digər şəraitə uyğunlaşır.
Məsələn, əgər məməli heyvanlarla yem arasında sədd çəkilərsə,
o həmin səddi necə olsa keçib yem əldə etməyə cəhd edir. Sədd
görürüldükdən sonra isə birbaşa yeməyə doğru gedir.
Həyat şəraitinin təsiri altında heyvanlarda davranışın
dəyişməsi ciddi şəkildə onlarda anatomik-fizioloji dəyişikliyə
səbəb olur. İlk növbədə, iy və görmə üzvlərində dəyişiklik baş
verir. Görmə onun həyatında vacib amilə çevrilir, iy duyğusu
isə tədricən zəifləyir. Bununla yanaşı hərəkət üzvləri də inkişaf
edərək cəld, mürəkkəb hərəkətləri icra etməyə uyğunlaşır:
qaçmaq, sürünmək, ovunu tutmaq və s. Bu isə baş beyində
hərəkət
sahəsinin
genişlənməsi, hərəkətinin
inteqrasiya
olunması ilə bağlıdır.
Ali heyvanlarda, xüsusilə məməlilərdə yeni, daha plastik
davranış forması yaranır. Heyvanların bir növündə müvəqqəti
əlaqələrin yaranması sahəsində fərdi fərqlər tez, daha kəskin,
digərlərində isə gec baş verir. Bu, heyvanların təkamül
səviyyəsindən asılıdır. Fərdi davranış üçün mühitin ayrı-ayrı
xassələrinin (temperatur, rəng, iy və s.) deyil, tam əşya
şəraitinin təhlili və tərkibi zəruri olur. Məsələn, toyuqla dən
arasında tor çəkilsə, toyuq həmin toru dimdikləməyə başlayır.
Əgər belə demək mümkünsə, «vəziyyətdən çıxış yolu
axtarmır». Lakin nisbətən daha yüksək inkişaf etmiş qarğa belə
etmir, bir neçə cəhddən sonra arakəsmənin ətrafına dolanmaqla
səddi keçir, yemi götürür.
Ali heyvanlarda instiktiv davranış forması ilə yanaşı,
fərdi, dəyişkən formalı davranış - vərdişlər və intellektual
hərəkətlər də mövcuddur. Vərdişlər inkişafın ən aşağı
pilləsində belə özünü göstərir. Lakin açıq-aşkar ifadə olunan
vərdişlər yalnız baş beyin qabığına malik olan heyvanlarda
60
müşahidə edilir.
Heyvanların vərdişləri həm anadangəlmə, həm də
təsadüfi hərəki siqnalların təkrarı prosesində möhkəmlənir.
Məsələn, pişik yeşikdən çıxmaq üçün pedalı basmalıdır. O bu-
nun üçün bir neçə uğursuz cəhd edir. Lakin təsadüfən pedala
toxunur, qapı açılır. Sonrakı təcrübələrdə o getdikcə daha az
səhv edir. Beləliklə, onda vərdiş yaranır.
Ali heyvanlarda davranışın ən yüksək səviyyəsi intellek-
tual davranışdır. İntellektual davranışın əsasını ayrı-ayrı
cisimlər arasındakı mürəkkəb münasibətləri əks etdirmək təşkil
edir. Lakin heyvanların intellektual və ya əqli davranışı təbii ki,
insan ağlından fərqli keyfiyyətə malikdir.
Ali heyvanların, məsələn, insanabənzər meymunların in-
tellektual
davranışı
müxtəlif
esperimentlər
yolu
ilə
öyrənilmişdir.
Meymun (şimpanze) qəfəsdə yerləşdirilir. Qəfəsin çö-
lündə isə banan, portağal və s. Qəfəsin içərisinə isə çubuq
qoyulur. Meymun meyvələri yalnız çubuğun köməyi ilə götürə
bilər. Meymun ilk növbədə meyvələri əlləri ilə götürməyə
çalışır. Təbii ki, bu cəhdlər heç bir nəticə vermir. Sonra mey-
mun sakitləşir. Bu dəfə o, meyvələri gözünə sataşan çubuğun
köməyi ilə əldə etmək istəyir: ağacla meyvələri qəfəsə
yaxınlaşdırır. Nəhayət o meyvələri götürür.
Digər eksperimentlər də eyni üsulla aparılır. Məsələn,
qəfəsin tavanından banan asılır. Yaxınlıqda boş yeşiklər qoyu-
lur. Bananın götürülməsi üçün yeşiklər bananın qoyulduğu yerə
gətirilməlidir. Təcrübə göstərir ki, meymun bu işin öhdəsindən
uğurla gəlir.
Beləliklə, əgər əməliyyatın aşağı səviyyəsində çoxsaylı
səhv və sınaq nəticəsində təsadüfi uğurlu hərəkət tədricən
möhkəmlənirsə,
aparılan
təcrübədə
meymun
tam
müvəffəqiyyətsizliyə uğrayır və problemin həllini qəflətən
tapır. Bu, heyvanların intellektual davranışının ümumi
əlamətidir. İkinci mühüm cəhət isə ondan ibarətdir ki, təcrübə
61
təkrar keçirilərsə, onun bir dəfə icra olunmasına baxmayaraq,
meymun onu tez və səhvsiz yerinə yetirir.
İntellektual davranışın üçüncü xüsusiyyəti isə məsələnin
həll olunma yolunun tapılması onun digər vəziyyətlərdə də
tətbiq olunması ilə bağlıdır. Məsələn, əgər birinci təcrübədə
meymun meyvələri çubuğun köməyilə götürürsə, digər
təcrübədə çubuq tapmadıqda uyğun gələn bir əşya tapıb ondan
istifadə edir.
Meymun davranışında diqqəti cəlb edən cəhətlərdən bir
də onun bir neçə aktı birləşdirə bilməsi ilə bağlıdır.Bunu
aşağıdakı təcrübə də sübut edir.
Meymunun yerləşdiyi qəfəsdən bir qədər aralıda yem
qoyulur. Ondan bir qədər yaxınlıqda isə ağac qoyulur, lakin bu
ağaca da meymunun əli çatmır. Qəfəsin içərisində isə bir qədər
qısa əl ağacı qoyulur. Lakin bu ağacın köməyi ilə kənardan
uzun ağacı qəfəsə çəkmək olar. Qidanı əldə etmək üçün mey-
mun ilk növbədə qəfəsin içindəki əl ağacı ilə daha uzun olan
ağacı, onun vasitəsilə yemi götürə bilər. Təcrübə göstərir ki,
meymun bu tapşırığın öhdəsindən uğurla gəlir. Beləliklə,
heyvanların intellektual davranışının dördüncü xüsusiyyəti
tapşırığın uğurlu həlli üçün hazırlıq mərhələsinin keçirilməsi
ilə bağlıdır. Yəni ilk növbədə ağacı, daha sonra yemi əldə
etmək olar. Əvvəlcə qısa, sonra uzun ağacı, daha sonra isə
qidanı götürə bilərsən. Özlüyündə bir ağacın, daha sonra digər
ağacın götürülməsi heç də meymun üçün cəzbedici deyil. Buna
görə də o heç bir bioloji məna kəsb etmir. Bu, hazırlıq
mərhələsi
sayılır. Ağacdan
istifadə
davranışın
icrası
mərhələsidir və meymunun bioloji tələbatının ödənilməsinə
yönəldilir. İlk hazırlıq mərhələsi heç də öz-özünə yaranmır.
Yəni adi halda ağac meymun üçün heç bir məna kəsb etmir.
Əgər meymun ağacı ondan istifadə etmək məqamında görürsə
və ondan istifadə edirsə, bu yem və ağac arasındakı
münasibətin uzlaşdırılmasıdır. Əgər meymun başqa bir vasitə
tapa bilsə, ağac onun üçün heç bir bioloji məna kəsb etməz.
Dostları ilə paylaş: |