72
vərdişlərinə yiyələnmiş adamlarda da görmə nəzarətinin hərəki
nəzarətlə əvəz olunması özünü aydın şəkildə göstərir.
4. Vərdiş yarandıqda işin mərkəzi tənzimetmə üsulları
dəyişilir. Nəticədə insanın diqqəti iş üsullarını qavramaqdan
azad olur və ən çox şəraitin və işin nəticəsinin üzərinə keçirilir.
Məsələn, enməyə başlayan təyyarəçi təyyarəni mövcud şəraitdə
yerə oturtmaq tipindən irəli gələn bütün standart priyomlar
seriyasına daxilən hazır olur. Ona görə də mövcud priyomdan
sonrakına keçmək üçün təyyarəçi xüsusi planlaşdırma aparmır.
Bu zaman o, yalnız təyyarəni hansı üsulla yerə endirməyi
planlaşdırır. İstifadə edilməli olan
bütöv
priyomlar
silsiləsinin və ya seriyasının şüur tərəfindən qabaqcadan bu
cür xəbər verilməsi psixologiyada antisipasisiya adlanır.
Vərdişlər və mümarisələr. Yuxarıda qeyd edilənlərdən
göründüyü kimi, fəaliyyətin mənimsənilməsi bacarıq və
vərdişlərlə nəticələnir. Bunun üçün biz fəaliyyət zamanı icra
etdiyimiz iş və hərəkətləri (o cümlədən təlim materiallarını)
təkrar etməli oluruq. Lakin hər cür təkrar fəaliyyətin
mənimsənilməsinin səmərəliliyini təmin edə bilməz. Bunun
üçün həmin təkrarlar mümarisə səviyyəsinə yüksəlməlidir.
Mümarisə şüurlu, məqsədəyönəlmiş təkrar olub yerinə
yetiriləcək işin, fəaliyyətin təkmilləşdirilməsinə, müvafiq
bacarıq və vərdişlərin yaranmasına, başqa sözlə iş və
fəaliyyətin mənimsənilməsinə gətirib çıxarır.
Fəaliyyətin mənimsənilməsi, vərdişlərin yaranmasının
səmərəliliyi üçün mümarisələrə bir sıra tələblər verilir. Onlar-
dan bəzilərini nəzərdən keçirək. Bunun üçün təlim
fəaliyyətinin mənimsənilməsi ilə bağlı mümarisələrə diqqət
yetirək.
Məktəb təcrübəsi və aparılmış tədqiqatlar göstərir ki,
təlim mümarisələri düzgün təşkil edildikdə şagirdlərin yol
verdikləri və yol verə biləcəkləri səhvlərin qarşısını almağa və
düzgün bacarıq və vərdişlərə yiyələnmələrinə səbəb olur.
73
Təlim mümarisələrinin məhsuldarlığı, səmərəliliyi birinci
növbədə həmin mümarisələrin icrası zamanı şagirdlərin
qarşısında duran fikri məqsəddən asılıdır. Şagirdlərin şüurluluq
və fəallığını təmin etmək üçün yerinə yetirilən mümarisələrin
məqsədi onlara aydın olmalıdır. Mümarisənin məqsədi aydın
olduqda və şagirdlər həmin mümarisələri nə üçün və necə icra
edəcəklərini anladıqda, daha dogrusu, icra ediləcək işlə
əlaqədar onların qarşısında konkret fikri məqsəd qoyulduqda
daha çox fəal olur, icra edəcəkləri işin mahiyyətini anlayır,
müvafiq bacarıq və vərdişlərə yiyələnmək işi asanlaşır.
Mümarisənin nəticəsi onun müxtəlifliyindən də asılıdır.
Məktəb təcrübəsi göstərir ki, ayrı-ayrı dərslərdə (istər dil,
istərsə də riyaziyyat dərslərində) çox vaxt müəllimlər
şagirdlərə həmişə eyni tipli çalışma və mümarisələri icra
etməyi tapşırırlar. Bu cür çalışma və mümarisələr onların
tezliklə yorulmalarına, diqqətlərinin kütləşməsinə səbəb olur.
Tətbiq olunan mümarisələrin miqdarı da bacarıq və
vərdişlərin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Adətən, tətbiq
olunan
mümarisələrin
miqdarı
öyrənilən
materialın
xarakterindən və şagirdlərin idrak imkanlarından asılı olur. Ona
görə də lazımi bacarıq və vərdişlərin yaranması üçün bir halda
az, başqa halda isə çox mümarisədən istifadə etmək lazım gəlir.
Aparılmış psixoloji tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki,
vərdişin yaranmasının mühüm şərtlərindən biri yerinə yetirilən
işin nəticəsini bilmək və öz səhvini anlamaqdan ibarətdir. Bu
tələbi birbaşa tətbiq olunan mümarisələrə də aid etmək olar.
Təcrübə göstərir ki, şagird icra etdiyi mümarisənin nəticəsi ilə
tanış olmadıqda, bu zaman nə kimi səhvə yol verdiyini
anlamadıqda mümarisə də öz əhəmiyyətini itirir, düzgün
bacarıq və vərdişlərin yaranmasını təmin etmir. Öz işinin
nəticəsi ilə tanış olmayan, səhv edib-etmədiyini, əgər səhv
etmişsə, bunun nədən ibarət olduğunu anlamayan şagird (eləcə
də digər fəaliyyət sahəsinə yiyələnən adam) bəzən dəfələrlə
eyni səhvi təkrar edir, nəticədə səhv vərdişlərə yiyələnir.
74
Əksinə, şagird icra etdiyi mümarisələrin nəticəsi ilə tanış old-
duqda, səhvinin nədən ibarət olduğunu anladıqda sonradan bu
cür səhvlərə yol verməməyə çalışır, deməli, öz fiziki işinin
gedişini dərk etmək və izləmək imkanı əldə edir.
Faktlara müraciət edək. Psixoloqların apardıqları təc-
rübələrdən birində
1
yoxlananlara gözüyumulu müəyyən uzun-
luqda (75 mm) xətt çəkmək tapşırığı verilmişdir. Bu zaman üç
qrupun hər birində o birilərindən fərqli şəraitdə iş aparılmışdır.
Birinci qrupda olan yoxlananlara yerinə yetirdikləri işin
düzgün və ya səhv olması barədə məlumat verilməmişdir.
İkinci qrupda yoxlananlara hər xətti çəkdikcə ümumi şəkildə
«düzdür» və ya «səhvdir» xəbərdarlığı edilmişdir. Üçüncü
qrupda yoxlananlara çəkdiyi xəttin verilmiş tapşırıqdan nə
qədər fərqləndiyi bildirilmişdir. Hər üç qrupda yoxlanandar
100 cəhd etmişlər. Nəticədə qruplarda düzgün uzunluqdan
fərqlənmə aşagıdakı şəkildə olmuşdur (millimetrlə).
Variantlar
İlk 30
xəttdə
Sonrakı 40
xəttdə
Axırıncı 30
xəttdə
Məlumat
verilmədikdə
19
22
20
«Düzdür» və
ya
«səhvdir» xəbərdar-
lığı zamanı
23
16
12
Yayınma
halının
böyüklüyü
bildi-
rildikdə
6
4
3
Cədvəldəki rəqəmlərdən göründüyu kimi, yoxlananları
xəttin tapşırıqdan nə qədər fərqləndiyi bildirilmiş üçüncü
qrupda çəkilmiş xəttlər tapşırıga daha yaxın olmuşdur.
1
Психология. / под ред. А.А. Смирнова и др. – М. 1962.