18
Bu cür şəraitdə insanın həddindən artıq istilənməsi təhlükəsi
yaranır, insan bədəninin termotənzimlənməsi kəskin şəkildə
pozulur və onun temperaturu 39 dərəcəyə, bəzi hallarda isə
daha yuxarı qalxır. Bədənin uzunmüddətli və güclü, həd-
dindən artıq istilənməsi günəş vurmasına və ya ürək funksi-
yasının pozulmasına səbəb ola bilər.
SEL (SEL AXINI)
- dağ çaylarının məcralarında qəflətən
yaranan su və böyük miqdarda dağ qayalarının parçalanmış
materiallarının (müxtəlif ölçüdə daşların, çaylaq daşları və
palçığın qarışığı) müvəqqəti axınıdır.
Sel axınları uzunmüddətli və leysan yağışlar, qarın və ya
buzlaqların intensiv əriməsi, su anbarlarının dağılması,
zəlzələlərin təsiri və vulkanların püskürməsi nəticəsində
yaranır. Sellərin yaranmasına həmçinin dağ qayalarının fiziki
tükənməsi nəticəsində yığılmış böyük miqdarda kövrək
materiallar şərait yaradır, hansıları leysan yağışlar və ya
dağlarda qarın sürətlə əriməsi nəticəsində yaranmış axınlar
asanlıqla yuya bilər.
Sel yüksək sürətlə (10 m/san və daha artıq), daha çox hal-
larda - yaranmış daş-palçıq dalğaları şəklində hərəkət edir.
Selin müddəti on dəqiqədən bir neçə saat ərzində davam
edə bilər. Sel dalğasının hündürlüyü 15 metrdən artıq ola
bilər. Yaranmış selin səsi böyük məsafədə eşidilir. Sel böyük
fəlakət gətirir: o, insan itkisinə, yaşayış evlərinin və müxtəlif
mühəndis tikililərinin dağılmasına səbəb olur.
QAR UÇQUNU
-
(şəkil 3.4.-a baxın)
. 2 növ qar uçqunu ay-
rılır: quru və islaq.
İslaq qar uçqunu uyuşqan qarın və suyun müəyyən miqd-
arda tərkibi ilə xarakterizə edilir. Quru qar uçqunu kövrək
qardan ibarətdir, onun hərəkət etməsini böyük dağıdıcı gücə
malik olan hava dalğası müşayiət edir.
Qar uçqununun gücü, əhəmiyyətli dərəcədə, dağ yamacının
maillik və qar örtüyünün qalınlığından asılıdır. Qar uçqun-
larının əksəriyyəti mailliyi 30
С
və daha çox olan yamaclarda
yaranır. Ayrı-ayrı hallarda qar uçqunları mailliyi 15
С
-20
С
olan
yamaclarda da yarana bilər. Bir qayda olaraq,
qar uçqununun
aşağı düşməsi qar örtüyünün hündürlüyü 1 m-dən artıq
olduğu zaman başlayır.
SÜRÜŞMƏ
- dağ yamaclarında, çay, dəniz və göl sahilləri
boyu yüksələn dağ yamaclarında ağırlıq gücünün təsiri ilə
dağ qayalarının və torpaq kütlələrinin sürüşmə ilə hərəkət
etməsi prosesidir. Sürüşmənin yaranmasının əsas səbəbi
dağ qayalarında mövcud olan qravitasiya və sıxlıq gücləri
arasında tarazlığın pozulmasıdır. Sürüşmənin yaranması-
na yamacların dibinin yuyulması, dağ qayalarının intensiv
tükənməsi, bol yağıntıların yağması nəticəsində tükənmiş
materialların su ilə doldurulması və, müvafiq olaraq, bu
materialların möhkəmliyinin zəifləməsi, seysmik təkanlar
və bu və ya digər yerin geoloji şəraitini nəzərə almayaraq
insan tərəfindən qeyri-düzgün şəkildə aparılmış təsərrüfat
fəaliyyəti (partlayış işləri, yamaclarda yolların çəkilməsi və
sair) səbəb ola bilər.
3.4.
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
3.5.
19
Sürüşmə zamanı yerini dəyişmiş qruntun həcmi yüzlərlə
və
minlərlə m
3
-dən artıq ola bilər. Sürüşmənin sürəti ildə
bir neçə metr təşkil edə bilər, və ya eyni sürətə bir neçə
saniyədə çata bilər. Sürüşmə yaşayış evlərinin və mühəndis
obyektlərinin (yollar, körpülər, magistral boru kəmərləri,
elektrik ötürücü xəttlər və sair) dağılmasına-zədələnməsinə,
insanların xəsarət alması və ya həlak olmasına
(şəkil 3.5.-ə
baxın)
. səbəb ola bilər. Sürüşmələr təbii relyefin görünüşünü
dəyişdirir və bir çox hallarda relyefin xüsusi formalarını
(sürüşmə sirkləri, sürüşmə blokları, sürüşmə pillələri və sair)
yaradırlar.
EROZİYA -
Eroziya səthi suların, külək və ya digər
fiziki-kimyəvi proseslərin təsiri ilə torpaq örtüyünün, qrun-
tların və ya dağ qayalarının yuyulmasıdır. Eroziya prosesləri
müxtəlif növdür. Onlar arasında ilk növbədə xətti eroziya,
ərazinin ayrı-ayrı xəttvari formalara, müxtəlif dərinlik və
uzunluqda olan dərələrə, yarğanlar və vadilərə yarılması
qeyd edilməlidir. Torpaq eroziyası onun məhsuldar hissəsi
və torpaq yaradıcı qayaların səthi sularla və küləyin təsiri ilə
yuyulması və dağılmasını nəzərdə tutur
(şəkil 3.6.-ə baxın)
.
Torpaq eroziyası ən çox ana qayaların xarakterindən asılıdır,
buna əsasən asanlıqla dağılan və çətinliklə dağılan qayaları
fərqləndirirlər. Eroziya proseslərinin intensivliyinə həmçinin
yamacların mailliyi böyük təsir göstərir (yamacın mailliyi nə
qədər çox olsa, eroziya prosesləri bir o qədər güclü olur).
DAŞ UÇQUNU
- Daş uçqunu prosesinə fiziki, kimyəvi və
bioloji tükənmə, zəlzələlər və ya səthi suların inkişaf etməsi
nəticəsində qaya massivlərində yaranan daşların, çaylaq
daşlar və qaya parçalarının yamacların dibində ağırlıq
gücünün təsiri ilə düşməsi baş verir.
Daş uçqunu əksər hallarda mailliyi 35
С
-dən artıq olan yama-
clarda baş verir
(şəkil 3.7.-ə baxın)
. Daş uçqunu avtomobil
yolları və dəmir yolunun ayrı-ayrı hissələri üçün böyük
təhlükə yaradır. Bir çox hallarda daş uçqununun fəlakətli
təsiri altına bilavasitə olaraq yaşayış evləri də düşür. Daş
uçqunu baxımından təhlükəli yerlər aşağıdakılardır: dərələr,
məcralar və istiqamət verməklə daş uçqununun hərəkət
etməsinə şəait yaradan bütün növ dərinliklər.
3.7.
3.6.
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması