20
3.1.2. RİSK QARŞISINDA DURAN OBYEKTLƏR
Fəlakət təhlükələrini təhlil etdikdən sonra risk qarşısın-
da duran obyektlərin eyniləşdirilməsi həyata keçirilir. Risk
qarşısında durmaq təhlükəli zonalarda əhalinin, onların
əmlakının, müxtəlif təyinatlı infrastruktur obyektlərinin,
yolların, qaz kəmərlərinin, su kəmərlərinin, elektrik ötürücü
xəttlərin, əkin-səpin torpaqlarının, emaledici müəssisələrin,
eləcə də mühafizə olunan ərazilərin, meşələrin və müxtəlif
ekoloji dəyərə malik olan obyektlərin risk qarşısında olması
deməkdir. Risk qarşısında duran elementlərin eyniləşdi-
rilməsi və hesablanmasının ən səmərəli metodlarından biri
geoməlumat sistemlərindən (GIS) istifadə etməklə xəritələrin
tərtib edilməsidir. GIS-də risk qarşısında duran obyektlərin
eyniləşdirilməsi/vizuallaşdırılması (məsələn, binaların), eləcə
də təhlükənin eyniləşdirilməsi/vizuallaşdırılması (daşqın,
subasma əraziləri və sair) həyata keçirilir. Bu iki xəritənin
bir-birini örtməsi nəticəsində risk qarşısında duran ele-
mentlərin ayrılması, onların vizuallaşdırılması və miqdarının
hesablanması mümkündür
(çertyoj 3.2.-ə baxın)
.
3.1.3. HƏSSASLIQ
Risk qarşısında duran obyektlərin həssaslığının qiymətləndi-
rilməsi və təhlil edilməsi mütləq lazımdır. Həssaslıq
təhlükələrin ziyanverici təsirindən əhalinin müdafiəsizliyini
şərtləndirən, əhalinin və ya onun əmlakının xarakterizə edi-
cilərdir. Həssaslığın təhlil edilməsi nəticəsində cəmiyyətin bu
və ya digər təhlükədən nə dərəcədə müdafiə olunması və ya
müdafiəsiz olması müəyyən edilə bilər. İcmaların, ailələrin və
ya, ümuliyyətlə, cəmiyyətin həssaslığının təhlili sosial, fiziki,
ekoloji və iqtisadi kriteriləri nəzərə almaqla həyata keçirilir
(çertyoj 3.3.-ə baxın)
.
Fiziki həssaslıq risk altında olan obyektlərin xarakterizə
edicilərindən və təhlükənin intensivliyindən asılıdır. Fiziki
həssaslığın təhlili binalar, nəqliyyat və həyati əhəmiyyətli
digər obyektlər (elektrik ötürücü xəttlər, su kəmərləri və sair)
üçün həyata keçirilə bilər. Yuxarıda qeyd edilən obyektlərin
qiymətləndirilə biləcəyi kriterilərə aşağıdakılar aiddir: onların
strukturu - binaların mərtəbələrinin sayı, istifadə edilmiş
materiallar və ya inşaat standartları, obyektlərin təyinatı, on-
ların yerləşməsinin sıxlığı, fəlakətlər zamanı onlardan istifadə
edilmə zərurətinin dərəcəsi.
Sosial həssaslıq cəmiyyət daxilində mövcud olan həssas qru-
plara (yoxsul ailələr, tənha valideynlər, hamilə qadınlar, məh-
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
21
dud qabiliyyətli insanlar, uşaqlar, qocalar və sair) hadisələrin
mümkün olan təsiridir. Sosial həssaslıq gözlənilən risk
barədə ictimai biliyi, qrupların fəlakət səbəbindən yaranmış
problemlərin müstəqil olaraq öhdəsindən gəlmək qabili-
yyətini, eləcə də problemlərlə mübarizədə insanlara yardım
edilməsi tapşırılan institusional strukturların vəziyyətini
nəzərdə tutur. Məsələn, əgər cəmiyyətdə işsizlərin, uşaqların,
qocaların və savadı olmayan şəxslərin sayı çoxdursa, o, daha
həssasdır. Və əksinə, əgər cəmiyyətdə yuxarıda qeyd edilən
göstəricilər aşağı səviyyədədirsə, o, daha az həssasdır.
İqtisadi həssaslıq təhlükələrin iqtisadi proseslərə mümkün
olan təsiri kimi (məsələn, biznes fəaliyyətinin ləngidilməsi
və ya dayandırılması, yoxsulluğun artması və iş yerlərinin
itirilməsi) müəyyən edilir. İqtisadi həssaslığın qiymətləndi-
rilməsi zamanı gəlir mənbələri (kənd təsərrüfatı, emaledici
və ya çıxarma sənayesi və xidmət) və ümumi daxili məhsul
göstəricisi (ÜDM) barədə məlumat nəzərdə tutulur.
Ekoloji həssaslıq hadisələrin mühitə (floraya, faunaya, eko-
sistemlərə, biorəngarəngliyə və sair) mümkün olan təsirini
qiymətləndirir. Ekoloji həssaslığın qiymətləndirilməsi zamanı
mühafizə olunan ərazilər, mədəni irs, unikal landşaft və sair
barədə məlumat nəzərə alınır.
Fiziki, iqtisadi, sosial və ekoloji həssaslıq səviyyəsini müəyyən
edən həssaslığın indikatorları birləşdirərək ümumi həssaslıq
şəklini yarada bilərik.
Müxtəlif hallarda əhalinin fəlakətə qarşı həssaslığı arta bilər.
Bunun əyani misalı meşənin kütləvi kəsilməsidir. Əgər meşə
elə bir templə kəsilir ki,onun təbii şəkildə əvəz olunması
mümkün olmur, o zaman bol yağıntı və subasmalara qarşı
yaşayış məntəqələrinin həssaslığı artır (torpaq örtüyü möh-
kəm deyil və asanlıqla eroziyaya uğrayır). Bu fakt sellərin,
sürüşmələrin, daşqınlar və uçqunların yaranmasının ilk şər-
tidir. Həssaslıq həmçinin təhlükəli yerlərdə yaşayış evlərinin
inşa edilməsi nəticəsində arta bilər; məsələn, əgər insanlar
çayın yaxınlığında yaşayır və öz düşüncəsiz hərəkəti ilə
çayların məcralarının bağlanılmasına şərait yaradırlarsa, bu
cür hallarda daşqın riski əhəmiyyətli dərəcədə artır. Həssaslıq
dərəcəsini daha çox həmçinin təhsil səviyyəsi müəyyən edir.
Sistematik olaraq prevensiya tədbirlərini planlaşdıran və
vaxtaşırı olaraq təbii təhlükənin yaranması təqdirində necə
hərəkət etməli olduğu barədə məsələlərlə bağlı treyninqləri
keçən, yaxşı məlumatlandırılmış və təşkil edilmiş əhali daha
az məlumatlandırılmış cəmiyyətdən daha az həssasdır. Qeyd
edilənlərdən irəli gələrək, onu unutmamağımız əhəmi-
yyətlidir ki, fəlakət səbəbindən yaranmış ziyanın azaldılması
həssaslığın və risklərin azaldılması üçün nəyin edilməsi lazım
olduğu barədə əhalinin yaxşı məlumatlandırılmış olduğu
zaman mümkündür.
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması