22
Risk qarşısında duran obyektlər: məsələn,
binalar
Təhlükə: təhlükənin izia
Risk qarşısında
durmayan
Risk qarşısında
duran
ÇERTYOJ 3.2.
Risk qarşısında duran obyektlərin və təhlükənin (məsələn, daşqın) xəritəsinin qarşılıqlı örtülməsi (mənbə: drm.cenn.org).
ÇERTYOJ 3.3.
Həssaslığı müəyyən edən kriterilərin sxematik təsviri (mənbə: UNU-ITC DGIM, 2009).
İQTİSADİ
FİZİKİ
SOSİAL
MÜHİTİ
MÜHAFİZƏ
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
23
PREVENSİYA
təhlükə və onunla əlaqədar olan fəlakətlərin
mənfi nəticələrinin qarşısının alınması tədbiridir. Fəlakət-
li təbiət hadisələrinin əksəriyyətinin təsirinin tamamilə
dayandırılması qeyri-mümkündür. Lakin onlar səbəbindən
yaranmış ziyanın azaldılması mümkündür (məsələn, əgər
binaları daha möhkəm təməl üzərində inşa etsək, zəlzələ
üzündən yaranmış ziyan daha az olacaqdır).
Prevensiya bu və ya digər təbiət hadisəsinin fəlakətə
çevrilməməsi məqsədilə ölçülərin götürülməsi demək-
dir. Prevensiya təhlükə və ya oxşar təbii və ya texnogen
fəlakətlər zamanı (məsələn, ağacların əkilməsi torpağın ero-
ziyaya uğramasının və sürüşmənin qarşısını alacaq, quraqlığı
azaldacaqdır və sair) yaranan ziyanın qarşısının alınması
üçün tədbirdir. Təbii fəlakətlərin prevensiya tədbirləri 2
hissəyə bölünür: strukturlu (əsasən, qoruyucu mühəndis
qurğuları,
şəkil 4.1.-ə baxın
) və qeyri-strukturlu tədbirlər
(əhalinin məlumatlılıq səviyyəsinin artırılması, əvvəlcədən
məlumatlandırma sisteminin təkmilləşdirilməsi və sair).
2005-ci ilin yanvar ayında Yaponiyanın Kobe şəhərində
fəlakətlərin azaldılması məsələlərinə həsr olunmuş dünya
konfransında 168 ölkənin hakimiyyətləri dünyada təbiət
hadisələri səbəbindən yaranmış fəlakətlər təhlükəsinin
azaldılması məqsədini daşıyan hərəkət proqramını qəbul
etmişdilər. Hioqo proqramı növbəti minillikdə bütün dünya
miqyasında fəlakətlər riskinin azaldılması məqsədilə işlənib
hazırlanmış hərəkət proqramını təşkil edir. O, təbii fəlakətlərə
qarşı həssas olan əhalinin sabitliyini artırmaq üçün əsas
prinsipləri, prioritetli istiqamətləri və praktiki tövsiyələri
əhatə edir. Hioqo proqramının prioritetlərindən biri təbii
fəlakətlər riskinin azaldılması barədə əhalinin dərketmə və
təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsidir. Dərketmənin yüksəldi-
lməsi müsbət hərəkətə doğru atılmış birinci addımdır, təhsil
isə məlumatın yayılması üçün yaxşı bir alətdir, qeyd edilən
məsələləri bilmək və təhlil etmək fəlakətlər riskini azaltmaq
və özünü onlardan qorumaq üçün mütləqdir.
FƏSİL 4
TƏBİİ FƏLAKƏTLƏRİN
PREVENSİYASI
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
ŞƏKİL 4.1
Şəkildə təhlükəyə qarşı strukturlu prevensiya ölçüləri göstərilib: a) torpaqdan yüksəkdə olan bina (sunami təhlükəsi), yenilənmiş məktəb (zəlzələ təhlükəsi). b)
Torpaqdan yüksəkdə olan elektrorabitə qurğusu; daşqına nəzarət üçün bitki örtüyü ilə teraslandırma və ən yeni üzən evlər (daşqın təhlükəsi). c) Qoruyucu bəndlər,
yamacın drenaj arxları, biomühəndis tədbirləri (sürüşmə təhlükəsi) (mənbə: UNU-ITC DGIM, 2009).
a
b
c
25
25
Riskin kommunikasiyası riskin idarə edilməsinin zəruri kom-
ponentidir. Riskin kommunikasiyası “ayrı-ayrı insanlar, insan
qrupları və institusiyalar arasında məlumatın və fikirlərin
mübadilə prosesi kimi müzakirə edilir. Riskin kommunikasi-
yası riskin mahiyyəti barədə çoxtərəfli bildirişləri və bilavasitə
olaraq risklə əlaqədar olmayan, lakin onun idarə edilməsinin
hüquqi və institusional quruluş vasitələrini ifadə edən digər
məlumatı əhatə edir” (National Research Council, 1990).
Riskin kommunikasiyası fəlakətlərin səmərəli prevensiyas-
ının, mitiqasiyanın, hazırlığın, onlara reaksiya verilməsi və
bərpa edilməsinin əhəmiyyətli faktorlarından birini təşkil
edir. Təhlükə, həssaslıq və risk barədə məlumatın təqdim
edilməsi böyük səy tələb edir, çünki insan üçün ənənəvi
olaraq xarakterikdir ki, gələcəkdə gözlənilən təhlükələrə
diqqət yetirməsin. Kritik vəziyyətdə bütün bunlar faciəvi
xarakter daşıyır və vətəndaşların yerli hakimiyyət tərəfindən
dərhal məlumatlandırılması mütləq olur. Bu prosesdə media
əhəmiyyətli rol oynayır.
Ekstremal hadisələrin qaçılmaz təhlükələrinə konsentrasiya
edilmiş riskin kommunikasiyası xəbərdarlıqdır, onun məqsə-
di fövqəladə vəziyyətlərə müvafiq reaksiyanın verilməsidir.
Digər tərəfdən, riskin kommunikasiya proqramı oxşar baş
verəcək hadisələrin uzunmüddətli mümkün olan təzahürünə
konsentrasiya edilmiş ola bilər, bu cür hallarda təhlükələr
barədə məlumatlılıq proqramı ilə üzləşirik.
Riskin kommunikasiyasının həyata keçirilməsi yerli və milli
səviyyələrdə müxtəlif vasitələrlə mümkündür: kütləvi media,
elektron media, audio-görüntülü materiallar, poçt, çap
reklamı, üz-üzə görüşlər, çap vasitələri və sair.
Risklərin kommunikasiyasının səmərəli vasitələrindən biri
onun vizuallaşdırılmasıdır (xəritələr, atlaslar), bu da risk-
in idarə edilməsinin əhəmiyyətli prosesidir. Onu nəzərə
almaqla ki, risk mühit cəhətindən dəyişkən bir hadisədir,
coğrafi məlumat sistemlərinin (GIS) texnologiyası risk barədə
məlumatın toplanılması və təqdim edilməsinin standart
alətinə çevrilmişdir.
Qeyd edilən alətin əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki,
təhlükələr və risklər vizuallaşdırılır və onlar barədə məlumat
mütəxəssis olmayanlar üçün asanlıqla dərk ediləndir. GIS-
dən istifadə etməklə təhlükə və riskin qiymətləndirilməsi
müxtəlif məqsədlə və müxtəlif coğrafi miqyasda həyata
FƏSİL 5
RİSKİN
KOMMUNİKASİYA
VASİTƏLƏRİ
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
XƏRİTƏ 5.1.
Gürcüstanın sürüşmə təhlükəsinin xəritəsi. Yaşıl rəng daşqının aşağı risk zonası,
sarı - orta risk zonası, qırmızı isə - yüksək risk zonası deməkdir (mənbə: drm.cenn.
org).
27
საშუალო რისკის ზონა
წყალდიდობის დაბალი რისკის ზონა
მაღალი რისკის ზონა
keçirilə bilər
(Map 5.1.-ə baxın)
. Məsələn, təhlükə və riskin
qiymətləndirilməsi milli səviyyədə olduqca geniş ərazini
əhatə edir və onun məqsədi təhlükə və risklər nəticəsində
yaranmış problemlər barədə dərketmənin yüksəldilməsi,
dövlət planlaşdırılması, fəlakətlər və risklərin azaldılması üzrə
dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi, eləcə də fəlakətlərə
hazırlığın planlaşdırılması və sığortalanması məqsədilə
erkən xəbərdarlıq sistemlərinin yaradılmasıdır. Kiçik mi-
qyasdan daha böyük miqyasa keçdiyimiz zaman və təhlükə
və risklərin qiymətləndirilməsi bələdiyyələr və ya icmalar
səviyyəsində həyata keçirildiyi zaman yekun olaraq əldə
edilmiş nəticələr regional inkişaf planları və infrastrukturun
inkişaf etdirilməsi məqsədilə həyata keçirilmiş mühitə təsirin
qiymətləndirilməsi sənədlərində, həmçinin müxtəlif struktur
və ya qeyri-struktur tədbirlərin planlaşdırılmasında istifadə
edilə bilər.
Təhlükə və risklərin vizuallaşdırılması və kommunikasiyanın
konkret misalını Gürcüstanın təbii təhlükə və risklərin-
in veb-səhifəsi (veb-atlasə)
(drm.cenn.org, baxın)
təşkil
edir, hansının əsas məqsədi Gürcüstan ərazisində təbii
təhlükələr və risk qarşısında duran elementlərin məlumat
bazasının yaradılması, vizuallaşdırılması və internet va-
sitəsilə məlumatın əhali və digər maraqlı təşkilatlar üçün
əlçatanlığının təmin edilməsidir. Bundan əlavə, qeyd edilən
veb-atlas ona imkan yaradır ki, maraqlı şəxslər qeydiyyat-
dan keçdikdən sonra təbii təhlükə və risklər barədə əlavə
məlumatı portalın müdiriyyətinə çatdırsınlar. Veb-atlas
müxtəlif inzibati səviyyələrdə (diyar, bələdiyyə, şəhər
şurası) mövcud olan təbii hadisələrin növü və tarixinə görə
məlumatları əldə etmək imkanını verir.
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
28
DƏRSLIKDƏ ISTIFADƏ
OLUNMUŞ ƏSAS
ANLAYIŞLARIN IZAHATLARI
TƏHLÜKƏLI TƏBIƏT HADISƏSI
təbiət mənşəli fəlakət hadisəsi.
29
EKOLOJİ BƏDBƏXTLİK
antropogen xarakterli faktorların təsiri nəticəsində yaran-
mış,qurunun, atmosferin, hidrosferin və biosferin dəyişiklikləri,
o, həmin dəyişikliklərin insanların sağlamlığı və ölkənin iqtisadi-
yyatına kəskin və mənfi təsirində ifadə edilir.
EKOLOJİ FƏLAKƏT
xüsusilə böyük miqyasa və ağır nəticələrə malik olan ekoloji
bədbəxtlik, o, qayda olaraq, təbii mühitin dönməz dəyişik-
likləri ilə xarakterizə edilir.
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
ბუნებრივი კატასტროფების რისკის შემცირება
30
FÖVQƏLADƏ VƏZİYYƏT
obyektdə, müəyyən ərazidə və ya akvatoriyada təbii had-
isələr, təbii bədbəxtlik, yanğın, qəza, fəlakət və ya digər növ
bədbəxtlik zamanı yaranmış vəziyyət, həmin zaman insan-
ların həyatının və fəaliyyətinin normal şəraiti pozulur, onların
həyat və sağlamlığına təhlükə yaranır, əhali ziyan çəkir və
təbii mühit zədələnir.
TƏBİİ FƏLAKƏT OCAĞI
təhlükəli təbiət hadisəsinin yarandığı müəyyən ərazi, sahə və
ya akvatoriya.
31
FÖVQƏLADƏ VƏZİYYƏT
-
qanunvericiliyə uyğun olaraq
vətəndaşların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi maraqları
üçün müharibə və ya kütləvi qarışıqlıq, ölkənin ərazi bütöv-
lüyünə qəsd edilməsi, hərbi çevriliş və ya silahlı üsyan, ekolji
fəlakətlər və epidemiya zamanı və ya dövlət hakimiyyətinin
orqanları konstitusional səlahiyyətləri normal şəkildə həyata
keçirmək imkanına malik olmadığı digər hallarda elan edilən
müvəqqəti tədbir.
TƏBİİ FƏLAKƏTİN ZƏDƏLƏYİCİ TƏSİRİ
- təhlükəli təbiət
hadisəsinin bir və ya bir neçə zədələyici faktorunun insanın
həyat və sağlamlığına, ev heyvanları və bitkilərə, iqtisadiyyat
obyektləri və təbii mühitə mənfi təsiri.
FÖVQƏLADƏ VƏZİYYƏTİN İDARƏ EDİLMƏSİ
- fövqəladə
vəziyyətlə əlaqədar olan bütün aspektlərin həll edilməsi
məqsədilə öhdəlik və resursların təşkili və idarə edilməsi. O
cümlədən, o, hazırlığı, reaksiya verilməsini və təxirəsalınmaz
bərpa tədbirlərinin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.
FƏLAKƏT RİSKİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ (DISASTER RİSK
MANAGEMENT)
- təhlükələrin mənfi təsirinin və fəlakə-
tin inkişafetmə ehtimalının azaldılması məqsədilə inzibati
sərəncamların, təşkilatların, əməliyyat qabiliyyətləri və
imkanlarının, strategiyanın, siyasət və öhdəsindən gəlmə im-
kanlarının yaxşılaşdırılması potensialından sistematik olaraq
istifadə edilməsi prosesi.
TƏHLÜKƏ (HAZARD)
- insan, kənd təsərrüfatı heyvanları və
bitkiləri üçün təhlükə yarada biləcək təhlükəli təbiət hadisə-
si, hansının nəticəsində fövqəladə vəziyyət yarana bilər.
RISK
- təhlükədən fövqəladə vəziyyətin inkişaf etmə
mümkünlüyü, həmin mümkünlük fövqəladə vəziyyətin
mənbəsinin (təhlükəsinin) inkişaf etməsinin ehtimalı (və ya
tezliyi) ilə və mümkün olan fövqəladə vəziyyət zonasındakı
həssaslıqla müəyyən edilir.
HƏSSASLIQ
- mümkün olan fövqəladə vəziyyətlərin
zədələyici faktorlarına qarşı əhalinin, iqtisadiyyat sahələri
və obyektlərinin, eləcə də təbii mühitin müdafiəsizliyinin
göstəricisi.
TƏBİİ FƏLAKƏTİN QARŞISININ ALINMASI (PREVENSİYA)
- hüquqi, təşkilati, iqtisadi, mühəndis-texniki, sanitariya-gigi-
yenik və digər tədbirlərin kompleksi, həmin kompleks təbii
mühitdə və təhlükəli istehsalat obyektlərində həyata keçirilir
ki, fəlakət üzündən vurulmuş ziyanın qarşısı alınsın.
MİTİQASİYA
- hazırlığın artırılması və həssaslığın azaldılması
məqsədilə, təbii fəlakətin nəticələrini azaldan (yumşaldan)
əvvəlcədən həyata keçiriləcək tədbirlər kompleksinin həyata
keçirilməsi.
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
32
QƏZA-XİLASETMƏ İŞLƏRİ (ŞƏKİL 7-YƏ BAXIN)
- fəlakət
ocağında yanğınların lokalizasiya və söndürmə, insan-
ların axtarış və xilasetmə, zərərçəkmişə ilkin tibbi yardımın
göstərilməsi işləri və zərurət olduqda onların fövqəladə vəzi-
yyət zonasından kənara, ixtisaslaşdırılmış tibb müəssisələrinə
evakuasiya edilməsi üçün ilk növbədə yerinə yetiriləcək işlər.
QƏZA-BƏRPA İŞLƏRİ
- fəlakət ocağında dağıntı və art-
mış təhlükənin ayrı-ayrı ocaqlarının lokalizasiya, qəza və
zədələnmələrin aradan qaldırılması, əhalinin həyatının təmin
edilməsi üçün zəruri olan minimal şəraitin yaradılması üçün
ilk növbədə yerinə yetiriləcək işlər.
ZƏLZƏLƏNİN GÜCÜ
- zəlzələ zamanı seysmik dalğalar
şəklində ayrılmış enerjini müəyyən edən kəmiyyət. O, maqni-
tudalarla ölçülür. Maqnituda, qayda olaraq, Rixter cədvəlinə
əsasən 0-dan 9-a qədər (nadir hallarda - daha artıq) dəyişir.
Zəlzələnin intensivliyi (yəni zəlzələ nəticəsində yer kürəsinin
səthinin yırğalanmasının intensivliyi) - yer kürəsinin
səthində konkret nöqtədə zəlzələnin dağıdıcı nəticəsinin vi-
zual qiymətləndirilməsinə əsasən müəyyən edilmiş kəmiyyət.
O, maqnitudadan, zəlzələ ocağının səthindən uzaqlaşma
məsafəsindən və ərazinin geoloji strukturundan asılıdır. İn-
tensivlik (Avropanın makroseysmik cədvəli) EMS 98-ə əsasən
0-dan 12-yə qədər ballarla ölçülür.
KÜLƏYİN GÜCÜ
- bu küləyin sürətinə birbaşa mütənasib
olan kəmiyyətdir və onun gücünü xarakterizə edir. O, 12
ballıq Bofort cədvəli ilə ballarla ölçülür.
ÜMUMİ DAXİLİ MƏHSUL GÖSTƏRİCİSİ (ÜDM)
- il ərzində
ölkə daxilində istehsal edilmiş yekun məhsulun bazar dəyəri.
RİSKİN KEÇİRİLMƏSİ
- konkret risklərin maliyyə nəticələrin-
in bir tərəfdən digər tərəfə rəsmi və ya qeyri-rəsmi şəkildə
ötürülməsi prosesi, hansının nəticəsində ailə, icma, müəssisə
və ya dövlət qurumu fəlakət baş verdiyindən sonra digər
tərəfdən birinci tərəf üçün təmin edilmiş cari və ya təzminat
sosial və ya maliyyə fayda əvəzinə resursları əldə edəcəkdir.
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
33
1. Təbii fəlakətlərə səbəb olan ən əhəmiyyətli səbəblərdən biri
hansıdır.
2. İqlim dəyişiklikləri prosesi keçmişdə cari qlobal iqlim dəyişiklikləri
prosesindən nə ilə fərqlənir.
3. Təbii fəlakətlər zamanı insan itkisi baxımından hansı ölkələr daha
həssasdır - inkişafda olan yoxsa inkişaf etmiş ölkələr. Nədən?
1. 2000-ci ildə işlənib hazırlanmış, təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
ilə bağlı beynəlxalq strategiya diqqəti nəyə cəmləşdirir. Yeni strate-
giyanı ondan əvvəl mövcud olan yanaşma ilə müqayisə edin.
2. Təbii fəlakətlərin idarə edilməsinin proaktiv yanaşması nəyi
nəzərdə tutur.
3. Təbii fəlakətlər riskinin idarə edilməsinin strategiyası hansı
mərhələləri əhatə edir.
4. Fəlakətlər riskinin idarə edilməsinə yönəldilmiş tədbirlər neçə
kateqoriyaya bölünür. Onlardan hər birini təsvir edin.
5. Fəlakətdən əvvəlki və fəlakətdən sonrakı tədbirləri bir-biri ilə
müqayisə edin. Onlardan hansı üstünlüyə malikdir və nədən.
6. Təbii fəlakətlər riskinin idarə edilməsinin b. a. birgə iştirak metodu
nəyi nəzərdə tutur.
1. Risk nədir və o, nə vaxt yaranır.
2. Təhlükə nədir.
3. Sizin regionunuzda/rayonunuzda mövcud olan təbii təhlükələri
sadalayın, onları yaradan səbəbləri, gücünü, tezliyini, yayılma are-
alını deyin.
4. Subasma daşqından nə ilə fərqlənir.
5. Sel və sürüşmə bir-birindən nə ilə fərqlənir.
6. Risk qarşısında duran obyektlər nə deməkdir.
7. Hansı obyektlər risk altına düşə bilər.
8. Əgər Sizin regionunuzda/rayonunuzda təbii təhlükə mövcuddur-
sa, o zaman risk altına düşən obyektləri sadalayın.
9. Risk altında olan obyektlərin eyniləşdirilməsi və onların mi-
qdarının hesablanması üçün ən səmərəli metod hansıdır.
10. Həssaslıq nədir.
11. İzah edin, fiziki, sosial, iqtisadi və ekoloji həssaslıq nə deməkdir.
1. Prevensiya nədir.
2. Strukturlu və qeyri-strukturlu prevensiya tədbirləri bir-birindən nə
ilə fərqlənir.
3. Sizin regionunuzda/rayonunuzda təbii fəlakətlərin prevensiya
tədbirlərini xatırlayın və təsvir edin.
1. Riskin kommunikasiyası nədir.
2. Sizin regionunuzda/rayonunuzda riskin kommunikasiya tədbirləri
və vasitələrini xatırlayın və təsvir edin.
3. Sizin regionunuzda/rayonunuzda erkən xəbərdarlıq sistemi
mövcuddurmu. Sizin məktəbinizdə fövqəladə hallara reaksiya ver-
ilməsi planı vardırmı.
4. Risklərin kommunikasiyasının ən səmərəli vasitələrindən biri
hansıdır və nədən.
ÖZÜNÜYOXLAMA
ÜÇÜN SUALLAR
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
34
Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması
35
İSTIFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBIYYAT:
1. Gürcüstan ərazisi üçün xarakterik olan təbiət had-
isələrinin təhlükə və risklərinin atlası, 2012. CENN/ITC,
Tbilisi, Gürcüstan. ISBN 978-9941-0-4310-9.
2. Qlobal iqlim dəyişikliyi və Gürcüstan, 2011, CENN,
Tbilisi.
3. http://drm.cenn.org.
4. http://www.emdat.be/natural-disasters-trends.
5. Multi-hazard risk assessment – Distance education
course. Guide book, 2009. Cees van Westen (ed.). United
Nations University – ITC School on Disaster Geoinforma-
tion Management (UNU-ITC DGIM).
ბუნებრივი კატასტროფების რისკის შემცირება
36
Dostları ilə paylaş: |