5.
Ətraf mühitdə iqtisadi-ekoloji sferaların yaratdığı
sintetik əlaqələr;
4.
Ekoloji-iqtisadi-təbiətdən istifadə və təsərrüfat
fəaliyyətinin digər növlərinin ƏTM təsiri ilə yaranan əlaqələr;
5.Sosial-ekoloji-ƏTM insanların sağlamlığına və həyat
fəaliyyəti şəraitinə təsiri ilə yaranan əlaqələr;
6,
Ekoloji və antropogenləşmiş şəraitin ətraf mühitə
təsiri ilə yaranan əlaqələr.
Ekoloji-iqtisadi sistemdə qarşılıqlı əlaqələrin dərk
edilməsi sayəsində ekoloji-iqtisadi proqnozlaşdırma inkişaf
etməkdədir. V.l.Vernadski biosferin yeni bir vəziyyətə keçməsini
qabaqcadan xəbər verdi. Həmin yeni vəziyyəti V.l.Vernadski
«Noosfera» adlandırdı. Onun fikrincə insan ən güclü geoloji
qüvvəyə (amilə) çevrilir. Noosfera (yeni qabıq, təbəqə)-dərrakə
(zəka) sferası mənasım da ifadə edir. Bu sfera biosferin inkişafının
yeni mərhələsidir, daha doğrusu cəmiyyət və təbiət arasındakı
münasibətlərə ağıllı nəzarət etmək mərhələsidir. Noosferdə insanın
dərrakəli fəaliyyəti, inkişafı və təbiəti istiqamətləndirən qüvvəyə
çevrilir. Cəmiyyətlə təbiətin birgə inkişaf prosesinə koevolyusiya
(birgə təkamül) deyilir.
Təbii elementlərin, xassələrin və hadisələrin tam (bütöv)
cəmini səfərbər edərkən, hərəkətə gətirərkən, iqtisadiyyatın
fəaliyyətinin təmini üçün istifadə edərkən, bu özünü təbii bir
potensial kimi biruzə verir. Həmin potensial «Ekoloji- iqtisadi
potensial» adlanır və iqtisadiyyatın inkişaf imkanlarını müəyyən
edir. Təbiət iqtisadiyyat hüdudlanndan kənarda yerləşərək potensial
kimi özünü biruzə verir. Təbii potensial bir tərəfdən təbii
ehtiyatlann potensialı kimi, digər tərəfdən iqtisadiyyatın zahiri
mühiti kimi özünü göstərir. Həmin zahiri mühit iqtisadiyyatın
ümumi şəraiti, yəni resursların istehsalata və istehlaka cəlb edilmə
imkanlan, emal prosesi, tullantılann qəbul yeri kimi, daha doğrusu
«Ekoloji potensial» kimi təzahür edir.
Təbiətin bir sıra obyektlərini eyni zamanda həm
ehtiyatların potensiah, həm də ekoloji potensial kimi qiymətlən
16
dirmək olar (meşə, atmosfer, hidrosfer və s). Təbii ehtiyatlar
potensialı və ekoloji potensial ictimai təkrar istehsal zamanı onlara
yanaşmadan (münasibət) asılı olaraq bir-birindən fərqlənirlər. Təbii
ehtiyatlar potensialı adətən ictimai məhsulun substansiyası kimi
təzahür edir, lakin onun istifadəsi əməyin ilkin sərfini tələb edir.
Ekoloji potensial təbii ehtiyatlar potensialının elementlərinin
iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilməsinin zahiri şəraitini təmin edir və
bununla əlaqədar müəyyən şərait yaranır. Ekoloji potensial öz
yararlığını ilkin xərc sərf etmədən müəyyən anadək göstərir. Təbii
ehtiyatların ayrı-ayrı hissələri adətən ayrıca istifadə edilir və
mülkiyyət obyektinə çevrilir, yəni müvafiq olaraq alqı-satqı obyekti
olurlar.
Ekoloji-iqtisadi potensial təbiət obyektlərinin ictimai
istehsalda yalnız iştirak etmək və insanların həyat fəaliyyətini təmin
etmək imkanlarını ifa edirlər. Bu prosesdə imkan zərurətə
çevrilərkən, təbiət elementləri-təbii şəraitdən məhrum edilirlər.
Təbii ehtiyatlar (TE) əsasən maddələrdən və təbii
komponentlərdən, təbiətin qüvvələrindən ibarətdir. Məhsuldar
qüvvələrin indiki mərhələsində istehlak əşyası və ya istehsal vasitəsi
kimi istifadə edilə bilər, onlar insanların fəaliyyəti sayəsində dəyişə
bilər. Təbii ehtiyatların tükənməyən komponentləri (iqlim, bitki
örtüyü, torpaq və s.) insan əməyi və ilk növbədə xərc tələb etmir.
Onlar təbii şəraiti formalaşdırırlar və cəmiyyətin həyat mühitinin
formalaşdırılmasında iştirak etdikləri üçün çox qiymətlidirlər.
Müvafiq texnologiya, əmək vasitəsilə əldə edilən təbii ehtiyatlar da
təbii halda təbii ekosistemləri tamamlayırlar. Təbii ehtiyatlar
insanların həyat fəaliyyətində həddindən artıq vacib rol oynayırlar,
odur ki, onların vəziyyətindəki hər hansı bir dəyişmələr hazırkı və
gələcək nəsl- lərin mənafeinin ziddinə yönəlmiş olur.
Təbii ehtiyatların təsnifatı dedikdə təbii mühit
obyektlərinin və hadisələrinin funksional meyarlar əsasında bölgüsü
nəzərdə tutulur. Əmələgəlmə və yerləşmə xüsusiyyətlərinə,
funksiyasına əsasən tə^ü-struk-Htflaı^-^nergetikR, at
17
mosfer-qaz, su, iqlim, rekreasiya və s. ehtiyatlara ayrılıı
Ümumiyyətlə, təbii ehtiyatlar tükənən (bərpa olunan-bitkiləı su,
torpaq, heyvanat aləmi, habelə tükənən-bərpa olunmayan faydah
qazıntılar) və tükənməyən (günəş enerjisi, külək, dəni; və okean
enerjisi) növlərə ayrılır. Bundan başqa təbi ehtiyatları əvəzedilmə
və mülkiyyət meyarlarına görə d; bölmək olar.
Təbii ehtiyatlar arasında cəmiyyətin həyatında xüsus rol
oynayan faydalı qazıntıları qeyd etmək lazımdır. Geoloj öyrənilmə
dərəcəsinə görə mineral- xammal ehtiyatlar: aşağıdakı kateqoriyaya
bölünür:
A-son dərəcədə dəqiq kəşfiyyat aparılmış və öyrənilmiş, dəqiq
yayım sərhədləri müəyyən edümiş və istismara veriləsi müəyyən
edilmiş ehtiyatlar;
B-yayım şəraitinin aşkar edilməsinə təminat verən dəqiq kəşfiyyat
aparılmış, öyrənilmiş, sərhədləri tam dəqiqləşdirilmiş ehtiyatlar;
Cı-yayım şəraitinin ümumi əlamətlərini təmin edən kəşfiyyat və
öyrənilmə dərəcələrinə malik ehtiyatlar;
Cz-ilkin olaraq tək-tək nümunələri məlum olan və sənaye ehtiyatı
az olan ehtiyatlar.Göründüyü kimi yuxarıda təqdim edilən
ehtiyatlar iqtisadi maraqlara görə müəyyən edilmişdir. Müasir
dövrdə təbii ehtiyatları ekoloji maraqlara görə təyin etmək lazım
gəlir. İqtisadi əhəmiyyətinə görə faydalı qazıntılar hazırkı anda
istismarı məqsədə uyğun olan balans və əksinə faydalı maddələrin
az olması, yayım şəraitinin pis (dərin) olması ilə əlaqədar istismarı
qeyri məqsədə uyğun olan balansarxası (balansdan kənar) növlərə
bölünür.
Təbii ehtiyatlar iqtisadi resursların kapital və əməklə
bərabər tərkib hissəsini təşkil edirlər. Çox vaxtlar təbii ehtiyatları
təbii kapital (aktiv) adlandırırlar. Çünki o, təsərrüfat dövriyyəsinə
cəlb olunandan sonra əsas həlledici amilə çevrilir.
18
Dostları ilə paylaş: |