Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Yüklə 12,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
şayış mühitinin həyat üçün yararlı olmasını indiki və gələcək nəsillər üçün təmin etməlidir. Ekoloji-iqtisadi tələbatlar kifayət qədər mürəkkəb struktura malikdir və onların məhdudluğunun açıq-aşkar meyarları yoxdur. Ekoloji-iqtisadi tələbatların strukturunda indi xüsusi qrup ayırmağa başlamışlar, bununla qlobal ekolo- giyalaşma üzrə xüsusi tələbatlar formalaşır. Onlar planetar ekosistemin dəyişməsi ilə əlaqədardır və ümumilikdə qlobal təzahürlər yaranır. Gələcək nəsillərin tələbatları da aydınlığı ilə üzə çıxmaqdadır. Ekofob xarakterli ekologiyalaşdınlmış tələbatlar həm də özünə ətraf mühitin çirklənməsi ilə bağlı tələbləri də birləşdirir. Eyni zamanda ekosistemlərin potensiabmn öz- özünü bərpasını həyata keçirtmək mümkün olmur. Özü də tələbatların ekofob formada özünü göstərməsi çox zaman insanların fəaliyyətinin əsas məqsədlərinə daxil edilmir, onlar yolüstü, dolayısı nəticə kimi üzə çıxırlar. Ekoloji-iqtisadi tələbatların kəmiyyətcə təmin olunmasını, onların təminedilmə dərəcəsi ilə təyin etmək olar. Mütləq (tam) ekoloji-iqtisadi tələbatların göstəricisi kimi ekosistemlərin öz-özünü bərpaetmə potensialım qəbul etmək olar. Ekoloji-iqtisadi tələbatların təmin edilməsinin növbəti səviyyəsi-həqiqi tələbatlardır. Onları normativlər vasitəsilə təyin etmək olar (yol verilə bilən həddə görə). Təmin edilməli ekoloji-iqtisadi tələbatlar sahələrdən asılı olaraq müxtəlif olur. Həddən çoxtullantılar mühiti çirkləndirir. Bəzən razılaşdırılmış atılmalar da (tullantılar) həmin prosesdə iştirak edir. Bu normativlər ən yüksək texnoloji səviyyəyə nail olmamış müəssisələrə tədbiq edilir. Ekoloji tənzimləmə prosesində ekoloji sabit şəraitə və ətraf mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşmasına nail olarkən ekoloji-iqtisadi tələbatların təmin edilməsi tədricən yerdəyişməyə məruz qalır. Məsələn, həddi yol verilə bilən qatılıq həddin (HYVBQH) təmin edilməli tələbatların səviyyəsini səciyyələndirməlidir. 26 indiki mərhələdəki ekoloji tələbatlar prinsip etibarilə bir çox sahələrdə təmin edilə bilər. Bunlar əsasən ödəmə tələbi formasında ortaya çıxa bilər. Ona görə də həmin səviyyədə ekoloji tənzimləmədə ekoloji-iqtisadi tələbatların təmin edilməsində bazarın tələblərindən istifadə etmək olar. Digər səviyyələrə çatmaq üçün onlara əhalinin və müəssisələrin ödəmə tələbləri təsir göstərməyərək, inzibati-hüquqi vasitələr (qaydalar) tətbiq edilməlidir. Tələbatlar obyektiv realhqlardan irəli gəlir, çünki onlar insanların həyat fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Onlar adətən mənafelərlə qırılmaz vəhdətdə olur. Ekoloji-iqtisadi maraqlar cəmiyyət və təbiət arasındakı qarşılıqlı asılılıq əsasında ortaya çıxır, eyni zamanda çox mürəkkəb, ziddiyyətli anlayışdır. Ekoloji-iqtisadi mənafelər dərk edilmiş, öyrənilmiş və daxili niyyətə (həvəsə) çevrilmişdir. Ekoloji - iqtisadi mənafeləri, onların subyektlərinə görə təsnif etmək olar. Bu əlamətə görə ekoloji-iqtisadi maraqların subordinasiya sistemini aşağıdakı kimi göstərmək olar: ərazi-əhali-şəxsiyyət-cəmiyyət-bəşəriyyət-müəssisə (firma), kollektiv, məhəllə, sahə. Ekoloji-iqtisadi maraqların təsnifatını həm də müvəqqəti əlamətə görə də aparmaq olar. Yuxarıda qeyd edilən bütün ekoloji-iqtisadi maraqlar qrupları cari və perspektivli ola bilər. Perspektiv maraqlar, gələcək nəsillərin mənafeini ifadə edərək, tükənmə və ənənəvi istifadə edilən təbii ehtiyatların bahalaşma şəraitinə adaptasiya etməklə səciyyələnir, habelə ətraf mühitin çirklənməsinə və qabaqcıl (ekoloji təhlükəsiz) texnologiya və texnikadan istifadəyə hazır olmaq lazımdır. Cari maraqlarda əsasən, indiki nəslin tələbatları nəzərə alınır. Perspektiv maraqlar ən çox qlobal (ümumi insani), ictimai, regional və şəxsi (xüsusən də dərketmə səviyyəsində) tələbatlarla əlaqədardır. Əsasən kollektiv, sahə və şəxsi (praktiki, gündəlik səviyyədə) tələbatlar nəzərdə tutulur. İnsan həyatında, kollektivlərdə kəskin problemlər bir çox hallarda müəyyən ərazi ilə əlaqədardır. Ərazi nə 27 inki müəssisələrin yerləşdiyi sahədir, həm də ona məxsus olan iqtisadi, sosial və ekoloji funksiyalar və vəzifələrlə zəngin mürəkkəb bir orqanizmdir. Regional ekoloji-iqtisadi maraqların iqtisadi əsası təbii zənginliklər üzərindəki mülkiyyətdir ki, həmin ərazidə yaşayan xalqların üstünlüyünü səciyyələndirir. Hkoloji əsasa- regiondakı ekosistemin bütövlüyü aiddir. Təbiətdən səmərəli istifadə yalnız və yalnız ərazi səviyyəsində və çərçivəsində mümkündür. Təbiətdən istifadənin təsərrüfat mexanizminin formalaşmasında və gələcəkdə təkmilləşdirilməsində ekoloji-iqtisadi maraqların uzlaşdırılmasına və onlar arasındakı ziddiyyətlərin həll edilməsinə yönəldilmiş metod və vasitələrə (rıçaqlara) söykənmək lazımdır. Cəmiyyətlə təbiət arasındakı ziddiyyətlər bəşəriyyətin ömürlük problemidir, onun inkişafının əbədi yol yoldaşıdır. Onlarla biz hər yerdə, həmişə toqq.uşuruq, onlar var və həmişə olacaqlar. Lakin bəşəriyyətin inkişafının müxtəlif dövrlərində onların özünü biruzəvermə formaları, həm kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətcə (kəsginliyinə görə) müxtəlif olduğundan onların həllolma yolları da müxtəlif olacaqdır. 2.2. Təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyət hüquqları Bütün dünyada cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsində ziddiyyətlərin kəskinləşməsinin səbəblərindən biri də təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyətin qeyri- müəyyənliyidir. Yalnız mülkiyyət hüququnun çox dəqiq müəyyənləşməsi vurulmuş ziyana görə kompensasiyanı əsaslandua bilər və bununla da iqtisadi mexanizmi ekoloji sferaya da şamil etmək olar. Ona görə də, ekoloji-iqtisadi problemlər üzrə tədqiqatçıları təbiət üzərində mülkiyyət hüququ problemlərini diqqət mərkəzində saxlayır və onlara xüsusi yer ayırırlar. İlk növbədə, mülkiyyət hüququ problemi təbii ehtiyatları olan mülkiyyət münasibətləri ilə əlaqədardır. Eyni zamanda təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyət hamıya məxsusdur. Lakin onlardan istifadəyə sistemli nəzarət edilmir, yaxud nə 28 Yüklə 12,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|