2
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin
9-cu sinifləri üçün ―Azərbaycan dili‖ dərsliyi
Müəlliflər: Qəzənfər Kazımov
Aygün Mikayılova
Bakı: Aspoliqraf, 2012.
Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olan
və açıq müzakirələrdə
bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış
YEKUN RƏY
3
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:
1. Məzmun baxımından;
2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından.
1. Məzmun baxımından
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris proqramına
uyğun hazırlanmış dərslik 120 səhifədən, proqram və mündəricatdan ibarətdir.
Dərslik proqramın tələblərinə uyğun olaraq mürəkkəb cümlə, vasitəli və vasitəsiz nitq
mövzularını özündə əks etdirir. Dərslikdə mövcud elmi-nəzəri məsələlər, əsasən,
gözlənilmiş, şagirdlərin yaş səviyyəsi nəzərə alınmışdır.
Bununla yanaşı, dərslikdə müəyyən qüsurlar vardır. Bunlar aşağıdakılardır:
―Bağlayıcılı tabesiz mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunda (səh.22) qeyd
olunmuşdur ki, ―tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini əlaqələndirmək
üçün aşağıdakı bağlayıcılardan istifadə olunur‖. Tabesizlik bağlayıcıları növlərinə
görə sadalanmış, hər birinə aid nümunələr verilmişdir. Məlumdur ki, ―ilə‖ bağlayıcısı
da tabesizlik bağlayıcısıdır və bu bağlayıcı həmcins üzvləri əlaqələndirə bildiyi halda,
tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini əlaqələndirə bilmir. Ona görə də yaxşı olardı
ki, dərslikdə belə bir cümlə verilsin: ““İlə” birləşdirmə bağlayıcısı tabesiz mürəkkəb
cümlənin tərəflərini əlaqələndirə bilmir” və bunun səbəbi izah olunsun.
Dərslikdə elə həmin mövzunun şərhində tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəflərini
əlaqələndirən tabesizlik bağlayıcılarından əvvəl durğu işarələrinin işlənmə məqamları
göstərilmiş, ancaq ―isə‖ bağlayıcısı ilə bağlı məsələyə toxunulmamışdır. Yaxşı olardı
ki, ya həmin mövzunun, ya da ―Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr‖
mövzusunun şərhində belə bir qeyd verilsin: “Amma, ancaq, lakin bağlayıcılarından
fərqli olaraq, “isə” bağlayıcısı ilə bağlanan tabesiz mürəkkəb cümlələrdə vergül
işarəsi “isə”dən əvvəl yox, “isə”dən əvvəlki sözdən əvvəl işlənir. Məs: Məmməd
zəhmətinin bəhrəsini görərək yüksək balla ali məktəb tələbəsi oldu, qardaşı isə
kor-peşman kəndə qayıtdı”.
―Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr‖ə aid nəzəri məlumatın şərhində
qeyd edilmişdir: ―Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrində
eyni zamanda baş verən hadisələr sadalanır‖ (səh.28). Yaxşı olardı ki, həmin
izaha belə bir cümlə əlavə olunsun: “Bu hadisələr həm eyni, həm də müxtəlif
məkanlarda baş verə bilər. Məsələn: Nənəsi nağıl danışır, nəvəsi maraqla qulaq
4
asırdı (eyni). Murov cəbhəsindəki toplar gur-gur guruldayır, Horadiz təyyarə
meydanındakı təyyarələr əmr gözləyirdi (müxtəlif)”.
―Xəbər budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunun həm nəzəri,
həm də praktik materialı yüksək səviyyədədir. Məlum olduğu kimi, baş cümlədə
xəbər yerində işlənən işarə əvəzliyi olmadan xəbər budaq cümləsi formalaşa bilmir.
Yaxşı olardı ki, nəzəri məlumata belə bir cümlə də əlavə olunsun: “Baş cümlədə
xəbər yerində işlənən işarə əvəzliyi – əvəzlik qəlib olmadan xəbər budaq cümləsi
formalaşa bilmir”.
Dərslik 8-ci sinifdə tədris olunmuş mövzuların təkrarı ilə başlanmışdır. Burada
(səh.9) verilən 24-cü çalışma, eləcə də, çalışmalara əlavə edilən 17-ci tapşırıq 8-ci
sinifdə Azərbaycan dili fənni üzrə keçilən mövzuları həm praktik, həm də nəzəri
baxımdan yoxlayır və demək olar ki, bütün mövzuları əhatə edir. Lakin təkrar
xarakterli bu çalışmalar yalnız 8-ci sinifdə tədris olunan materialları əhatə edir. Yaxşı
olardı ki, aşağı sinifdə tədris olunan (fonetika, leksika, morfologiya) mövzulara aid
də müxtəlif tapşırıqlar və çalışmalar verilsin.
Mürəkkəb cümlə (səh.10) haqqında məlumat verilərkən mürəkkəb cümlənin
tərkib hissələrinin sadə cümlənin müxtəlif növlərindən törəndiyi bildirilmişdir. Bu
zaman verilən nümunələrin hər biri feli xəbərli cümlələrdir. Tərəflərindən biri ismi,
digəri isə feli xəbərli olan cümlələrin hansı cümlə növü olması məlum olmur.
Düzdür, sonrakı çalışmalarda (çalışma 25) bu tip cümlələrə rast gəlmək olur, amma
mövzunun izahı zamanı bu məsələ aydınlaşdırılsa idi, daha yaxşı olardı.
Mürəkkəb cümlənin sadə cümlədən fərqlərini izah edərkən tərəflərindəki feli
xəbərlərin eyni şəxsə aid olduğu, lakin bu feli xəbərlərin felin müxtəlif şəkilləri ilə
ifadə olunması barədə heç nə deyilmir. Məsələn, bilinmir ki, ―Şəhərə gedirəm, tez
qayıdacağam‖ (mən gedirəm, mən qayıdacağam) tipli cümlələr necə cümlələrdir.
Yaxud, ―Atam işdən gəlib, çox əsəbidir‖ (o gəlib, o əsəbidir) tipli cümlələr
(tərəflərdən biri ismi, digəri feli xəbərli) sadədir, yoxsa mürəkkəbdir, mürəkkəb
cümlənin hansı tipinə aiddir?
Mürəkkəb cümlənin növlərindən (səh.14) danışarkən tabesiz mürəkkəb
cümlələrlə tabeli mürəkkəb cümlələrin fərqli cəhətləri daha aydın izah edilməli idi.
Eləcə də, tabesiz mürəkkəb cümlələr (səh.17) barəsində daha ətraflı və geniş izah
verilməli idi.
Ardıcıllıq əlaqəli (səh.32) və səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin
(səh.34) sərhədləri tam aydınlaşdırılmamışdır. Elə buna görə də, bu iki cümlə tipi
şagirdlər tərəfindən tez-tez qarışıq salınır. Məsələn, 63-cü çalışmadakı ilk iki
5
cümlənin ardıcıllıq, yoxsa səbəb-nəticə əlaqəli olduğunu ayırd etmək şagirdlər üçün
kifayət qədər çətinlik yaradır. Göstərilən əlamətlərlə onları tam ayırd etmək bəzən
mümkün olmur. Səbəb-nəticə və ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin fərqi
zəif izah edilmişdir. Habelə səbəb-nəticə əlaqəsi üçün yalnız iki tərkib hissənin
olduğunu söyləmək dəqiqləşmə tələb edir. Belə ki, bu tip cümlələr bir neçə: iki, üç,
dörd və daha çox cümlənin birliyindən ibarət ola bilər; səbəb və nəticə komponentləri
müxtəlif şəkildə qruplaşa bilər. Ona görə də, fikrə aydınlıq gətirmək lazımdır.
―Tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunda (səh.46) tərkib hissələrin hansı
əlamətlərinə görə əsas və asılı tərəflərə bölündüyünün bir az da ətraflı izah edilməsi
məqsədəuyğundur.
―Baş və budaq cümlənin yeri‖ mövzusunda (səh.48) qeyd edilmişdir: ―Tərkib
hissələri intonasiya və tabelilik bağlayıcıları ilə əlaqələnən tabeli mürəkkəb
cümlələrdə bir qayda olaraq baş cümlə əvvəl, budaq cümlə sonra işlənir‖.
Əslində isə, tabelilik bağlayıcıları ilə bağlanan və budaq cümlənin birinci gəldiyi
cümlələr də kifayət qədərdir. Qeyd etmək lazımdır ki, tabelilik bağlayıcıları 4 qrupa
bölünür. Aydınlaşdırma və səbəb bağlayıcıları ilə bağlandıqda əsasən baş cümlə, şərt
və güzəşt bağlayıcıları ilə bağlandıqda isə daha çox budaq cümlə birinci gəlir.
Zaman budaq cümləsi (səh.66) haqqında, xüsusən də, onun ―ki‖ ilə bağlanan,
lakin budaq cümlənin birinci gəldiyi tipi haqqında daha əraflı məlumat verilməli və
hansı məqamda baş cümlənin birinci, hansı məqamda budaq cümlənin birinci gəldiyi
haqqında geniş danışılmalı idi.
Səbəb budaq cümləsində budaq cümlə də birinci gələ bilir. Bu barədə məlumat
verilmir.
Budaq cümlələr mövzusu bitəndən sonra təkrar, eləcə də, keçilən mövzuları
daha yaxşı mənimsəmək üçün çoxlu sayda çalışmaların verilməsi müsbət haldır
(səh.85–94). Lakin bu çalışmaların bəzilərində (çalışma 174–175) üç tərkibli (baş
cümlə-budaq cümlə-baş cümlə) tabeli mürəkkəb cümlələrdən söhbət açılmış və
onların növünü müəyyən etmək tələb olunmuşdur. Halbuki mövzuların izahı zamanı
bu məsələlərə toxunulmamış və onlara dair heç bir nümunə izah predmeti
olmamışdır.
Vasitəsiz nitqdə durğu işarələrindən ətraflı danışılmamış və onlardan istifadə
haqqında kifayət qədər müxtəlif tipli nümunələr verilməmişdir. Mövzu yarımçıq təsir
bağışlayır. Formalar verilmiş, amma onların izahı açılmamış, sadəcə az sayda
nümunələr verilmişdir.
6
Dərsliyin 106–114-cü səhifələrində aşağı siniflərdə, eləcə də, 9-cu sinifdə
keçilən mövzulara dair çoxsaylı çalışmalar verilmişdir. Bu, dərs ilinin sonunda
yekunlaşdırıcı bir material kimi, əlbəttə, qiymətlidir. Hətta əməli yazılara da aid
nümunələr vardır. Lakin bu materiallar daha sistemli (fonetikaya aid çalışmalar,
leksikaya aid çalışmalar və s.) şəkildə verilsə idi, daha yaxşı olardı.
Səhifə 3-də giriş mətninin verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Ənənəyə
uyğun olaraq “Giriş”də dil və dilçilik məsələlərinə toxunulmalı, Azərbaycan dilinin
fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətləri, onun iltisaqi dillər qrupuna aid olması və s.
haqqında bəhs olunmalıdır. Dil haqqında dövlət qərarları, fərmanlar, Konstitusiyada
dil məsələsi qeyd edilməlidir. 1-ci çalışmanın ilk cümləsində işlənmiş ―əlahiddə‖
sözünə ehtiyac duyulmur. Bu sözün mənası dərslikdə izah edilməmişdir. Həmin
çalışmada ulu öndərin və digər mütəfəkkirlərin dil haqqında aforizmlərini də nümunə
kimi vermək məqsədəuyğundur.
Həmin səhifədə 2-ci çalışmanın şərtinin “Durğu işarələrini artırmaqla köçürün,
terminlərin altından xətt çəkin” şəklində verilməsi daha yaxşı olar.
Səhifə 4-də 4-cü çalışmanın şərtində ―ismi birləşmələri forma fərqinə görə...‖
deyil, “növünə görə...” verilsə, düzgün olar. Elə həmin çalışmanın sonunda verilən
şərt isə “əlaqə üsullarını göstərin”, “sintaktik əlaqələri göstərin” şəklində təqdim
edilsə, şagirdlərdə anlaşılmazlıqdan doğan əlavə suallar formalaşmaz.
Səhifə 5-də 6-cı çalışmada əmr cümləsindən başqa, cümlənin məqsəd və
intonasiyaya görə növləri təqdim edilmişdir. Əmr cümləsini də çalışmanın şərtinə
əlavə etmək daha düzgün olar. 7-ci çalışmanın şərti çox sadədir. 9-cu sinif
şagirdlərinin yaş və bilik səviyyəsinə uyğun deyil. 8-ci çalışmanın şərtinin “Məqsəd
və intonasiyaya görə cümlənin müxtəlif növlərinə aid nümunələr yaz, fərqi izah et”,
11-ci çalışmanın şərtinin isə “Cümlələri sintaktik təhlil edin və ifadə vasitələrini
müəyyənləşdirin” kimi verilməsi yaxşı olar.
Səhifə 6-da 12-ci çalışmanın şərtinin ―...şərti işarəsini-xəttini çəkin‖ əvəzinə,
“sintaktik təhlil edin” kimi verilməsi daha düzgündür.
Səhifə 7-də 16-cı çalışmanın şərtindən ―oxuyun‖ və ―şəxssiz‖ sözlərinin
çıxarılması məsləhətdir. 17-ci çalışmanın şərtində həm oxuyun, həm də köçürün
deyilməsi şagirdlərdə diqqətsizlik yaradır. Birinin verilməsi məsləhətdir.
Səhifə 8-də 19-cu çalışmanın şərti dəqiqləşməlidir: “Oxuyun, ara sözlərin
harada üzvlənən cümlənin tərkib hissəsi, harada söz-cümlə yaratdığını
müəyyənləşdirin” olmalıdır. Əks halda fikir yanlış olur, çünki hər iki məqamda
7
müvafiq ifadə ara söz olaraq qalır. 20-ci çalışmanın şərtində ―durğu işarələrini
qoyun‖ deyil, “ durğu işarələrini qeyd edin” yazılsa, düzgün olar.
Səhifə 9-da 21-ci çalışmanın şərtindəki ―yazılı‖ sözü artıqdır. 24-cü çalışmanın
şərtinin “Birinci qrupda verilən cümlələri ikinci qrupda verilən cümlələrlə birləşdirib
mürəkkəb cümlə düzəldin” şəklində təqdim edilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 11-də 27-ci çalışmanın şərtinin “ Mürəkkəb cümlələri ayrı, sadə cümlələri
ayrı seçib yazın, müqayisə edin” şəklində verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 12-də 29-cu çalışmanın şərtində ―...seçib yazın‖ əvəzinə, “ ...qruplaşdırıb
yazın” verilməsi düzgündür.
Səhifə 13-də 31-ci çalışmanın şərtində ―Oxuyun‖ sözünün əvəzinə,
“Cümlələrə” sözünün əlavə olunması, ―müvafiq bağlayıcı‖ əvəzinə, “uyğun gələn
bağlayıcı” verilməsi düzgündür.
Səhifə 14-də mürəkkəb cümlənin növləri haqqında danışarkən onların oxşar və
fərqli xüsusiyyətlərini sıra nömrəsi ilə aydın şəkildə qeyd etmək dil qaydasının daha
yaxşı yadda qalmasına kömək etmiş olar.
Səhifə 15-də 33-cü çalışmanın şərtində ―mürəkkəb cümlələr düzəldin‖
əvəzinə, “Birinci qrupda verilən cümlələrlə ikinci qrupda verilən cümlələrə müvafiq
gələnləri birləşdirib mürəkkəb cümlə düzəldin” verilməsi məqsədəuyğundur. 34-cü
çalışmanın şərtində ―...sayını müəyyənləşdirin‖ əvəzinə, “...qeyd edin” verilməsi
daha doğru olar.
Səhifə 19-da 39-cu çalışmanın şərtində ―Cümlələri elə tamamlayın ki, tabesiz
mürəkkəb cümlə alınsın‖ verilmişdir. Çalışmada isə bütün cümlələr tabesiz
cümlədir. Ona görə də şərtin “Tabesiz mürəkkəb cümlələri tamamlayın” kimi
verilməsi daha düzgündür.
Səhifə 19–20-də 40–41-ci çalışmalar həcmcə böyükdür.
Səhifə 21-də 42-ci çalışmada şeirin müəllifi göstərilsə, yaxşı olar.
Səhifə 22-də dil qaydasının ilk cümləsinin ―bağlayıcılardan istifadə edilir‖
şəklində deyil, “tabesizlik bağlayıcılarından istifadə edilir” verilməsi daha
düzgündür. ―Bölüşdürmə bağlayıcıları‖ yarımbaşlığı altında verilmiş sonuncu
cümlə (İstər Əhmədgil kəndə getsinlər, istərsə də ki kənddəkilər şəhərə
gəlsinlər—fərqi yoxdur) tabesiz mürəkkəb cümlə deyil, qarışıq tipli mürəkkəb
cümlədir.
Səhifə 24-də 45-ci çalışmanın sonundakı ―amma, və, hərgah, ona görə də, da,
də bağlayıcılarından istifadə edin‖ şərti çalışmanın əvvəlində verilməlidir.
8
Səhifə 25-də 46-cı çalışmanın 8-ci cümləsində ―o‖ əvəzliyindən sonra vergül
qoyulmalıdır. 47-ci çalışmanın şərtində ―...cümlələri seçib yazın‖ deyil,
“...qruplaşdırın” verilməsi düzgündür.
Səhifə 26-da 49-cu çalışmanın şərtindən sonra nümunə verilməli idi. Lakin
nümunə sonda təqdim edilmişdir.
Səhifə 27-də qrammatik qaydanı özündə əks etdirən mətn nümunəsi mütləq
verilməlidir. Məna əlaqələrinə – mövzuya dair elmi mətn verilib, nəzəri
mühakimələr, faktlar yazılmalıdır. Bu cür mətn olmadan verilən tapşırıqlar şagird
təfəkkürünü formalaşdırmır. 51-ci çalışma həcm etibarilə böyükdür. Əsas şərtdən
savayı qruplar üzrə təqdim edilən şərtlər fərqləndirilməmişdir. Qeyd edilməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 28–29-da tabesiz mürəkkəb cümlədə ortaq zaman zərfliyinə aid nümunə
tam şəkildə qara şriftlə verilməmişdir. Burada ―Lalə çiçəklərin ətrini sinəsinə
çəkdikcə yarası sağalar,...‖ feli bağlama tərkibi bütöv şəkildə ortaq zaman
zərfliyidir.
Səhifə 29-da 53-cü tapşırığın şərti (―Qara hərflərlə verilmiş sözlərin hansı
cümlə üzvü olduğunu və nəyi aydınlaşdırmağa kömək etdiyini söyləyin‖)
anlaşılmazdır.
Səhifə 31-də 57-ci çalışmanın həcmi çox böyükdür. Bunu 2 tapşırıq şəklində
vermək, mətnin mənbəyini göstərmək lazımdır.
Səhifə 38-də 67-ci çalışmanın sonunda verilmiş şərtdə “ Frazeoloji birləşmələri
tapıb göstərin” əvəzinə, “ Frazeoloji birləşmələri seçib yazın” qeyd edilməsi daha
yaxşı olar.
Səhifə 40-da 71-ci çalışmanın tərkibində ―ya, ya da, gah, gah da‖ bağlayıcıları
aydın verildiyi üçün, onların yenidən ―istifadə edildiyini söyləmək‖ düzgün deyil.
Səhifə 44-də çalışma 77–78-də təhlil üçün 2 cümlə verilmişdir. Cümlələrin
sayını artırmaq məqsədəuyğundur.
Səhifə 45-də N. Gəncəvinin heykəli haqqında olan tapşırıqda kimin heykəli
olduğu soruşulur, lakin sonrakı cümlədə cavab verilir. Burada “Bu şəxs haqqında nə
bilirsiniz?” sualının verilməsi yaxşı olardı.
Səhifə 45-də 79-cu çalışmanın şərtinə “ ...və nöqtələrin yerinə müvafiq hərfləri
artırıb yazın” əlavə edilsə, yaxşı olar. 80-ci çalışmada heykəlin müəllifinin adı şəklin
altında yazılmalıdır.
Səhifə 46-da ―Tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mövzusunu daha aydın çatdırmaq
üçün mətni genişləndirmək lazımdır. Burada onu da qeyd etmək lazımdır ki, tabeli
9
mürəkkəb cümlələri heç də həmişə sadələşdirmək mümkün olmur. Tərifin daha da
dəqiqləşdirilməsi, izah edilməsi və nümunələrin sayının artırılması təklif olunur.
Səhifə 47-də şərt və qarşılaşdırma budaq cümlələrinə sual verməyə təşəbbüs
edilir, lakin bu, uğurlu deyil, çünki belə suallar yoxdur.
Səhifə 49-da 4-cü bölmədə -mı
4
ədatı verilmişdir. Hər bir şəkilçidən əvvəl defis
çəkilməlidir. Lakin burada defis verilməmişdir.
Səhifə 51-də 2-ci abzasın sonuncu cümləsində ―Qəlib sözlər yalnız işarə
əvəzliklərindən olur‖ deyil, “...ibarətdir” verilməsi düzgündür. Burada əvəzlik-
qəlibin ―yalnız işarə əvəzliklərindən olması‖ qeyd edilmişdir. Amma qeyri-
müəyyən əvəzlik (hamı), zərflik (ora) və s. əvəzlik-qəlib ola bilər.
Səhifə 54-də dil qaydasında qeyd edilmişdir ki, ―Mübtəda budaq cümləsi
isimləşmiş feli sifət tərkibləri ilə sadələşdirilir‖. Halbuki feli sifət tərkibindən daha
çox üçüncü növ təyini söz birləşməsi ilə sadələşdirilir. Məsələn: “Aydındır ki, yağış
yağacaq” tabeli mürəkkəb cümlə “ Yağışın yağacağı aydındır” kimi sadələşdirilir ki,
budaq cümlə sadələşəndə üçüncü növ təyini söz birləşməsi olur.
Səhifə 55-də 96-cı çalışmada ikinci qrupda olan 2-ci cümlədə ―o‖ əvəzliyindən
sonra fel gəldiyi üçün vergül işarəsinə ehtiyac yoxdur.
Səhifə 56-da 98-ci tapşırıqda verilmiş hər hansı cümlədən tabeli mürəkkəb
cümlə yaratmaq üçün burada əvəzlik-qəlibin də işlədilməsinə ehtiyac yoxdur; bu, çox
asan olardı. Şagirdin düşünməsi üçün əvəzlik-qəlibi işlətməyi şagirdin öz öhdəsinə
buraxmaq yaxşı olardı. Çalışma 97, 98, 99-da qoyulan tələblər çox sadədir.
Cümlələrin sayını 5-dən 10-a çatdırmaq yaxşı olardı.
Səhifə 59-da 106-cı çalışmanın və səhifə 60-da 109-cu çalışmanın həcmi
kiçikdir.
Səhifə 60–61-də 111 və 112-ci çalışmaların şərtləri çox asandır. Cümlələrin
sayını artırmaq səmərəli olar.
Səhifə 62-də təyin budaq cümləsinin sualları ―necə?, nə cür?, hansı?‖ sözləri
kimi verilmişdir. Lakin buraya az işlədilsə də, “nə qədər?” sualını da əlavə etmək
lazımdır (Nə qədər demisənsə, o qədər kitab gətirmişəm).
Səhifə 63-də 117 və 118-ci çalışmalara aid nümunələr sonda verilmişdir.
Əvvəldə verilməsi düzgün olardı. 119–120-ci çalışmaların şərti asandır.
Səhifə 64-də zərflik budaq cümlələrinə aid daha dolğun, ümumi bir mətn
verilsə, ayrıca paraqraf və buna aid tapşırıqlar tərtib olunsa, daha yaxşı olar. Həmin
paraqrafda zərflik budaq cümlələrinin hamısının ümumi xüsusiyyətləri göstərilməli,
lakin onlar arasında forma və məzmun fərqləri nəzərə çatdırılmalıdır. Tərzi-hərəkət
10
budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədən bəhs edilərkən yazılmışdır: ―Bəzən budaq
cümlə baş cümlənin ismi xəbəri ilə işlənir və dərəcə çalarına malik olur‖. Burada
“sifətlə ifadə olunan ismi xəbər” yazılsa, daha dəqiq olar.
Səhifə 66-da 126-cı çalışmanın həcmi çox kiçikdir, cəmi 3 cümlədən ibarətdir.
Qeyd 1-də ―zaman budaq cümləsinin bu növündə‖ deyil, “zaman budaq
cümləsinin bir növündə” verilməsi düzgündür. Çünki həmin növ haqqında
əvvəlcədən heç bir məlumat verilməmişdir.
Səhifə 68-də 130-cu çalışmaya aid nümunənin əvvəldə verilməsi düzgündür.
133-cü çalışmanın sonunda verilmiş ilk şərtin çalışmanın şərti kimi təqdim edilməsi,
düzgündür. Çalışma 133-də durğu işarəsi səhvi var. Vergül 1-ci cümlədə ―gördü‖
felindən sonra qoyulmalıdır. 132–133-cü çalışmalarda ―1-ci cümləni sintaktik təhlil
edin‖ yazılmışdır. Cümlələrin sayının artırılması məqsədəuyğundur.
Səhifə 69-da ―o yerdə ki‖ tipli bağlayıcı sözlərdə ―ki‖-nin ədat olduğu
yazılmalıdır. Bu fakt qrammatik mətndə qeyd edilməmişdir. Lakin 134-cü çalışmada
soruşulmuşdur.
Səhifə 70-də 134-cü və səhifə 72-də 140-cı çalışmaların sonunda verilmiş ilk
şərtin çalışmanın şərti kimi verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 73-də ―Səbəb budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr‖ mətninin
birinci abzasının üçüncü cümləsində ―baş cümlədə‖ əvəzinə, “baş cümlədəki” olsa,
dəqiq olar.
Səhifə 77-də çalışma 149; səhifə 78-də çalışma 151; səhifə 80-də çalışma 152;
səhifə 84-də çalışma 160; səhifə 87-də çalışma 167; səhifə 90-da çalışma 172; səhifə
91-də çalışma 173; səhifə 93-də çalışma 176; səhifə 99-da çalışma 182 həcm etibarilə
çox böyükdür.
Səhifə 81-də 153-cü çalışmanın nümunəsində verilmiş ―istəyərlər—
[istiyərlər]‖ sözlərinin ikinci komponentində tələffüz əslində, belə olmalıdır:
[isdiyillər].
Səhifə 83-də qarşılaşdırma budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrə aid mətndə
belə bir qeyd var: ―Da, də ədatı budaq cümlənin daxilində də işlənə bilər.
Məsələn: Şəhərə də, gedibsə, tez qayıtmalıdır‖. Qeyd etmək lazımdır ki, bu hal az
halda və yalnız danışıq dilində ola bilir.
Səhifə 95-də qaydanın b) variantında sonuncu cümlənin sxemi verilməmişdir,
halbuki bu cümlənin sxemi ondan əvvəlki cümlənin sxemi ilə eyni deyil. Sonrakı
bəndlərdə də ikinci cümlələrdə sxem verilməmişdir.
11
Səhifə 96-da vasitəsiz nitqə aid qaydanın d) bəndində növbəli sıralanmada bir
vasitəsiz nitq daxilində olan ifadələrin hər birinin ayrı-ayrılıqda dırnaq içərisində
verilməsi ç) bəndindəki sxemlə fərqlilik yaradır. Sxemlərdə vahid forma
gözlənilməlidir.
Səhifə 109-da 202-ci çalışmada Azərbaycan dili və dil haqqında məlumat
verildiyindən onun fərqləndirilməsi məqsədəuyğundur.
Ayrıca paraqrafda tabeli mürəkkəb cümlələrin sadələşdirilməsi mövzusunun
verilməsi, nümunələrdən geniş istifadə edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.
Əvvəlcə budaq cümlə və baş cümlənin mahiyyəti açıqlanmalıdır. Şagird onların
mövcudluğu, mahiyyətini tam dərk etdikdən sonra onların yeri, onları bağlayan
vasitələr haqqında öyrənməlidir. Bundan ötrü baş cümlə və budaq cümlələrin hər biri
haqqında ayrıca mətn verilməlidir. Onların bütün xüsusiyyətləri incələnməlidir. Sadə
elmi dildə qeyd olunmalıdır ki, əsas fikir baş cümlədədir. Lakin o, tam ifadə
edilməyib. Əsas fikri tamamlamaq üçün tamamlayıcı vasitəyə – budaq cümləyə
ehtiyac var. Budaq cümlə baş cümlədəki bu boşluğu tamamlayır, buraxılmış fikri
bərpa edir. Zahirən isə budaq cümlə daha mükəmməl görünür.
―Əvəzlik qəlib‖, ―baş cümlədə müəyyənləşən söz‖, ―qarşılıq söz ifadələri‖
də dəqiq şəkildə yerində işlədilməlidir ki, şagirdlər onları dəqiq tanısın. Bu məsələ
səhifə 51-də incələnmişdir. Lakin nümunələrin sayını daha da artırmaq işin xeyrinə
olar. Bütün bunlardan sonra qazanılmış bilikləri daha da möhkəmləndirmək
məqsədilə suallar və ya tapşırıqlardan istifadə edilə bilər.
Hər bir mövzuda ayrıca olaraq əvəzlik qəliblər və bağlayıcı sözlər haqqında
aydın izah olmalıdır. Hətta bu mövzuya dair ayrıca paraqrafın həsr edilməsi
məsləhətdir.
Sintaktik təhlilə daha çox yer verilsə, yaxşıdır. Çünki sintaktik təhlillə təkcə
sintaktik yox, morfologiya da təkrarlanmış olar. Həm də təhlilin bu növü mövzuya
maraq yaratmaq baxımından əhəmiyyətlidir. Təhlil nümunələri dilin gözəlliyini
özündə əks edən ədəbi nümunələrdən seçilsə, daha səmərəli olar.
―Doğrudur (düzdür) ... amma (ancaq, lakin)‖ vasitəsilə formalaşan
konstruksiyalar tabeli mürəkkəb cümlə hesab edilir. Hətta bu dərsliyin 84-cü
səhifəsində də belə qeyd var. Lakin 18-ci səhifədə bu qəbildən olan konstruksiyalar
tabesiz mürəkkəb cümlələrə aid nümunələrin içərisində verilmişdir. Maraqlıdır ki,
səhifə 49-da baş və budaq cümləni bağlayan vasitələr içərisində bundan bəhs
edilməmişdir.
12
Baş cümləsi budaq cümlədən sonra gələn və bağlayıcı sözlə bağlanan tabeli
mürəkkəb cümlələrdə qarşılıq bildirən sözdən danışılır, lakin onun da əvəzlik-qəlib
olduğu heç yerdə xatırladılmır, ona görə də bu, elmi dəqiqliyə xələl gətirir; elə
anlaşılır ki, əvəzlik-qəlib başqa, qarşılıq söz başqa anlayışlardır. Halbuki qarşılıq söz
əvəzlik-qəlibin bir növüdür.
Səbəb-nəticə ilə aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə də oxşar
cəhətlər var, lakin onlarda komponentlərin sıralanmasında fərq olur. Məsələn: “Ətraf
ağ dona bürünmüşdü: bütün gecəni qar yağmışdı” konstruksiyası aydınlaşdırma,
“Bütün gecəni qar yağmışdı, ətraf ağ dona bürünmüşdü” konstruksiyası isə
səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdir. Bu barədə məlumat vermək yaxşı
olardı (səh.36).
Baş və budaq cümlənin sxemi, düzgün deyil; baş cümlənin [ ], budaq cümlənin
( ) kimi işarələnməsi səhifə 93-də 174-cü tapşırığın nümunə hissəsində dolaşıqlığa,
anlaşılmazlığa səbəb olmuşdur. Baş və budaq cümlənin əvvəlki sxemi daha uğurlu
hesab olunur.
Vasitəsiz nitq müəllif nitqindən sonra gələrsə, onların arasında dırnaq
işarəsindən istifadə olunmaması və tire işarəsinin işlədilməsi (səh.95) həmin
konstruksiyaların dialoq forması ilə dolaşıqlıq yaradır.
Dərslik Azərbaycan dilinin qanunlarını özündə tam əks etdirir. Ona görə də
burada maksimum şəkildə dəqiqliyi gözləmək lazımdır. Orfoqrafik səhvə yol vermək
olmaz. Bir neçə yerdə, xüsusən, vergül səhvi var: səhifə 96-da tapşırıq 177-nin 2-ci
cümləsində (nə bilirsən...bir azdan nə olacaq), səhifə 97-də ―Vasitəli nitq‖ mətninin
sonuncu cümləsində – nümunə cümlədə (Bu...mənim üçün dünyanın bütün
dövlətindən qiymətlidir), səhifə 98-də mətnin sonuncu misallarının birincisində
(Anası dedi: “Ramiz, bir dəstə gül yığ....gətir”) və s.
2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
Dərsliyin bədii tərtibatı və dizaynı ənənəvi dərsliklərə uyğun olaraq
qənaətbəxşdir.
Səhifə 16-da 36-cı çalışmada dil qaydası verilmiş, lakin fərqləndirilməmişdir.
Şərt kimi təqdim edilmişdir.
Səhifə 30-da ―Mürəkkəb cümlənin sintaktik təhlil qaydası‖ dil qaydası
olduğu üçün fərqləndirilməlidir.
13
Səhifə 40-da 72-ci çalışmanın şərti ilə çalışma ayrı-ayrı səhifələrdə verilmişdir.
Bir səhifədə verilməsi daha düzgün olardı.
Səhifə 56-da 100-cü çalışmaya aid nümunə fərqləndirilməmiş, çalışmanın
içində təqdim edilmişdir.
Səhifə 58-də verilmiş qeydin qayda daxilində göstərilməsi düzgün olardı.
Səhifə 61-də ―Tabeli mürəkkəb cümlənin sintaktik təhlil qaydası‖ kiçik
şriftlərlə verilmişdir. Təhlil verilən mətnin şriftinin dil qaydalarının şriftinə
uyğunlaşdırılması və dil qaydası kimi fərqləndirilməsi yaxşı olar.
Nəticə
1. Dərslik qüvvədə olan proqramın tələblərinə tam uyğundur.
2. Dərslik elmi məlumatların əhatə dairəsi, izah səviyyəsi, nəzəri və praktik
materialların bir-biri ilə əvəzlənməsi, tapşırıqların qoyuluşuna görə təqdirəlayiqdir.
Belə ki, elmi mətnlər lakonikliyi, anlaşıqlığı, nümunələrin dəqiqliyi, tapşırıqların
müvafiqliyi ilə seçilir. Tapşırıqlar elmi mətnin yaxşı mənimsənilməsinə və praktik
təcrübəyə yiyələnməsinə layiqincə xidmət edir.
3. Dərsliyin forzas səhifəsində Dövlət Himni “Azərbaycan Respublikasının
Dövlət Himni haqqında” 1992-ci il 27 may tarixli Qanununun tələblərinə uyğun çap
olunmayıb. Himnin adı (“Azərbaycan marşı”) ixtisar olunub. Himnin musiqisinin
müəllifinin soyadı (Hacıbəyov) redaktə ilə (Hacıbəyli) verilib. Həmçinin forzas
səhifəsində Dövlət Gerbinin rəngli təsviri “Dövlət Gerbi haqqında Əsasnamə”nin
təsdiq edilməsi barəsində Azərbaycan Respublikasının 1993-cü il 23 fevral tarixli
Qanununun tələblərinə uyğun çap olunmayıb. Bundan əlavə, dərslikdə Azərbaycan
Respublikasının dövlət rəmzlərinin təsvirlərinin Azərbaycan Respublikasının dövlət
rəmzləri haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 23-cü maddəsində
verilən ardıcıllıqla (Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı, Azərbaycan
Respublikasının Dövlət gerbi və Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni) çap
olunması daha məqsədəuyğun olardı.
Dostları ilə paylaş: |