2
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin
9-cu sinifləri üçün “Yeni tarix” dərsliyi
Müəlliflər: Musa Qasımlı
Ofeliya Musayeva
Hafiz Cabbarov
Bakı: Kövsər, 2011.
Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olan
və açıq müzakirələrdə
bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış
YEKUN RƏY
3
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:
1. Məzmun baxımından;
2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından.
1. Məzmun baxımından
Dərslik 120 səhifə, 3 bölmə, 26 paraqrafdan ibarət olmaqla, respublikanın
ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris proqramına uyğun hazırlanmışdır.
Dərslik məzmununa, paraqrafların və yarımbaşlıqların adlarına, mətnlərin, tarixi
hadisə və proseslərin təqdiminə görə, 2005-2010-cu illərdə orta ümumtəhsil
məktəblərində istifadədə olmuş “Yeni tarix” dərsliyi ilə, demək olar ki, üst-üstə
düşür. Tərtibatına, dizayn işlərinə, illüstrasiyaların zənginliyinə, rəngarəngliyinə, bəzi
materialların müasir tələblərə daha uyğun şəkildə verilməsinə görə isə əvvəlki
dərslikdən xeyli fərqlənir. Bununla belə, əvvəlki dərsliklə müqayisədə bu dərslikdə
faktlar artmış, şrift kiçilmiş, dərsliyin dili xeyli ağırlaşmışdır.
Səhifə 3-4. Girişdə fikir aydınlığı, ardıcıllıq yoxdur. 1-ci abzas çox mürəkkəb və
qarışıqdır. 2-ci abzasdakı cümlələr də anlaşılmazdır. Sxem verildiyinə görə bu
cümlələrə də ehtiyac yox idi.
2-ci abzasın ilk cümləsindəki fikir elmi cəhətdən mübahisəli olmaqla bərabər,
sxemdəki tarixi inkişaf mərhələləri bölgüsü ilə üst-üstə düşmür.
Yenə orada XX əsrin əvvəllərindən sonrakı dövrün nə adı, nə də xronoloji
çərçivəsi verilmişdir. Bu da həm şagirdlərdə, həm də müəllimlərdə əlavə suallar
doğurur.
Yenə orada, 3-cü abzasın 2-ci cümləsi elmi baxımdan qüsurludur. Cəmiyyətin
inkişafından və tələbatından geri qalan məhsuldar qüvvələr deyil, köhnəlmiş istehsal
münasibətləridir.
Yenə orada, sonuncu cümlədəki “... dinc yollarla” ifadəsi “... islahatlar yolu
ilə” şəklində yazılsa idi, daha doğru olardı.
Səhifə 4. 1-ci abzasın 1-ci cümləsində üslub xətası var; “yarandı” sözü əvəzinə,
“baş verdi” olmalıdır. Dəyişikliklər yaranmır, baş verir.
Yenə orada, sərbəst sütunda verilmiş kapitalizm cəmiyyətinin tərifi natamamdır.
Qaydaya görə predmet və hadisəyə verilən tərifdə onun ən ümumi və səciyyəvi
əlamətləri göstərilməlidir. Başqa sözlə, “kapitalizm - azad sahibkarlığa əsaslanan
4
ictimai-iqtisadi quruluşdur”. Yaxud “kapitalizm - istehsalın azad bazar və rəqabət
mühitində xüsusi mülkiyyətə və muzdlu əməyə əsaslanaraq həyata keçirildiyi ictimai-
iqtisadi quruluşdur”.
14-cü sətirdə “sinif” anlayışından istifadə olunur, lakin bu anlayışın elmi izahı
verilmir. “Azad bazar iqtisadiyyatı” və “sivilizasiya” ifadələrinin də izahı
verilməyib.
Yenə orada, 2-ci abzasın 2-ci cümləsində “adlandırıldı” əvəzinə, “adlanır”
yazılsa, məqsədəuyğun olar.
Yenə orada, 4-cü abzasın sonundan çıxan nəticə doğru deyil. Belə ki, XVII
əsrdə dünya ölkələrində müxtəlif ictimai quruluşların mövcud olması, onların
qeyri-bərabər inkişafının səbəbi deyil, təzahürüdür. Səbəbi isə həmin ölkələrin
təbii-coğrafi şəraitinin və keçdikləri tarixi inkişaf yolunun müxtəlifliyindədir.
Yenə orada, sonuncu abzasda, yeni dövrdə beynəlxalq münasibətləri
tənzimləyən Vestfal və Vyana sistemlərinin adı çəkilsə də, sistemlərin əsas prinsipləri
haqqında heç bir məlumat verilmir.
Sual və tapşırıqların əksəriyyəti qapalıdır, düşündürücü deyil, dərsin gedişində
interaktivliyə zəmin yaratmır.
Səhifə 5. Bölmənin adı “Qərbi Avropa ölkələri, Rusiya və ABŞ XVII-XVIII
əsrlərdə” kimi verilsə idi, daha doğru olardı. Çünki müvafiq paraqrafların bir
qismində, o cümlədən paraqraf 1-də tarixi hadisələrin şərhinə XVII əsrin birinci
yarısından başlanır.
Həmin səhifədəki 1-ci yarımbaşlıqda “XVIII əsrin...” deyil, “XVII əsrin...”
ifadəsi olmalıdır.
Yenə orada, 4-cü abzasın 2-ci cümləsində yazılır: “Lakin köhnə qaydalar
ticarətin inkişafına əngəl idi”. Burada hansı qaydalardan söhbət getdiyi və bu
qaydaların ticarətin inkişafına necə və nə üçün mane olduğu izah olunmur.
Səhifə 6. 1-ci abzasın 2-ci cümləsində yeni zadəganların və burjuaziyanın
parlamentdə əhəmiyyətli rol oynaması barədə yazılan fikir mübahisəlidir. Çünki
siyasi hakimiyyətin yeni zadəganların və burjuaziyanın əlinə keçməsi XVII əsrin
əvvəllərində deyil, ortalarında, inqilab nəticəsində baş vermişdir. Bu səbəbdən həmin
cümlənin aşağıdakı redaktədə verilməsi məqsədəuyğun olardı: “Güclənməkdə olan
yeni zadəganlar və burjuaziya ilə parlamentdəki köhnə feodal aristokratiyası
arasında mübarizə getdikcə kəskinləşirdi”.
5
Yenə orada, 5-ci sətirdə “inqilabi şərait” anlayışından istifadə olunur. Lakin
bunun nə olduğu izah olunmur.
Yenə orada, 15-ci sətirdə istifadə olunmuş “səmərəlilik” və “rasionalizm”
sinonim sözlər olduğundan, birinin ixtisar olunmasına ehtiyac var.
Səhifə 8. 2-ci abzasın 2-ci və 3-cü cümlələrindən belə məlum olur ki, dəmir
geyim və düzgün idarəetmə Kromvel ordusunun qələbəsini təmin edən əsas amillər
olmuşdur. Fikir bir qədər bəsit və mübahisəlidir. Həm də “düzgün idarəetmə”
dedikdə nəyin nəzərdə tutulduğu aydın deyil. Əslində, parlament ordusunun həlledici
qələbələr qazanmasının səbəblərini Kromvelin məharətli sərkərdə olmasında, onun
təklifi ilə orduda yüksək vəzifələrə əsl-nəcabətə görə deyil, xidmətə görə təyin edilmə
qaydasının tətbiq olunmasında, yeni tipli orduda ciddi intizam və mənəvi ruh
yüksəkliyinin mövcudluğunda axtarmaq lazımdır.
Səhifə 9. 3-cü abzasda 2 və 3-cü cümlələr mahiyyətcə eyni mənanı verir və
həmin abzasın 1-ci cümləsi ilə ziddiyyət təşkil edir.
Səhifə 11. 3-cü abzasdakı 5-cü cümlə aşağıdakı kimi sadələşdirilməlidir: “ O,
silahlı qüvvələrə rəhbərlik edir, adamları vəzifəyə təyin edir və xarici siyasətə nəzarət
edirdi”.
Yenə orada, 4-cü abzasın sonuncu cümləsindəki “genişlənməsində” sözü
“genişlənməsinə” kimi yazılmalıdır.
Səhifə 12. 1-ci abzasın sonuncu cümləsində “ləğv” sözündən sonra “edə” sözü
yazılmalıdır.
Yenə orada, xronologiyada Kromvelin ölüm tarixi qeyd olunduğu halda,
İngiltərədə respublika elan olunması, yaxud bu respublikaya son qoyulması kimi
vacib tarixlər göstərilmir.
Ümumiyyətlə, yaxşı olardı ki, İngiltərə burjua inqilabı ilə bağlı paraqrafların
sonundakı ümumiləşmiş xronologiyalarda inqilabın başlanma və bitmə tarixləri
konkretləşə idi. Digər tərəfdən, İngiltərə və Fransa kimi ölkələrin tarixindən bəhs
edilərkən, sovet tarixşünaslığının təsirindən qurtularaq həmin ölkələrin öz
tarixçilərinin əsərlərindən bəhrələnmək məqsədəuyğun olardı. Belə ki, İngiltərənin
özündə burjua inqilabı kimi adlandırdığımız dövrü çox vaxt başqa cür, daha çox
vətəndaş savaşı kimi və s. səciyyələndirirlər.
Səhifə 13. Mövzunun adı ilə yarımbaşlıqlar arasında uyğunsuzluq var.
6
Səhifə 14. 4-cü sətirdə “İspaniya ərazilərini” əvəzinə, “İspaniya
müstəmləkələrini” ifadəsinin yazılması daha düzgün olardı.
Həmin səhifədə, sonuncu abzasda “aqrar çevriliş” ifadəsinin izahı verilsə idi,
yaxşı olardı.
Səhifə 15. 2 və 4-cü abzasların başlanğıcında sənaye çevrilişinin XVII əsrin
60-cı illərində başlandığı göstərilir. Sənaye çevrilişini XVII əsrin 70-ci illərinə aid
etmək daha məqsədəuyğundur.
Həmin səhifədə, 4-cü abzasda
sənaye çevrilişinin ölkənin yüngül sənayesində
başlanmasının səbəblərindən biri kimi buradakı manufakturaların Şimali Amerika və
Hindistandan gətirilən pambıqla təchiz olunması göstərilir. Bunlar arasında hansı
səbəb-nəticə əlaqələrinin olması aydın deyil.
Yenə orada, axırıncı abzasın 3-cü cümləsində “gətirildi” əvəzinə, “gətirdi”
sözünün yazılması məqsədəuyğundur.
Səhifə 17. Nəzərdən keçirilən dövrdə Fransada ali qanunverici, icra və məhkəmə
hakimiyyəti mütləq monarxa - krala məxsus olduğundan, “Baş Ştatlar (parlament)
qanunvericilik deyil, məhkəmə və inzibati orqan kimi fəaliyyət göstərirdi”
cümləsinin düzəlişə ehtiyacı var.
Səhifə 18. 2-ci abzasda Avropa tarixində əhəmiyyətli sayılan Yeddillik
müharibədən bəhs olunur. Dərsliyin bir çox mövzularında bu müharibənin adı çəkilsə
də, ondan aydın bəhs olunmur.
Səhifə 19. Bastiliya qalasını “mütləqiyyətin əsas dayağı” kimi
səciyyələndirmək tam doğru olmazdı. Qaladan zindan kimi istifadə edilsə də,
1789-cu il iyulun 14-də onun alınması zamanı içərisində bir neçə dustağın saxlanması
məlum olmuşdu.
Həmin səhifədə 1789-cu ildə baş verən 4 hadisədən 3-nün ayların tarixləri ilə
verilməsinə ehtiyac yoxdur.
Səhifə 20. İlk abzasın ikinci cümləsində “azadlığının” sözü əvəzinə,
“asılılığının” sözü yazılmalıdır.
Səhifə 21-24. Paraqraf xronologiya ilə çox yüklənmişdir. Mövzuda 16 xronoloji
fakt verilmişdir ki, bunun 12-də ayın tarixi də göstərilmişdir. XVIII əsrdə baş vermiş
hadisələri ayın tarixinədək öyrənməyin şagirdə faydasının olma ehtimalı azdır.
Səhifə 23. Fransa əleyhinə birinci koalisiyanın yaranma tarixini 1793-cü ilə
deyil, 1792-ci ilə aid etmək doğrudur.
7
Həmin səhifədə Yakobin hakimiyyətinin feodal vergi və mükəlləfiyyətlərinin
tamamilə və əvəzsiz ləğv edilməsi haqqında dekret verməsi qeyd olunmamışdır. Bu
dekret yakobinçilərin ən böyük xidmətlərindəndir.
Səhifə 24. Fransa burjua inqilabının 1794-cü ildə başa çatması mübahisəli
fikirdir. İnqilabın başa çatması tarixi ilə bağlı indi də tarixçilər arasında yekdil fikir
yoxdur. Müasir Avropa ölkələrində bir çox tədqiqatçılar inqilabın ən azı 1799-cu ilə
qədər davam etdiyini göstərirlər.
Səhifə 25. Çin imperatorlarının “boqdıxan” adlandırılması düzgün deyil. Onlar
yalnız XVI-XVII əsrlərə aid rus qramotalarında bu cür adlandırılmışlar.
Səhifə 27. Xronologiyada ikinci antifransız koalisiyasının yarandığı tarixi
göstərmək məqsədəuyğundur.
Səhifə 29. 3-cü abzasın ilk cümləsində “növ” sözü artıqdır.
Səhifə 34. 6-cı abzasın 2-ci cümləsində yazılır: “1703-cü il mayın 16-da
Petropavlovsk qalası tikildi”. Belə çıxır ki, qala bir günə tikilib.
Səhifə 34-39. Paraqrafda 20-dən çox il, 33 insan və yer adının verilməsi lazım
olduğundan çoxdur.
Səhifə 36. “Müqaviləyə görə, Azov dənizi Osmanlı dövlətinə qaytarılır, ...”
cümləsini “1711-ci il Prut müqaviləsinə əsasən, Azov qalası Osmanlı dövlətinə
qaytarılır, ...” kimi yazmaq məqsədəuyğundur. 1696-cı ildə I Pyotr Azov dənizini
deyil, Azov qalasını tutmuşdu.
Səhifə 40-43. 9-cu paraqrafda 4 müharibənin gedişi, nəticələri, Reç Pospolitanın
bölüşdürülməsi, 20-dən çox xronoloji fakt, 50-dək coğrafi yer və bir çox dövlət
adları verilmişdir. Bu qədər informasiyanın bir dərs vahidi ərzində keyfiyyətli
öyrənilməsi qeyri-mümkündür.
Səhifə 43. Xronologiyada II Rusiya-Osmanlı müharibəsinin bitmə tarixi 1792-ci
il kimi verilib. Mətndə isə doğru olaraq, 1791-ci il kimi göstərilmişdir. Bundan əlavə,
1795-ci ilə aid verilmiş sonuncu faktda “Polşanın” deyil, “Reç Pospolitanın” ifadəsi
yazılmalıdır.
Səhifə 44-49. Paraqrafda 33 elm və mədəniyyət xadiminin adı, 30-a yaxın
xronoloji fakt, 14 əsər adı verilmişdir. Qərbi Avropa və Rusiya mədəniyyətinə həsr
olunmuş paraqraf Qərbi Avropa və Rusiya arasında qeyri-mütənasib bölünmüşdür.
Dərslik Rusiya dövlətində tədris edilmək üçün yazılmadığından, Rusiya ilə bağlı olan
8
və dünya elminə, texnikasına təsir baxımından çox da mühüm əhəmiyyət daşımayan
məlumatlara ehtiyac yoxdur.
Yenə orada, adları çəkilən “zadəgan klassisizmi” və “barokko” anlayışlarının
izahı verilməmişdir.
Yenə orada, paraqrafın sonunda ən mühüm hadisələrin xronologiyası
verilməmişdir.
Səhifə 51. Sonuncu abzasdan aydın olmur ki, XVIII əsrdə ABŞ əhalisinin çox
hissəsini İngiltərədən, yoxsa İrlandiya və Almaniyadan köçüb gələnlər təşkil edirdi.
Səhifə 54. Yeni yaranmış dövlət olaraq, ABŞ-ın ilk paytaxtının Filadelfiya
olduğu qeyd olunsa, yaxşı olardı.
Səhifə 57. 2-ci abzasda, “... 1791-ci ildə konstitusiyaya “Hüquqlar haqqında
bill” adlanan 10 düzəliş qəbul edildi” cümləsində müəyyən qarışıqlıq yaratdığına
görə (İngiltərə, 1689-cu il) “Hüquqlar haqqında bill” ifadəsini ixtisar etmək yerinə
düşərdi.
Yenə orada, xronologiyada 1777-ci il tarixli Saratoqa döyüşü ilə əsaslı dönüşün
başlanmasını da göstərmək olar.
Səhifə 59. 1-ci abzas və “xarici səbəblər”dən sonra verilmiş abzasdakı fikir,
demək olar ki, eynidir.
Səhifə 64-65. Osmanlı-Rusiya müharibələrinə aid faktların çoxu paraqraf 9-da
Rusiyanın xarici siyasəti ilə bağlı söylənmiş faktlarla eynidir.
Səhifə 84. Çeçen və inquş torpaqlarının işğalını 1781-ci ilə aid etmək
məqsədəuyğun deyil. “Yeni tarix 10” dərsliyində yazılmışdır: “1817-ci ildə general
Yermolovun göstərişilə Qroznı qalasının əsası qoyulduqdan sonra rus hərbi
hissələri Çeçenistanın və Dağıstanın içərilərinə doğru irəliləməyə cəhd etdilər”.
Əgər ruslar Çeçenistana doğru 1817-ci ildə irəliləməyə cəhd ediblərsə, 1781-ci ildə
çeçen torpaqlarını işğal etmələri real görünmür. Buna görə də 3-cü abzasın sonuncu
cümləsini çıxararaq, əvəzinə “1774-cü ildən sonra Rusiyanın Şimali Qafqaza
təcavüzünün güclənməsi ilə barışmayan dağlı xalqları ona qarşı mübarizəyə
başladılar və bu mübarizə fasilələrlə bir əsrə yaxın davam etdi” cümləsini əlavə
etmək məqsədəuyğun olardı.
Səhifə 86-88. Sultan Əhməd məscidinin tikilmə tarixi mətndə 1609-1619,
xronologiyada isə 1609-1616-cı illər kimi verilmişdir. “Came” sözünün “məscid”lə
9
əvəz edilməsi məqsədəuyğundur. Ən azı həmin sözlərin eyni məna daşıması
göstərilməlidir.
Yenə orada, 8-ci abzasın 3-cü cümləsində kəndxudanın xan tərəfindən təyin
olunduğu qeyd olunmalıdır.
Səhifə 95. Nadir şahın paytaxtı Məşhədə köçürməsini göstərmək faydalı olardı.
Səhifə 98. Qacarlar sülaləsinin şəcərəsinin 10-cu sinf dərsliyində verilməsi daha
məqsədəuyğun olardı.
Səhifə 99. 2-ci abzasın 2-ci cümləsindəki “vilayətlər və şəhərlər arasındakı
ictimai əmək bölgüsü” ifadəsinin mənasını dəqiqləşdirməyə ehtiyac var.
Yenə orada, 3-cü abzasda 2-ci cümlədəki fikri sonuncu cümlə təkzib edir. Əgər
XVII əsrin ikinci yarısında Hindistanda sənətkarlıq məhsulları daha geniş və ucqar
bazarlarda satılırdısa, deməli, ümumi bazar formalaşmışdı.
Səhifə 100. Sonuncu abzasın 2-ci cümləsini “ Onlar Volqa çayı ilə Həştərxandan
Kazana və Moskvaya ticarət etmək üçün gedirdilər” kimi yazmaq məqsədəuyğundur.
Səhifə 103. 2-ci abzasın ilk cümləsi qüsurludur. Əfqan dövləti Hindistanda
deyil, Hindistanın şimal-qərbində, Mərkəzi Asiyada yaranmışdı.
Səhifə 104. 2-ci abzasda verilən fikirlər izahla üst-üstə düşmür. Ümumiyyətlə,
birdən-birə burada iki müxtəlif Ost-Hind şirkətindən danışılması, hələ 8-ci sinifdən
bu şirkəti ingilis şirkəti kimi tanıyan şagirdləri çaşdırır.
Səhifə 106-107. İngilis-Maysor müharibələrinin hamısının illərinin verilməsinə
ehtiyac yoxdur.
2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
Bəzi səhifələr (13,15, 17, 26, 29, 31 və s.) nömrələnməmişdir. Ümumiyyətlə,
mətnlərin dili ağır, məlumat yükü çox, onların təqdimatı cansıxıcıdır. Tez-tez fikirlər
arasında rabitə pozulur. Şəkillər minimum tələblərdən az, onların əksəriyyətinin
ölçüləri kiçikdir.
Səhifə 8. Kral və parlament ordusu əsgərlərinin verilmiş şəkli mətnlə ziddiyyət
təşkil edir. Belə ki, mətndə vətəndaş müharibəsinin ilk mərhələsində parlament
ordusu əsgərlərinin kral əsgərlərinə nisbətən daha pis silahlandığı yazıldığı halda,
şəkildə bu fərq görünmür.
10
Yenə orada, mətnin ortasında verilmiş şəkillərin mətni bölmədən aşağıya
keçirilməsi pedaqoji baxımdan məqsədəuyğundur.
Səhifə 13. Xəritənin aid olduğu dövrdə Avstriya və Macarıstan ayrı-ayrı
dövlətlər olduğundan, ərazilərinin eyni rənglə göstərilməsi doğru deyil. Osmanlı
imperiyasının Afrika mülkləri yarımçıq verilmişdir. “Azərbaycan” əvəzinə, “Səfəvi
dövləti”, “Polşa” əvəzinə isə “Reç Pospolita” yazılmalıdır.
Səhifə 36. Xəritə daha diqqətlə işlənməli, aydın olmalıdır. “Rus
qoşunlarırının” əvəzinə, “Rus qoşunlarının”, “monastr” sözünün əvəzinə,
“monastır” yazılmalıdır.
Səhifə 67. Xəritədə Qara dənizin və Osmanlı dövlətinin adı yazılmamışdır.
Bütün xəritə və şəkillərin adları yaşıl rəngli fonda verildiyi halda, burada
xəritənin adı adi fonda verilmişdir. Bu, 71 və 106-cı səhifələrdəki xəritələrə də aiddir.
Səhifə 81. Verilmiş xəritədə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının başqa rənglə
verilməsi, Azərbaycan adının yalnız şimal xanlıqlarına aid edilməsi elmi səhvdir.
Xəritədə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları da verilməlidir. Habelə “Azərbaycan” elə
yazılmalıdır ki, cənubu da əhatə etsin.
Səhifə 93. Ərəb İraqının Səfəvilərə yox, Osmanlı dövlətinə məxsus olması
xəritədə xüsusi şərti işarə ilə fərqləndirilsə də, rənglə fərqləndirilməmişdir.
Dərslik ciddi redaktə olunmalı və metodik baxımdan işlənməlidir.
Nəticə
1. Dərslikdə tədris proqramındakı mövzular tam əhatə olunmuşdur.
2. Dərsliyin forzas səhifəsində Dövlət Himni “Azərbaycan Respublikasının
Dövlət Himni haqqında” 1992-ci il 27 may tarixli Qanununun tələblərinə uyğun çap
olunmayıb. Himnin adı (“Azərbaycan marşı”) ixtisar olunub. Həmçinin forzas
səhifəsində Dövlət Gerbinin rəngli təsviri “Dövlət Gerbi haqqında Əsasnamə”nin
təsdiq edilməsi barəsində Azərbaycan Respublikasının 1993-cü il 23 fevral tarixli
Qanununun tələblərinə uyğun çap olunmayıb. Bundan əlavə, dərslikdə Azərbaycan
Respublikasının dövlət rəmzlərinin təsvirlərinin Azərbaycan Respublikasının dövlət
rəmzləri haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 23-cü maddəsində
verilən ardıcıllıqla (Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı, Azərbaycan
Respublikasının Dövlət gerbi və Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni) çap
olunması daha məqsədəuyğun olardı.
Dostları ilə paylaş: |