Dərsliklə bağlı tqdk-ya daxil olmuş və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 11-ci sinifləri üçün “Azərbaycan tarixi” dərsliyi Müəllif: Xaqani Məmmədov Şövkət Tağıyeva Murad Vəliyev Şərqiyyə Məmmədova Ağası Hüseynov Bakı: Çaşıoğlu, 2009. Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış YEKUN RƏY Tahir Qaffarov Əkbər Qocayev İsaqMəmmədov 3 Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Məzmunun işlənməsi baxımından; 2. Dil və yazı üslubu baxımından; 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından; 4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından. 1. Məzmunun işlənməsi baxımından Dərslik hazırda respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris proqramı əsasında hazırlanaraq, 6 bölmədən (“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti”,
səhifədən ibarət olmaqla, 55 paraqrafı əhatə edir. Tədris proqramında nəzərdə tutulan mövzular dərslikdə tam əhatə olunmuş, proqramdan kənar heç bir mövzu dərsliyə daxil edilməmişdir. Dərslik “Ön söz”lə başlayır. Dərslikdə materiallar xronoloji ardıcıllıqla verilmiş, müvafiq dövrün əhəmiyyətli hadisələri əhatə edilmişdir. Burada
Bununla yanaşı, dərslikdə müəyyən qüsurlar var. Bunlar aşağıdakılardır: Səhifə 8. Zaqafqaziya Komissarlığının qanunverici, yoxsa icraedici hakimiyyət olduğu vurğulanmır. Ən başlıcası isə süqutun səbəbləri bir-iki cümlə ilə açılmalı idi. Mətnlərdə rus dilindəki “Zaqafqaziya” sözünün “Cənubi Qafqaz” kimi işlənməsi yaxşı olar. Axırıncı abzasda yazılıb: “Seymdə üç əsas fraksiya – menşevik, müsavat və
Seymdəki menşeviklərin gürcülərə məxsus olduğunu vurğulamaq məqsədəuyğundur. Səhifə 9. Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçkilərin nəticələri əks olunarsa, Seymin hansı prinsiplə formalaşdığı aydın olar. Zaqafqaziya Seymində lap əvvəldən Azərbaycan fraksiyası 44 nəfərdən ibarət olmamışdır. Onların birləşməsi mart soyqırımından sonra baş verib. 3-cü abzasda 1 işlənmiş “Türkiyə Ermənistanı” planının mahiyyətinin qısaca izah edilməsi məqsədəuyğundur.
1 Başlanğıcı əvvəlki səhifədə olan abzasın davamı yeni səhifənin əvvəlində 1-ci abzas kimi götürülür. İstinad:“Abzas - Mətnin bir sətirbaşından o biri sətirbaşına qədər olan hissəsi”. Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, I cild; Bakı: Şərq-Qərb, 2006.
4
daha yaxşı olar. Bakı Sovetinin rəhbərliyinin Azərbaycan dövlətçiliyinə qarşı nə dərəcədə düşmən münasibətdə olması açıqlanmalıdır. Səhifə 13. Qəzaların adları dəqiq yazılmalıdır. “Kürdəmir” əvəzinə “Göyçay”, “Salyan” əvəzinə “Cavad” yazılarsa, daha doğru olar. “Yerli erməni və rus-molokan kəndliləri” ifadəsinin ixtisar edilməsi məqsədəuyğundur. Çünki onlar Azərbaycana XIX əsrin 1-ci yarısında köçürülmüşdülər.
qərarını sənəd kimi mətnə əlavə etmək təklif edilir. 2-ci paraqrafdan belə nəticə çıxır ki, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi cinayətlərdə heç bir müqavimət olmamışdır. Ümumiyyətlə, həmin hadisələrin gedişində azərbaycanlıların şücaəti, inadlı müqavimət göstərmələri dərslikdə kölgədə qalır. Halbuki istər Bakıda, istərsə də soyqırım törədilən qəzalarda erməniləri cavabsız qoymayan mərd insanlar çox olub. Lakin onlar pərakəndə müqavimət göstərdiyindən ciddi nəticələrə nail olmamışlar. Bir-iki cümlə ilə azərbaycanlıların ən dəhşətli hallarda düşmənə cavab vermək bacarığına malik olduğunu vurğulamaq olar. Mart soyqırımından sonra İmam Qotsinskinin və Dərbənd azərbaycanlılarının Bakıya yardıma gəlmələri haqqında məlumat verilsə, yaxşı olar.
min nəfərə çatdırıldı. Ancaq səhifə 10-da isə göstərilir ki, soyqırım ərəfəsində Bakı Sovetinin 20 min silahlı qüvvəsi var idi.
əlaqələndirilməsi yaxşı olar. Belə ki, Andronik Naxçıvanda Sovet hakimiyyətini elan etdikdən sonra bu iki şəxs AXC-yə qarşı hücumlarını koordinasiya etməyə başlamışdılar. Bu zaman şagirdlərdə danışılan dövr barədə daha məntiqli və əlaqəli məlumat formalaşar.
açmaq lazımdır. Səhifə 18. Mətnin informasiya həcmi böyük olduğu üçün İstiqlal Bəyannaməsinin şərtlərini sənəddə vermək daha yaxşı olar. “İstiqlal bəyannaməsi”nin 1-ci maddəsində Azərbaycanın ərazisi düzgün göstərilməmişdir. Əgər Cənubi Qafqazda 3 müstəqil respublika yaranıbsa, Azərbaycanın ərazisi Cənubi Qafqazın cənub və qərbi deyil, cənub-şərqi olmalıdır. Bunu təsdiqləyən bir neçə mənbə də var. 5 Azərbaycanın bütün Şərq aləmində deyil, müsəlman Şərqində ilk dəfə olaraq demokratik respublika yaratması qeyd olunmalıdır.
M. Ə. Rəsulzadənin Azərbaycan hökumətinə məktub ünvanlayarkən harada olduğu məlum olmur. Həmçinin, onun Batum müqaviləsinin imzalanmasındakı iştirakına, Osmanlı sarayına göndərilmiş nümayəndə heyətinin tərkibindəki səmərəli fəaliyyətinə yer verilməsi məqsədəuyğundur. Paraqrafın sonunda “Sənəd və materiallar”a “Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı”nın mətninin əlavə edilməsi təklif edilir.
qoşunlarının çağırılmasına bolşeviklərin nəyə görə kəskin etiraz etmələrinin səbəbləri göstərilə bilər.
2-ci abzasın sonunda ermənilərin inadlı müqavimətinin Türk-islam ordusunun hücumunun uğursuzluq səbəbi kimi verilməsinin özü uğursuz olmaqla yanaşı, həm də inandırıcı deyil. Çünki general Denstervil yazırdı ki, “Bakının müdafiə xəttinə türk ordularının çatmasına hələ xeyli qalmış ermənilər səngərləri tərk edib qaçırdılar. Bəzilərinin isə hətta qorxudan ürəyi partlayıb ölmüşdü”.
kəndliləri və oraya sığınmış rus hərbi birlikləri tərəfindən yaradıldığının qeyd edilməsi məqsədəuyğundur.
nəzərə alaraq, “Türk (Azərbaycan) dili” kimi verilməsi daha doğru olar. Səhifə 26. III hökumət 1918-ci il 26 dekabrda yaradıldığı halda, 3-cü abzasın 1-ci cümləsində həmin hökumətin yeni təyinatları 25 dekabra aid edilmişdir. Səhifə 27. AXC-nin qadınlara seçki hüququ verən ilk müsəlman “ölkəsi” deyil, “dövləti” kimi qeyd etmək daha düzgün olar. Səhifə 29. IV hökumət martda deyil, apreldə yaranmışdı. Yenə həmin səhifədə axırıncı abzasın sonuna “Aqrar məsələ həll edilmədi və bu da kəndlilərin AXC hökumətinə etimadını zəiflətdi” fikrini əlavə etmək təklif edilir.
6
öyrənən cəmiyyət”in hansı hökumətin dövründə yaradıldığını göstərmək kifayətdir . Səhifə 33. 1-ci abzasın sonunda verilmiş fikirləri təsdiq edən sənədin dərslikdə verilməsi son dərəcə vacibdir.
müqavilə bağlaması, maliyyə və iqtisadi yardım göstərməsinin verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 38-39. Paraqrafın axırlarında Britaniyanın Cənubi Qafqazla bağlı siyasətində 1920-ci ilin yanvarında baş vermiş dəyişikliyə aydınlıq gətirilməsi həm o dövrdə, həm də indi Azərbaycanla bağlı geosiyasi prosesləri müəyyən qədər anlamağa imkan verərdi. Səhifə 40. 2-ci sətirdə Antanta dövlətlərinin Azərbaycana yalnız silah və hərbi sursatla yardım etmək qərarına gəldiyi vurğulanmalıdır. Türkiyə
ilə Sovet
Rusiyasının yaxınlaşması izah olunmalıdır. Həmçinin Denikinin kimliyinin açıqlanmasına ehtiyac var. Səhifə 41. Beşinci hökumət kabinetinin istefası göstərilmiş, amma onun dördüncü kabineti nə zaman əvəz etməsi qeyd edilməmişdir. Səhifə 44. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin nailiyyətləri faktı çox artırmamaq şərti ilə daha geniş, ətraflı şəkildə işıqlandırılmalıdır. Səhifə 52-53. 3-cü abzas 3-cü cümlədə yazılır: “Üsyançılar iki gün müddətində, demək olar ki, bütün dövlət idarələrini ələ keçirdilər”. Sonrakı cümlədə Xiyabaninin aprelin 7-də olan nitqi verilir. Paraqrafın 1-ci cümləsində də üsyanın başlanması 7 aprel kimi göstərilir. Onda yuxarıda qeyd olunan faktın hansı 2 gün ərzində görüldüyü sual doğurur. Sonuncu cümlələr arasında əlaqə yoxdur. Burada “Azərbaycan” adının nəyə görə dəyişdirilməsi barədə izah vermək məqsədəuyğundur. Səhifə 57. Paraqrafın sonuna “Bu üsyanın təsiri ilə 1921-ci ildə şah hökuməti 1919-cu ildə İngiltərə ilə bağlanmış qeyri-bərabər müqaviləni ləğv etdi” cümləsinin əlavə edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 60. Bolşevik hökumətinin tədbirləri xronoloji ardıcıllıqla verilsə, daha yadda qalan olar.
tərəfindən öldürüldüyü yazılmalıdır. Səhifə 64. Qarabağ üsyanının sonluğu olmadığından, 3-cü abzasın sonuna aşağıdakı cümlələrin əlavə edilməsi məqsədəuyğundur: “Üsyan iyunun 15-də Qırmızı 7
yatırıldı. Sağ qalan üsyançılar Arazı keçib Cənubi Azərbaycana getdilər” .
arasında imzalanması göstərilməyib. Müqavilənin imzalanma tarixi oktyabrın 13-də göstərilir. Səhifə 88-də isə xronologiyada Qars müqaviləsinin imzalanması oktyabrın 23-də göstərilir.
(səh. 88) isə 1922-ci ilin dekabrında yazılmışdır. Xronologiyadakı tarix düzgündür. Səhifə 69-70. Azərbaycana və iki qonşu ölkəyə SSRİ-nin tərkibində RSFSR, Ukrayna və Belarusa verildiyi kimi hüquqlar verilməməsinin mərkəzin müxtəlif respublikalara ikili münasibətinin nümunəsi olaraq göstərilməsi məqsədəuyğundur.
bir qədər dərsliyə uyğun gəlmir. Səhifə 78. Bakı-Batum neft kəməri əslində XX yüzilliyin əvvəllərində çəkilmiş, sənayeləşdirmə illərində (1920-ci illərin ikinci yarısı) isə sadəcə bərpa edilmişdir.
istifadəyə verilmə ili (1926) mətndə göstərilməmişdir.
digər üsyanlara münasibət isə birtərəfli olmamalıdır. Şəmkirin Bitdili kəndindəki üsyan yalançı imamın zühuru ilə bağlı idi. İnsanların dini hislərinə təsir edib, öz istəklərinə nail olmaq istəyən bir qrup fırıldaqçını sovet rejiminə qarşı xalq hərəkatı kimi qələmə vermək düzgün olmaz. Digər üsyanlarda, məsələn, Şəki üsyanında əhalinin əsasən imtiyazlı təbəqəsi iştirak etmiş və üsyanın gedişində hətta 7 nəfər müəllim də öldürülmüşdü. Üs yanların səbəblərinin Sovet rejiminin bölgələrdə yeritdiyi siyasətlə yanaşı, cəmiyyətdə öz imtiyazlı vəziyyətlərini bərpa etməyə və qoruyub saxlamağa çalışan qolçomaqların, xurafatı yayan din xadimlərinin də rolunun olduğu təkzibolunmaz faktlardır. Sovetlərin insanlar arasında kifayət qədər maarifləndirmə aparmadan, yerli şəraiti nəzərə almadan islahatlara getməsini vurğulamaq lazımdır. Səhifə 82. Bakıda ilk radio qurğusu 1919-cu ildə quraşdırılsa da, 1-ci abzasda bu tarix 1924-cü ilə aid edilmişdir. Sadəcə Azərbaycan radiosunun 1926-cı ildə fəaliyyətə başlamasını göstərmək kifayətdir.
8
adı ilə dəyişdirildiyi vurğulanmalıdır.
idi.
Səhifə 93. Həzi Aslanovun təltif edildiyi “Qırmızı ulduz” medal deyil, ordendir.
Hüseynbala Əliyevin misilsiz qəhrəmanlığı qarşılığında onun “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” fəxri adına deyil, yalnız ordenə layiq görüldüyü göstərilərsə, Sovet rəhbərliyinin müxtəlif millətlərin nümayəndələrinə olan qərəzli münasibəti, həmçinin, Azərbaycandan cəbhəyə
yollananlar arasında 47 azərbaycanlı və 74 qeyri-azərbaycanlının “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” fəxri adına layiq görülməsi kimi təəccüb doğuran uyğunsuzluq qismən aydınlaşar.
təyyarəçi olması göstərilə bilər. Səhifə 98-99. Paraqraf 26 bir yarımbaşlıq altında verilib. 1-ci yarımbaşlığı olduğu kimi saxlayaraq, 2-ci yarımbaşlığı “Azərbaycan SSR-in kənd təsərrüfatı müharibənin xidmətində” adı altında vermək olar. Səhifə 110. SSR Elmlər Akademiyasının yaradılma tarixi 1945-ci ilin yanvar ayına aid edilmiş, səhifə 114-də xronologiyada isə mart ayı göstərilmişdir. Səhifə 114. Xronoloji ardıcıllıqda Milli hökumətin süqutu ilə Təbriz Universitetinin açılmasında ardıcıllıq düzgün verilməmişdir. Səhifə 116. Paraqrafın mətni 1 yarımbaşlıq altında verilmişdir. Mətnin müvafiq hissələrinin “Sovet totalitar rejiminin güclənməsi şəraitində milli hərəkat” (və yaxud buna bənzər) yarımbaşlığı adı altında verilməsi daha məqsədəuyğundur. Bu halda bir sıra faktlara müraciət etməklə Azərbaycanda azadlıq mübarizəsinin davamlı olması baxımından I və III respublika arasında bir növ körpü yaradılmış olar.
il konstitusiyasına uyğun deyildisə, bunu bir cümlə ilə mətnə əlavə etmək lazımdır. Səhifə 121. 3-cü abzasda verilmiş “40 ildən sonra 80-ci illərin sonunda isə soydaşlarımız Ermənistandan sonuncu nəfərinədək zorla çıxarıldılar” cümləsi ilə səhifə 145-də 3-cü abzasda verilmiş “Sonuncu Azərbaycanlı kəndi Nüvədi kəndinin 1991-ci il avqustun 8-də boşaldıldı” cümləsi ziddiyyət yaradır. “40 ildən sonra 90-cı illərin əvvəlində soydaşlarımız Ermənistandan sonuncu nəfərinədək zorla çıxarıldılar” cümləsini işlətməklə ziddiyyəti aradan qaldırmaq olar. 9
dövründə xidmətinə görə Lenin ordeninin alması faktı da verilməlidir.
nə qədər yüksək vəzifəli şəxsin iddialı olduğu qısa şəkildə izah edilərsə, Heydər Əliyevin oraya üzv seçilməklə, SSRİ rəhbərliyində nə dərəcədə yüksəlməsi şagirdlərə daha aydın olar. Ümumiyyətlə, dünyanın o dövrdəki iki ən güclü dövlətindən birinin bilavasitə rəhbərliyində təmsil olunmaqla həmyerlimizin dünya siyasətinin müəyyənləşdirilməsində iştirakının vurğulanması şagirdlərdə layiqli iftixar hissi oyadar.
tikildiyi qeyd olunur. “Moskva” mehmanxanası söküldüyündən, bu faktın çıxarılması məsləhətdir. Müasir dövrdə həmin mehmanxananın yerində tikilmiş “Üç Alov” binalarını göstərmək olar. Səhifə 141. Kosmik Elmi Tədqiqatlar Mərkəzi Elmi Birliyinin 1987-ci ildə yaradıldığı göstərilir. Bu tarix 7 cildlik Azərbaycan tarixində 1978-ci il göstərilib. Səhifə 144. 4-cü abzasda qeyd edildiyi kimi, ermənilər Azərbaycan torpaqları hesabına Ermənistan dövləti deyil, Böyük Ermənistan yaratmaq istəyirdilər. Çünki ermənilər Ermənistan dövlətini artıq 1918-ci ildə yaratmışdılar.
azərbaycanlıların kütləvi deportasiyasının başa çatdırılması tarixi 1988-ci ilin dekabrına aid edilmişdir. Dəqiqləşdirilməsi məsləhətdir.
Qanununun mahiyyəti izah edilsə, onun nəyə görə milli-demokratik hərəkatın mühüm qələbəsi kimi təqdim edilməsi anlaşılar.
ildönümü günündən danışılır. “Milli hökumət” sözündən sonra mötərizədə onun ilini göstərmək yaxşı olar.
olması elmi nöqteyi-nəzərdən kifayət qədər mübahisəlidir. Dərsliyin rus dilində olan variantında olduğu kimi, cümlədən “ilk” sözünün çıxarılması məqsədəuyğundur.
§42-də 1-ci cümlədə inqilabın 1979-cu il fevralın 11-də başa çatdığı bildirilir. 10
Səhifə 154. 3-cü abzas 1-ci cümlədə İran-İraq müharibəsinin Azərbaycan üçün nəticəsini vermək yaxşı olar. Səhifə 155. Konstitusiyanın 15-ci maddəsinin nə üçün Azərbaycana aid edilmədiyini açmaq lazımdır. Səhifə 159. Xronologiyada Heydər Əliyevin 1987-ci ildə istefa verdiyi deyilsə də, mətndə bu haqda heç bir məlumat verilməmişdir. Xronologiyanın sonunda Heydər Əliyevin Naxçıvan MR Ali Məclisinə sədr seçilmə tarixi 1991-ci il 4 sentyabr, lakin səhifə 162-də 3 sentyabr göstərilmişdir. Səhifə 163. Bəzi 2-ci dərəcəli faktları ixtisar edərək, əvəzinə İslam Konfransı Təşkilatı, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı haqqında qısa məlumat verilməsi məqsədəuyğundur.
yarımbaşlığında təkcə məğlubiyyətlərlə bağlı deyil, düşmənlə üz-üzə durub ona müqavimət göstərən igidlər haqqında heç olmazsa bir-iki cümlə ilə məlumat vermək ədalətli olar. Bundan əlavə, döyüşçülərin döyüş qabiliyyətini yüksəltmək və döyüşdə fərqlənənləri qiymətləndirməkdən ötrü “Milli Qəhrəman” adının, “Şah İsmayıl” ordeninin təsis edilməsi haqqında sənədlərin tarixi, bu adın ilk daşıyıcısı və bu ordenlə təltif olunanlar haqqında məlumat verilməsi təklif edilir.
xronologiyada (səh.217) 8 may kimi verilmişdir. Səhifə 168. Laçının işğalı mayın 18-i göstərildiyi halda, səhifə 217-də bu tarix 17 may kimi verilmişdir. Səhifə 168-170. 45-ci paraqrafın mətni bir neçə yarımbaşlıq altında verilə bilər. Məsələn, səhifə 170-dəki məlumatların “Cəbhədə vəziyyət” adı altında birləşdirilməsi təklif edilir. Belə olan halda, söhbətin nədən getdiyi aydın olar.
xronologiyada (səh.217) 3-4 aprel kimi göstərilmişdir. Kəlbəcərin işğalı zamanı müəssisə, ev, heyvan, quş və xalçaların sayı şagird üçün lüzumsuz rəqəmlərdir. Əvəzində BMT TŞ-nin müvafiq qətnamələrinin verilməsi məqsədəuyğundur.
11
Səhifə 171. Naxçıvan MR-ə enerji verilməməsinin, Bakı-Naxçıvan qatarının hərəkətinin dayandırılmasının, Naxçıvan MR-in blokadaya alınmasının sanki o zamankı Azərbaycan rəhbərliyi tərəfindən həyata keçirilmişdir Ermənistanın təcavüzkar siyasəti ilə bağlı olduğu vurğulanmalı, bu blokadanın təsirini mümkün qədər azaltmaq məqsədilə atılan addımlar haqqında daha ətraflı məlumat verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 172. 1992-ci il may ayında Dövlət himninin qəbulu Milli Məclislə bağlıdırsa, onda sonrakı illərdə Ali Sovet adının işlədilməsi düzgün deyil. Məsələn, 5-ci abzasda “Ali Sovet” ifadəsi işlənmişdir.
Sovetin sədri seçildiyi yazılmışdır. Bir respublikada digər qanunverici orqanın ola bilməsi sual doğurur. Milli Məclisin yaranma prosesinin izahının verilməsi təklif edilir.
Yenə həmin səhifədə 5-ci abzas 1-ci cümlədə Elçibəyin 1993-cü il iyulun 18-də paytaxtı tərk etdiyi göstərildiyi halda, sonrakı cümlədə iyunun 24-də prezident səlahiyyətlərinin Heydər Əliyevə verildiyi yazılmışdır. Elçibəyin paytaxtı iyunun
olduqları məlum deyil. Səhifə 174. 2-ci abzasda Ağdam, Cəbrayıl, Füzuli və Qubadlı rayonlarının işğal tarixlərinin də göstərilməsi təklif edilir. Səhifə 175. Dövlət Müdafiə Şurasının yaranma tarixi səhifə 170-dəki ilk abzasdakı məlumatla ziddiyyət təşkil edir. Səhifə 210. Mətnin sonunda verilən sənədin mövzu ilə bağlılığı yoxdur. Səhifə 212. Ki-Uest danışıqlarının tarixinin yazılması məqsədəuyğundur. Dərslikdə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanlarına daha geniş yer ayrılmasına, TQDK-nın yaradılmasına (əvvəlki dərslikdə həmin məlumat var idi) və fəaliyyətinin təhsil sisteminə təsiri barədə qısa məlumata ehtiyac var. Habelə son illərdə Azərbaycanın əldə etdiyi uğurların əlavə edilməsi vacibdir.
Dərsliyin dili sadə və anlaşıqlı olsa da, bəzi paraqraflarda həddindən artıq uzun, faktla yüklənmiş cümlələrə rast gəlinir. 12
Dərslikdə ən çox nəzərə çarpan məqamlardan biri də bəzi tarixi şəxsiyyətlərin yalnız soyadının göstərilməsidir. Bu da ümumi qaydaya uyğun gəlmir. Çünki mətnlərdə soyad ilə yanaşı adın baş hərfi də verilir. Məsələn, səhifə 11-də general Talışinskinin, səhifə 21-də ingilis generalı Denstervilin, səhifə 37-də ingilis generalı Tomsonun, səhifə 42-də Tuxaçevskinin, səhifə 64-də peşəkar hərbçi Əhmədiyevin və başqalarının adları, yaxud adlarının baş hərfləri göstərilməmişdir. Səhifə 26-da S.Mehmandarovun, səhifə 27-də Ə.Topçubaşovun, səhifə 29-da N.Yusifbəylinin,
düşülər. Maq-Donel, Delli, Haksli, Vüsuqüddövlə, “Maiten” qəzeti kimi xüsusi isimlər dərsliyi lüzumsuz yerə yükləyir. Bəzi ifadə, anlayış və terminlərin mənasının açıqlanmaması şagirdlərin materialları mənimsəməsində çətinlik yaradır. Məsələn, səhifə 68-də “bolşevik emissarları”, səhifə 75-də “Muxtar Vilayəti”, səhifə76-da “muxtar ölkə”, səhifə 79-da “kulak”, səhifə 83-də “proletariat diktaturası”, səhifə 84-də “Stalin modeli”, səhifə 98-də “kartoçka sistemi” anlayışlarının mənasının açıqlanmasına ehtiyac var. Şəxsiyyətlərin adının və soyadının verilməsində, istilah və anlayışların mənasının açıqlanmasında, cümlələrin həcmində vahid qayda yoxdur. Mətnlərdə xeyli sayda cümlələrin tərkibində çoxlu sözlərdən istifadə olunub. Səhifə 100-də 2-ci abzasın 3-cü cümləsi 35, səhifə 103-də 4-cü abzasın 2-ci cümləsi 37, səhifə 104-də axırıncı abzasın 1-ci cümləsi 37, 2-ci cümləsi 28, səhifə 105-də 3-cü abzas 34 , səhifə 109-da axırıncı cümlə 30, səhifə 112-də 2-ci abzasda iki cümlənin hər biri 28, səhifə 161-də 1-ci abzasın axırıncı cümləsi 32, səhifə 169-da 6-cı abzas 39, səhifə 193-də 3-cü abzasın 2-ci cümləsi 81 sözdən ibarətdir. Cümlələr arasında əlaqələr yoxdur. Bəzi paraqrafların adı çox böyükdür. Onların daha yığcam ifadə olunması təklif edilir. Dərsliyin dil və yazı üslubu baxımından başqa qüsurları da var. Bunlar aşağıdakılardır:
söhbət bolşevik-daşnak birləşmələrindən getdiyindən, onun erməni olması bilinmir. Çaşqınlıq yaratmaması üçün soyadın “Amiryan” kimi verilməsi yaxşı olar. Səhifə 16. “Milliləşdirmə” sözü ilk dəfə burada işləndiyi halda, onun izahı səhifə 61-də verilmişdir.
“sevinclə, ruh yüksəkliyi” ilə yazmaq məqsədəuyğundur.
13
Səhifə 20. 1-ci abzasda “Sovet Rusiyasının Gürcüstanın muxtariyyətini tanıyacağını vəd edirdi” deyil, “XKS-in Cənubi Qafqazda hakimiyyəti bərpa olunarsa, Gürcüstana Sovet Rusiyası tərəfindən muxtariyyət verilə bilər” yazılması məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə “Hacıqabul-Kürdəmir-Müsüslü” ifadəsini çıxarmaq daha yaxşı olar. Çünki əvvəlki cümlədə dəmiryol xətti boyunca hücum qeyd edilmişdir.
yazılmalıdır. Səhifə 24. 3-4-cü abzasların səhifə 33-34-də verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 27. Seçkilərin keçirilməsi mümkün olmadığından, parlamentdəki yerlərin hansı prinsiplə bölüşdürülməsinin (kooptasiya) göstərilməsi təklif edilir. Səhifə 30. 2-ci abzasda “arbitraj” sözünün açıqlanmasına ehtiyac var.
yazılması daha doğrudur.
natamamdır. Onun izahının “Memorandum – lat. “yadda qalmalı olan”, hər hansı bir məsələ ilə əlaqədar hökumətin mövqeyini izah edən diplomatik sənəd” kimi verilməsi məsləhətdir. Səhifə 44. Süqut səbəbləri arasında “siyasi-iqtisadi islahatların aparılması” ifadəsində “siyasi” sözünün əvəzinə “sosial” sözünün yazılması daha doğru olar. “Ən yeni tarix” kursundan İspaniyadakı vətəndaş savaşı hələ tədris olunmadığından, 1-ci abzasın axırında işlənmiş “beşinci kolon” ifadəsinin mahiyyəti şagird üçün anlaşılmaz qalır.
daha yaxşı olar. 14
Yenə həmin səhifədə 3-cü abzasın axırıncı cümləsində “Təbrizdən” ifadəsini “şəhərdən” ifadəsi ilə əvəz etmək məqsədəuyğundur. Səhifə 61. Son abzasda “qurultaylararası” sözünün əvvəlinə “sovetlər” sözünün əlavə edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 62. Sonuncu abzasda “XTŞ” abreviaturasının açılışı təklif edilir. Səhifə 63. “Ərzaq sapalağı” sözü ilk dəfə bu səhifədə qeyd edilsə də, izahı verilməmişdir. Səhifə 72-də bu bir qədər ətraflı yazılsa da, mahiyyət qeyri-müəyyən olaraq qalır.
Cümlənin “Bütün ərzaq məhsullarının ailələrin tələbatından artığı dövlətə verilməli idi” kimi yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 73. 3-cü abzasda “İlk vaxtlar burada şəraitlə əlaqədar” ifadəsində “şərait” sözünü “yerli şərait” ifadəsi ilə əvəz etmək məqsədəuyğundur. Həmçinin çanaq vergisinin izahı aydın yazılmalı, “girvənkə” sözünün “kq” ilə ekvivalenti verilməlidir. Çanaq vergisinin ərzaq vergisi ilə əvəzlənməsinin səbəbləri də yazılsa, daha yaxşı olar. Yenə həmin səhifədə “YİS”-in izahı zamanı “dövlət kapitalizmi” anlayışından istifadə etmək bu sistemi anlamağı asanlaşdırardı. Səhifə 74. Turbobur vasitəsilə quyu qazılmasının dünyada ilk dəfə Azərbaycanda həyata keçirildiyini qeyd etmək məqsədəuyğundur. Lüğətdə “krekinq” və “turbobur” sözlərinin izahınının verilməsi təklif edilir.
mövzudan kənarda vermək olar. Səhifə 80-83. “Mədəni quruculuq” paraqrafında 40-dək tarix, 31 şəxs adı verilmişdir. Səhifə 85. 5-ci abzasda işlədilən “deportasiya” sözünün mənası səhifə 119-da verilmişdir. Səhifə 116-119. Mövzu 1 yarımbaşlıq altında işlənmişdir. Halbuki mövzu 3 yarımbaşlıqda (1-ci olduğu kimi, 2-ci “Yeni repressiyalar”, 3-cü “Quruluşa qarşı mübarizə” adı altında) verilə bilər. 15
Səhifə 117. 2-ci abzasda 1-ci cümlənin “Sovet hökuməti azərbaycanlılara etibar etmir” hissəsinin “Sovet hökuməti azərbaycanlılara qarşı ayrı-seçkilik siyasəti yürüdür” kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 120. 3-cü abzasda işlənmiş “toponim” sözünün izah edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 122. “İslah Əmək Düşərgələri Baş İdarəsi” (QULAQ) ifadəsinin rus dilindən tərcüməsi tam verilməmişdir. Səhifə 123. 1-ci abzasda Mixail Suslovun kim olduğu izah edilmədiyindən, ixtisar edilməsi məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə 4-cü abzasda ilk iki cümlənin birləşdirilərək belə yazılması məqsədəuyğundur: “1959-cu ildə İ. Mustafayev millətçilikdə təqsirləndirilərək Azərbaycan rəhbərliyindən uzaqlaşdırıldı”. Səhifə 124. 4-cü abzasın 3-cü cümləsi növbəti səhifədə təkrar verilmişdir. Axırıncı cümlə qrammatik cəhətdən yaxşı alınmayıb. Onun “Dənizdə qazılmış ilk neft quyusu fontan vurdu” kimi yazılması təklif edilir. Səhifə 126. 3-cü abzas bütünlüklə bir cümlədir və 34 sözdən ibarətdir. Ümumiyyətlə, bu paraqraf, faktoloji məlumatlarla həddindən artıq yüklənmişdir. Məlumatları ixtisar edərək, əvəzinə Azərbaycan SSR-in iqtisadi və inzibati xəritəsini vermək olar. Yenə həmin səhifədə 4-cü abzasın 3-cü sətrində “yeirilmirdi” əvəzinə “yetirilmirdi” yazılmalıdır. Səhifə 127. 3-cü abzasda verilmiş “Şəhər əhalisi sürətlə artırdı. Onun da yarısı şəhərlərdə yaşayırdı” cümlələrinə düzəliş etmək lazımdır. Səhifə 129-132. Mədəniyyət mövzusu faktoloji məlumatlarla yüklənmişdir. Ev muzeylərinin açılma tarixlərini, əsər adlarını ixtisar etmək məqsədəuyğundur. Səhifə 129. 2-ci abzasın 7-ci cümləsində “məcburi” sözünün “icbari” sözü ilə əvəzlənməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 135-139. Paraqrafda verilmiş statistik məlumatları mətnə yazmaq əvəzinə iqtisadi və sosial inkişafa dair qrafik və diaqramlar vermək mövzunun tədrisini daha maraqlı edər, şagirdin mənimsəməsinə müsbət təsir göstərər. Həmçinin şəkillərin artırılması hesabına mətndəki informasiya yükü azalar. Səhifə 144-146. “Stepanakert” adının əvəzinə “Xankəndi” adının işlədilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 145. 4-cü abzas 1-ci sətirdə “Azərbaycanlıların” sözü cümlənin ortasında böyük hərflə verilib. 16
Səhifə 148. 4-cü abzasda 1-ci cümlədə “dəstəsiylə” sözünün əvəzinə “dəstəyi ilə” yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 150-156. Mətnlərdə ixtisar etməklə informasiya yükünü azaltmaq, əvəzində şəkil və illüstrasiya vermək olar. Səhifə 153. 3-cü abzasda “İrandan qaçdı” əvəzinə “İranı tərk etdi” yazılsa, yaxşı olar. Yenə həmin səhifədə 6-cı abzasın sonuncu cümləsində “şahpərəstlərin son tör-töküntüləri” ifadəsinin “şah tərəfdarları” ifadəsi ilə əvəz olunması məsləhətdir. Səhifə 163. 1-ci sətirdə “Müstəqil Dövlətlər Birliyi” ifadəsindən sonra baş hərflərin (MDB) yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 164. 44-cü paraqrafın ilk abzasında “tersor” sözü “terror” kimi yazılmalıdır. “Qarakənd faciəsi” ifadəsinin əvəzinə “Qarakənd terroru” yazılsa, daha yaxşı olar.
Səhifə 165. 2-ci azbas 1-ci cümlədəki “loyal” sözünün mənası verilsə, yaxşı olar.
Səhifə 166. Axırıncı sətirdə “Qarabağ kartından” ifadəsinin əvəzinə “Qarabağda baş vermiş hadisələrdən” ifadəsinin yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 167. 2-ci abzas sonuncu sətirdə “vəzifəsini ələ keçirdi” ifadəsini “vəzifəsinə təyin edildi” ifadəsi ilə əvəzləmək məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə 3-cü abzasda “(Şuşaya) Hücum ərəfəsində döyüşçülərin məzuniyyətə buraxılması R.Qazıyevin niyyətlərindən xəbər verirdi” cümləsinin gənc nəslin tərbiyəsinə zidd olmayacaq şəkildə düzəliş edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 170. MDB-nin öz ordusu olmadığı halda, 3-cü abzasda “MDB 7-ci ordusunun” ifadəsi işlənib. İfadənin əvəzinə “Rusiya ordusunun” yazılmalıdır. Səhifə 172. Aşağıdan 2-ci abzasda “Talış Muğan Respublikası” ifadələrindən sonra “TMR” yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 176. 3-cü abzasda “Minsk qrupunun” ifadəsinin əvvəlinə “ATƏM-in” sözünün əlavə edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 179. Aşağıdan 2-ci abzas sonrakı mövzulara keçirilsə, yaxşı olar. Çünki ondan əvvəlki və sonrakı abzaslarda Konstitusiyamızın izahı, 2-ci abzasda isə nəticəsi verilir.
ifadələrinin yerini dəyişmək daha yaxşı olar (“İnsan və vətəndaş hüquqlarının, azadlıqlarının”). 17
Səhifə 181. Axırıncı 2 abzas yarımbaşlığın əvvəlinə keçirilsə, ardıcıllıq pozulmaz. Çünki əvvəlki və sonrakı abzaslarda 1998-ci il hadisələrindən danışıldığı halda, bu abzaslar o dövrə aid deyil.
göstərildiyi halda, xüsusi torpaqlar həm də hektarla göstərilir. Yalnız faiz verilsə, daha asan yadda qalar.
ardıcıllıq düzələr. Səhifə 192. 2-ci abzasın son sözü “hazırlanmışdır”, yaxud “yazılmışdır” kimi verilsə, daha doğru olar. Səhifə 193. 3-cü abzasın 2-ci cümləsi 81 sözdən ibarətdir. Ümumiyyətlə, bu səhifədə 26 ad çəkilir. Sadələşdirilməsi təklif edilir. Səhifə 205-210. Paraqrafın dərsliyin sonuna salınması məqsədəuyğundur. Səhifə 205. 4-cü abzasın axırıncı cümləsində ölkəmizin valyuta ehtiyaclarının miqdarı 20 milyard dollara çatdığı yazılmışdır. Dövlət tərəfindən rəsmi açıqlanmış son məbləğin göstərilməsi məqsədəuyğundur.
düşülür ki, o biri məktəblər səviyyəsizdir. Bu söz əksər şagirdlərin haqlı narazılığına səbəb olur.
Dərsliyin rus dilində olan variantında, səhifə 8-də ilk cümlədə kobud tərcümə səhvinə yol verilmişdir. Burada “Октябрского переворота” ifadəsi “Февральской
26-cı səhifənin son abzası dərsliyin rus dilində olan variantında verilməmişdir. 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
Dərsliyin üz qabığında Dağlıq Qarabağı qabarıq göstərmək şərti ilə müasir Azərbaycanın xəritəsinin də verilməsi təklif edilir. Bədii tərtibat qənaətbəxş səviyyədə deyil. İllüstrativ material qıtlığı müşahidə olunur. Azərbaycan SSR-nin 18
xəritəsinin də verilməsi və xəritədə rayonların geniş formatda göstərilməsi yaxşı olar. Dərslikdəki xəritələrdə Borçalı yazılmamışdır. Səhifə 11. Verilən xəritənin mövzu ilə uyğunluğu yoxdur. Soyqırımın baş verdiyi yerlər xüsusi işarələrlə göstərilməli idi. Bundan əlavə, xəritədə Azərbaycana həmsərhəd ölkələr kimi Qacarlar dövləti və Türkiyə göstərilib. Həmin dövrdə Türkiyə adında dövlət hələ mövcud deyildi. Bu, mətnlərdə də aydın şəkildə öz əksini tapıb. Belə ki, mətnlərdə “Türkiyə” deyil, “Osmanlı” ifadəsi işlənmişdir. Yaxud xəritədə “Qacarlar dövləti” göstərildiyi halda, mətnlərdə “İran” ifadəsi işlənmişdir. Ermənilərin törətdikləri soyqırım əks olunduğu zaman Gürcüstan və Ermənistan Respublikaları göstərilmişdir. Respublikalar may ayında yaranıbsa, mart ayı üçün olan xəritədə yer almamalıdır. İrəvan erməni torpağı kimi göstərilmişdir. Xəritədə şərti işarələr çox kiçik şriftlərlə verilmişdir.
verilmişdir. Bir qədər böyüdülməsi yaxşı olar. Səhifə 20-25. Tarixi dövrü (1918-1919) özündə əks etdirən daha uyğun tematik xəritə vermək lazımdır. Məsələn, general qubernatorluqları, Araz-Türk Respublikasını özündə əks etdirən xəritə vermək olar.
mövzuya uyğunlaşdırmaq, erməni hücumlarını qara oxlarla Naxçıvana, Qarabağa, Zəngəzura istiqamətlənmiş göstərmək lazımdır.
anlaması üçün Krımda yerləşdiyi göstərilməlidir. Belə də yazmaq olar: “77-ci Azərbaycan diviziyasına Krımda qoyulmuş abidə”. Səhifə 120. Deportasiya ilə bağlı şəkil, xəritə və s. verilməsi hadisənin mahiyyətinin şagird tərəfindən daha aydın dərk olunmasına şərait yaradar. Səhifə 122-123. İmam Mustafayev və Vəli Axundovun şəkillərinin verilməsi məsləhətdir. Səhifə 131. Əliağa Vahid haqqında heç bir informasiya verilmədiyi halda şəkli verilib. Səhifə 169. Ağdərə əməliyyatı ilə bağlı ordumuzun azad etdiyi yerləri xəritədə göstərmək lazımdır. 19
4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından
Dərslikdə “Hazırlıq tapşırıqları” və “Bölməyə dair yekunlaşdırıcı sual və tapşırıqlar”ın verilməsi təqdirəlayiqdir. Bununla yanaşı, müəyyən qüsurlar da var. Bunlar aşağıdakılardır: Səhifə 25. Sərbəst sütunda verilmiş sual mahiyyətcə səhifə 31-dəki sualla eynidir. Səhifə 73. Ərzaq vergisinin mahiyyəti açıqlanmadan ərzaq sapalağından fərqi soruşulur. Dərslikdə müvafiq sual və tapşırıqlar vasitəsilə Azərbaycanda qədimdən bu dövrə qədər hansı vergi növlərinin olmasını xatırlatmaqla şagirdlərin biliyini möhkəmləndirmək olar.
tapmamışdır. Səhifə 152. “İnqilabın II mərhələsinin əsas səciyyəvi cəhəti nə idi?” sualı verilsə də, mətndə bu haqda məlumat verilməmişdir. Səhifə 154. 1-ci tapşırıqda verilən sualın izahı mətndə konkret olaraq göstərilməmişdir. Yenə həmin səhifədə 2-ci tapşırıqda şagirdə digər mənbələrdən istifadə etmək tövsiyə edilir. Belə mənbələr hazırda mövcud olmadığı üçün sual ya ixtisar edilməli, ya da yenisi ilə əvəzlənməlidir.
AXC-nin adı çəkilmir, demokratik düşərgə göstərilir. Burada qoyulan sual haqqında mətndə heç bir məlumat verilməmişdir. Sualın cavabı növbəti paraqrafda əksini tapmışdır. Səhifə 166. Sərbəst sütundakı sualın cavabı barədə dərslikdə məlumat yoxdur. Nəticə 1. Dərslikdə müvafiq dövrə aid mühüm materiallar yer almış, bu materialların mənimsənməsini gücləndirmək üçün şəkil və xəritələrdən istifadə edilmiş, sual və tapşırıqlar verilmişdir. 2. Paraqraflardan bəzilərinin yenidən işlənməsi, bəzi ikinci dərəcəli faktların ixtisar edilməsi, illüstrasiya və xəritə azlığının aradan qaldırılması təklif edilir. Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|