Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

KeynsçilİK 

mənfəət  alanlarda  müxtəlif  olduğundan,  həqiqətən  bölgüdəKİ  dəyi- 

şİKİİK yığımın  ümumi  məbləğinə tə'sir göstərir. Deməli, milli gəlirin 

bölgüsü onun artımına təsir edir. 

PostKeynsçilər 

Kapitalist 

iqtisadiyyatını 

islahat 

yolu 

ilə 

dəyişdirməyin 

tərəfdarı 

olmuşlar. 

İslahatları 

daha 

realist 

nəzəriyyələrlə möhKəmləndirməyə çalışmışlar. 

§4. İnstitutsional-sosioloji istiqamət 

İqtisadi  nəzəriyyədə  institutsionalizm  XIX  əsrin  axırı  və  XX  əsrin 

əvvəllərində  yaranmışdır.  LaKİn,  o  bir  istiqamət  Kİmi  ABŞ-  da  XX  əsrin 

20-30-cu  illərində  geniş  təşəKKÜl  tapmışdır.  Bu  vaxtdan  institutsionalizmin 

iqtisadi  nəzəriyyəyə  və  iqtisadi  siyasətə  təsiri  olduqca  böyÜK  olmuşdu. 

ABŞ-da  institutsionalizmin  əsas  yaradıcısı  T.Veblen  (1857-1929),  digər 

nümayəndələri C.Kommons (1862-1945) və U.Mitçell (1874-1948) olmuşdu. 

İnstitutsionalizmin  adı  latın  sözü  olan  «institut»  sözündən  əmələ 

gəlmişdi.  «İnstitut»  ifadəsi  altında  cəmiyyətdə  qəbul  olunmuş, 

həmçinin  qanun  formasında  möhKəmləndirilmiş  müəyyən  adətlər, 

qaydalar və tə'sisatlar başa düşülür. İnstitut anlayışı olduqca genişdir. 

O, 

həm  dövlət.  Korporasiya,  həmKarlar  təşKİlatı  Kİmi;  həm  rəqabət, 

inhisar, vergi Kİmi; həm sabit təfəKKÜr tərzi Kİmi və həm də hüquqi 

normalar  Kİmi  şərh  edilir.  İnstitutsionalistlər  iqtisadi  hadisələri 

adətlər, hüquqi və əxlaqi normalar və ən'ənə- lərlə örtülmüş formalar 

Kİmi  izah  edirlər.  Onlar  göstərirlər  Kİ,  iqtisadi  Kateqoriyalar  yalnız 

ictimai psixologiyanın təzahür formasıdır. 

İnstitutsionalizmin  tərəfdarları  iqtisadi  münasibətlərlə  birgə 

sosioloji münasibətləri də öyrənirlər. İnsan davranışını, siyasi və digər 

texnİKİ iqtisadi amilləri iqtisadi nəzəriyyənin predmetinə daxil edirlər. 

Onlar  siyasi  iqtisad  elminə  fənlərarası  elmi  xaraKter  vermişlər  və 

iqtisadiyyata  iqtisadi  və  qeyri-iqtisadi  amillərin  qarşılıqlı  fəaliyyət 

göstərdiyi  sistem  Kİmi  baxmışlar.  İnstitutsionalizm  təsərrüfat 

subyeKtlərinin fərdi fəaliyyətini deyil, KolleKtiv institutların: dövlətin, 

həmKarlar  ittifaqının,  iri  Korporasiyaların  və  inhisarların  fəaliyyətini 

öyrənir.  Onlar  iqtisadi  və  sosial  proseslərin  qarşılıqlı  asılılıqlarını 

öyrənirlər.  İqtisadi  proseslərə  sosioloji-  psixoloji  məlumatları  cəlb 

etməKİə  baxırlar.  İnstitutsionalizmin  metodologiyasının  digər 

xaraKterİK 

cəhəti 

iqtisadi 

hadisələrin 

təhlilinin 

təKamül 

prinsipidir-Qərb  iqtisad  elmi  üçün  ən'ənəvi  olan  statİKİİKdən 

(sÜKunət 

halından) 

fərqli 

olaraq, 

onları 

tarixi 

ardıcıllıqla 

öyrənməKdir.  Onların  tədqiqat  metodu-abstraKt-nəzəri  metodun 

ƏKSinə  olaraq,  geniş  statistİK  və  faKtİKİ  materiallardan  istifadə 

etməKİə KonKret təhlil metodudur. 

O 

empirİK metod ad 

67 

---

Müasir iqtisadi nəzəriyyələr 

lanır. 

İnstitutsionalistlər  KİassİK  iqtisad  elminin  nümayəndələrini 

iqtisadi  müvazinətə  həddindən  artıq  diqqət  yetirdİKİərinə,  bütün 

hadisələri sÜKunət halında öyrəndİKİərinə, iqtisadi insan ideyasına və 

gerçəKİiyi sadələşdirdİKİərinə görə tənqid edirlər. İnstitutsio- nalizm 

burjua  siyasi  iqtisadının  əhəmiyyətli  dərəcədə  yenidən  qurulması 

mərhələsinin başlanğıcını və ondan yeni tarixi şəraitə (azad rəqabətin 

məhdudlaşması, 

inhisarların 

hÖKmranlığı, 

dövlətin 

rolunun 

güclənməsi) 

uyğunlaşmasının 

əsasını 

qoymuşdur. 

Onun 

nümayəndələri liberalizmin əsas müddəalarına və marjina- lizmə qarşı 

tənqidi  çıxış  edərəK  Kapitalizmdə  iqtisadiyyatda  müvazinətin 

avtomatİK  yaradılması  mexanizminin  fəaliyyət  göstərməsini  inKar 

edirlər. Onlar inhisarların təzyiqini, azad bazar mühitinin nöqsanlarını, 

iqtisadiyyatın  artan  hərbiləşməsini  və  s.  onlar  üçün  müasir  olan 

Kapitalizmin nöqsanları hesab edirlər. 

İnstitutsionalistlər  Kapitalist  iqtisadiyyatının  bir  sıra  hadis ələrini  tənqid  edir 

və 

sosial 

proqramın  genişləndirilməsi  uğrunda 

çı

xış  edirlər.  İnstitutsional  istiqamətin  əsas  mühüm 

xüsusiyyəti 

burjua 

cəmiyyətinə  sosial  tənqidi  münasibət  göstərməsidir.  İnsti-  tutsionalizm 

Kapitalist iqtisadiyyatının tsİKİİK hadis ələrinə, 

xü

susən ifrat istehsal böhranlarına, onun işsiz lİK, 

bölgü, sosial 

və 

ümumbəşəri problemlərinə diqqət yetirmişdi. 

İnstitutsionalistlər burjua iqtisad elmində 

ÜK 

dəfə olaraq Kapitalist 

iqtisadiyyatı  üzərində  sosial  nəzarətin,  indİKativ  planlaşdırmanın  və 

iqtisadiyyata  dövlət  müdaxiləsinin  zəruriliyini  əsaslandırmışdır.  Bu 

ideya  XX  əsrdə.  Qərbin  iqtisad  elmində  Kapitalist  bazar 

iqtisadiyyatının  azad  inKİşaf  Konsepsiyası  ilə  birgə  əsas  ideyalardan 

biri olmuşdu. 

T.Veblen  inhisarçı  Kapitalizm  şəraitində  iqtisadi  liberalizmin 

əsassızlığını göstərən və təsərrüfat fəaliyyəti üzərində sosial nəzarətin 

zəruriliyini  əsaslandıran 

Ü K  

burjua  iqtisadçısı  olmuşdu.  T.Veblen 

iqtisadi  nəzəriyyədə  yeni  metodoloji  üsulun  -  texnİKİ  determinizmin 

əsasını qoymuşdu. 

İnstitutsionalizm  -  həddindən  artıq  mürəKKəb  və  ziddiyyətli  bir 

istiqamətdir.  Onda  Konsepsiyaların  mürəKKəb  dəsti  cəmləşmiş  və 

onun  nəzəriyyəçiləri  geniş  diapazonda  çıxış  etmişlər.  İnstitut- 

sionalizmin  daxilində  onun  ideoloqlarının  baxdıqları  məsələlər 

dairəsilə  tamamilə  fərqlənən  üç  istiqamət  mövcuddur:  1.  Sosial- 

psixoloji (T.Veblen); 2. Sosial-hüquqi (C.Kommons); 3. EmpirİK və ya 

KonyuKtur-statistİK 

(U.Mitçell). 

İnstitutsionalizmin 

bütün 

nümayəndələri  üçün  bütöv  iqtisadi  nəzəriyyə  yoxdur.  Onlar  üçün 

yeganə  ümumi  olan  -  Kapitalist  iqtisadiyyatı  üzərində  dövlət 

nəzarətinin həyata Keçirilməsi təKİifidir. 

68 

---