Birja və onun növləri
bariKİararası işgüzar münasibətlərin xaranterindən asılı olur. LaKİn
bununla belə burada da həmin Kursun əsas bazasını birjada
formalaşan rəsmi Kurs təşKİl edir. Başqa öİKƏlərin pul vahidləri ilə
müqayisədə götürülən valyuta Kursu birjalarda tam ədədin mində bir
hissəsinə qədər dəqiqlİKİə müəyyən edilir.
Bazar iqtisadiyyatı öİKƏlərində iş qüvvəsi bazarı bir qayda olaraq
dövlətə məxsus olan əməK birjaları vasitəsi ilə ifadə olunur. Hələ XIX
əsrin əvvəllərində yaranan bu birjalardan məqsəd öz iş qüvvəsini
satmaq istəyən şəxslə sahibKar arasında alqı-satqı prosesində
vasitəçilİK etməKdən ibarətdir. HazırKi dövrdə əməK birjaları
işsizlərin siyahıya alınması və onların işlə təmin olunması, iş yerlərini
dəyişməK istəyənlərə uyğun KÖməKİiyin edilməsi üzrə xidmətlər
göstərirlər. Bundan əlavə əməK birjaları iş qüvvəsinin tələb və təKİifi
üzrə bazarda olan vəziyyəti öyrənir, tələb olunan ixtisaslar haqqında
zəruri mə'lumat verir, gənclərin peşəyönü- mündə onlara KÖməK
edir. Bir sıra öİKƏlərdə məsələn, BöyÜK Britaniyada, İtaliyada,
Fransada əməK birjaları işsizləri uçota alır, onlara müavinət verir.
Məsələn, ABŞ-da belə bir müavinət 26-34 həftə ərzində (bəzi hallarda
47 həftə), əməK haqqının 50 faizi həcmində, Yaponiyada 3 aydan 1 ilə
qədər, işçinin yaşından, ixtisasından və s. amillərdən asılı olaraq əməK
haqqının 60-80 faizi həcmində verilir. Bununla yanaşı, birjalar həm də
işsiz adamı müəyyən iş yerlərinə göndərmənlə məşğul olurlar. Əgər
işsiz şəxs əməK birjası tərəfindən təKİif olunan iş yerinə getməzsə o,
işsizliyə görə verilən haqdan məhrum edilir. Lanin qeyd etmən
lazımdır ni, bir sıra hallarda əmən birjasının göndərdiyi işçini sahib-
narlar müəyyən səbəblərə görə (müasir dövrdə əsasən ixtisası uyğun
gəlmədiyinə görə) işə götürmürlər. Bu sahibnarlar işçini öz
müəssisələrində hazırlamağı, təhsil yerlərindən müstəqil axtarıb
tapmağı, başqa ölnələrdən yünsən ixtisaslı mütəxəssisləri müxtəlif
şərtlərlə cəlb etməyi daha üstün tuturlar. Deməli, əmən birjalarının
göndərişi heç də sahibnarlar üçün yerinə yetirilməli olan mütləq
qanun deyildir.
§3. YarmarKular, auKsionlar, lizinq
və sığorta Kampaniyaları
Müasir birjaların, xüsusən əmtəə birjasının ən nlassin formaları
yarmarnalar və aunsionlar şənlində mövcud olmuşdur. Bununla belə
qeyd etmən lazımdır ni, ticarətin göstərilən nlassin formaları bu gün
də bazarın infraquruluşunda özünə məxsus əhəmiyyət nəsb edirlər.
215
Bazar infrastruKturii
YarmarKa sözünün alman dilində hərfi tərcüməsi «hər il Keçirilən
bazar» deməKdir. Öz mahiyyətinə görə topdansatış ticarəti forması
olan yarmarnaların, göründüyü Kİmi, əsas fərqləndirici xüsusiyyəti
onların müəyyən dövrdən bir, həftədə və yaxud ildə bir neçə dəfə
Keçirilməsidir. Birjadan fərqli olaraq, yarmarKada alqı-satqı
əməliyyatında alıcılar və satıcılar ya bilavasitə özləri iş- tir aK edirlər,
ya da Kİ, bura öz səlahiyyətli nümayəndələrini (agentlərini)
göndərirlər.
Onu da qeyd etməK lazımdır
K
İ,
yarmarKalarda bağlanılan ticarət
sövdələşmələrinin həcmi heç də
K
İ
Ç
İ
K
olmur. Müasir dövrdə öİKə
daxilində baş verən ticarət əməliyyatlarında yarmarKala- rın rolu xeyli
azalsa da beynəlxalq münasibətlərdə onlar hələ öz əhəmiyyətlərini
müəyyən dərəcədə qoruyub saxlaya bilmişlər. Bu baxımdan
beynəlxalq yarmarKaların hal-hazırda bir neçə növü fəaliyyət göstərir.
Bunlara daxildir: universal yarmarKalar (məsələn, TürKİyənin İzmir
şəhərində), çoxsahəli yarmarKalar (Fransanın paytaxtı Parisdə),
ixtisaslaşdırılmış yarmarKalar (Almaniyanın Münxen şəhərində) və s.
Beynəlxalq yarmarKaların işini daha yaxşı təşKİl etməK və
Ö
I
KƏ
-
lərarası əmtəə mübadiləsini inKİşaf etdirməK məqsədi ilə 1925-ci ildə
Parisdə Beynəlxalq YarmarKalar İttifaqı yaradılmışdır.
Yuxarıda göstərildiyi Kİmi, bazar infrastruKturunun vacib
ünsürlərindən biri də auKsionlardır. Qeyd etməK lazımdır
K
İ,
auKSİonların KİassİK forması Kİmi mal, maddi əşya tərKİbinə malİK
məhsul auKsionları çıxış edirlər. Hal-hazırda belə auKsion- lardan
həm öİKədaxili, həm də beynəlxalq ticarət əməliyyatlarında Kifayət
qədər istifadə edirlər. Bununla bərabər, xüsusilə inzibati- amirlİK
iqtisadiyyatından bazar iqtisadiyyatına Keçid dövründə həyata
Keçirilən dövlət müİKİyyətinin özəlləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq
çeK auKsionları da geniş yayılmışdır.
Mal auKsionu dedİKdə, əvvəlcədən müəyyən edilmiş dövrdə və
yerdə bir sıra əmtəələrin (çayın, xəz dərinin, tütünün və s.) ayrı- ayrı
hissələrlə, şifahi ticarət yolu ilə ümumi aşKarlıq şəraitində satılması
başa düşülür.
AuKsionun Könüllü və məcburi növləri vardır. Könüllü auKsi- on
öz əmtəəsini daha sərfəli satmaq istəyən şəxslər tərəfindən təşKİl
edilir. Məcburi auKsionlar isə məhKəmə və dövlət orqanları
tərəfindən
borclarını
verə
bilməyənlərin
(və
ya
verməK
istəməyənlərin) əmlaKinı, müsadirə edilmiş əmtəələri və yÜKİəri,
girov qoyulub vaxtında geri götürülməyən müİKİyyəti, haqqı
vaxtında ödənilməyən əmtəələri və s. satmaq məqsədilə təşKİl olunur.
Qeyd etməK lazımdır
Kİ,
alqı-satqının mal auKsion növü
beynəlxalq ticarətdə daha geniş yayılmışdır. Beynəlxalq auKsion tica-
216