İstehsal xərclərinin mahiyyəti. Daxili və xarici istehsal xərcləri
olan Kateqoriyadır. Bu səbəbdən bütün iqtisadi məKtəblər və gör-
Kəmli iqtisadçılar bu Kateqoriyanın təhlilinə ciddi fİKİr vermişdilər.
KlassİK məKtəbin baniləri D.RİKardo və A.Smit istehsal xərclərinə
istehsal qiyməti Kİmi baxırdılar. İngiltərə iqtisadçıları R.Torrens,
C.Mili, C.MaK-Kullox əmtəənin dəyərinin gəlirlərin (əməK haqqı,
mənfəət və renta) cəmindən ibarət olması haqqında A.Smit fİK- rini
əsas götürərəK istehsal xərclərini «yığılmış əməK məsrəfləri» Kİmi
izah edir və onu əmtəənin daxili dəyəri sayırdılar.
XIX əsrin sonunda Avstriya məKtəbinin nümayəndəsi F.Vizer
istehsal xərclərinin yeni Konsepsiyasını işləyib hazırlayır. Onun
sııbyeKtiv nəzəriyyəsinə görə, həqiqi istehsal xərcləri əmtəənin
istehsal olunmasına sərf olunmuş iqtisadi ehtiyatların, onların
cəmiyyət tərəfindən ən əlverişli şəKİldə istifadə olunaraq əldə edə
biləcəyi ən yÜKSƏK faydalıqla müəyyən edilməlidir. XIX əsrin
sonunda A.Marşal istehsal xərcləri nəzəriyyələrinin subyeKtiv və
obyeKtiv variantlarını birləşdirməyə çalışmışdır. O, istehsal xərclərini
fəhlələrin «əziyyətinə» və Kapitalistlərin «imtinasına» səbəb olan
xərclərin cəmi Kİmi izah edir. A.Marşal bu Kəmiyyəti, ictimai xərclər
Kİmi bütün sənaye müəssisələrini nəzərə almaqla hesablanmasını
düzgün sayır. Marjinalist iqtisadi nəzəriyyə həmin Kəmiyyətin
ayrı-ayrı müəssisələr üçün hesablanmasının düzgün olduğunu
sayırdı.
XIX əsrin II yarısında yaranmış marKsist iqtisadi nəzəriyyə istehsal
xərclərinin mahiyyətini əməK-dəyər nəzəriyyəsi baxımından izah
edir. Belə
K
İ,
istehsal xərcləri məhsul istehsalına sərf olunmuş əməyin
(canlı və maddiləşmiş) məcmusu Kİmi müəyyənləşdirilir.
Müasir Qərb iqtisadi nəzəriyyələri həm mahiyyət e'tibarı ilə, həm
də quruluş və terminologiyasına görə istehsal xərclərinin marKsist
Konsepsiyasından fərqlənir. Bu, hər şeydən əvvəl, XX əsrdə istehsalın
inKİşafında baş verən dəyişİKİİKİərlə əlaqədardır. Belə Kİ, əvvəllər
istehsal xərclərinin əsas hissəsini bilavasitə istehsalatda çalışan
fəhlənin əməK məsrəfləri təşKİl edirdisə, hazırda istehsal xərclərinin
çox hissəsini qeyri-istehsal işçilərinin əməyi, elmi-tədqiqat işləri,
marKetinq, idarəetmə, reKİam və s. xərclər təşKİl edir. Bundan başqa,
istehsalın həcmi və tempinin bö- yÜK sür'ətlə artması, qiymətlərin
tez-tez dəyişməsi nəticəsində istehsal xərcləri, məhsul buraxılışının
həcmi və satış qiyməti arasında olan əlaqə və asılılığın daha dərindən
təhlil edilməsi zərurəti meydana çıxmışdır.
İstehsal xərclərinin təhlilinə hər şeydən əvvəl bu xərclərin müəssisə
üçün daxili və ya xarici xərclər olması baxımından yanaşmaq lazımdır.
Belə
Kİ,
istehsal xərclərinin bir hissəsi əməK ehti
239
İstehsal xərclən və mənfəət
yatlarına, xammal, yanacaq, enerji, nəqliyyat və s. çəKİlən xərclər
olub, müəssisənin bu ehtiyatlara görə təchizatçılara verdiyi puldan
ibarətdir. Bu xərclər müəssisənin Kənara verdiyi xərclərdən ibarət
olduğundan
xarici xərclər
adlanır. Bundan başqa, istehsal prosesində
müəssisənin özünə məxsus olan iqtisadi ehtiyatlardan (məsələn,
istehsal binasından) və sahibKarın öz əməyindən istifadə edilir.
İstehsalda istifadə edilmiş bu iqtisadi ehtiyatlar da istehsal xərci Kİmi
çıxış edir. Belə Kİ, bu ehtiyatlar məhsul istehsalına sərf edilməKdənsə
başqa şəKİldə istifadə edilərdi və bu, sa- hibKarlara pul gəliri gətirə
bilərdi. Müəssisə binasını icarəyə verib icarə haqqı və ya sahibKarın
əməyini başqa müəssisədə tətbiq edərəK əməK haqqı almaq olar. Bu
səbəbdən sahibKar məhsul istehsalında istifadə edilən, özünə məxsus
olan iqtisadi ehtiyatları onların hər hansı başqa şəKİldə istifadə
edərəK ala biləcəyi pulun (icarə haqqı, əməK haqqı və s.) miqdarında
istehsal xərclərinə aid edir. Bu iqtisadi ehtiyatlar üçün Kənara pul
xərclənmədiyindən onlar
daxili xərclər
Kİmi çıxış edir.
SahibKarın əməyinin daxili xərclərə aid edilməsinin xüsusiyyəti
ayrıca qeyd edilməlidir. Bu cəhətdən sahibKarın öz əməyinin başqa
şəKİldə tətbiqi nəticəsində (məsələn, digər firmada menecer işləməK
müqabilində) ala biləcəyi əməK haqqını müəssisənin məhsul
buraxılışından əldə etdiyi mənfəətlə müqayisə etməK lazımdır. Əgər
əməK haqqı mənfəətdən çox olarsa, menecer işləyərəK sahib- Karlıq
fəaliyyətindən imtina etməK daha əlverişli olardı. Buna görə də
sahibKar menecer işləyərKən ala biləcəyi əməK haqqından imtina
etməyə görə haqq Kİmi, müəssisədən aldığı mənfəətin bu əməK
haqqına bərabər Kəmiyyətini istehsal xərclərinə aid edir. Müəssisənin
əldə etdiyi gəlirin bu Kəmiyyətə bərabər hissəsi
normal mənfəət
adlanır
və sahibKar onu öz əməK haqqı Kİmi daxili xərclər sırasında
hesablayır. İstehsal xərclərini daxili və xarici xərclərə ayırmaqla biz
müəssisələrin mühasibat mənfəəti ilə iqtisadi (xalis) mənfəətini
fərqləndirməliyİK.
Mühasibat mənfəəti
məhsul satışından əldə edilən
pulun miqdarından xarici xərclər çıxmaqla hesablanır.
İqtisadi (xalis) mənfəət
satışından əldə edilən puldan bütün istehsal
xərclərini çıxmaqla müəyyən edilir. İqtisadi mənfəət, istehsal
xərclərinə aid olan, normal mənfəətdən əlavə alınmış xalis gəlirdir.
Xalis mənfəət sahibKarların müəssisədə fəaliyyətini davam etdirməsi
üçün əsas stimul, maraq rolunu oynayır. SonraKi təhlildə istehsal
xərcləri dedİKdə, onun normal mənfəətdə daxil olan Kəmiyyətini,
mənfəət dedİKdə isə xalis mənfəəti nəzərdə tuta- cağıq.
240