Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

Firma (müəssisə) və onun fəaliyyət mexanizmi. Menecmentin nəzəri əsasları 

gəlirin 

maKsimumlaşdırılması nəzəriyyəsi.

 

Müasir  şəraitdə  müİKİyyətin  səhmdar  forması  həlledici  rol 

oynayır.  İdarəetmə  funKsiyalarını  peşəKarlara  həvalə  etməKİə  əsil 

müİKİyyətçilər səhm sahibi olur və formal müİKİyyətçiyə çevrilirlər. 

Doğrudur,  az  sayda  müİKİyyətçi  nəzarət  səhm  paKetinə  sahib 

olmaqla  firmanın  strateji  fəaliyyətinə  nəzarət  edir.  Amma  söhbət 

Korporasiyaların  fəaliyyətindən  bixəbər  olan  milyonlarla 

K

İ

Ç

İ

K

,  orta 

və  iri  müİKİyyətçilərdən  gedir.  BeləlİKİə,  firmaların  fəaliyyətində, 

idarə olunmasında menecerlərin rolu getdİKCə artır. İqtisadi həyatda 

baş verən belə dəyişİKİİKİər firma haqqında menecer nəzəriyyəsinin 

yaranmasına gətirib çıxartmışdır. 

Bu Konsepsiya İKİ əsas amillə bağlıdır: 

1.

 

Operativ  idarəetmə  bilavasitə  müİKİyyətçilər  tərəfindən  deyil, 

peşəKar menecerlər tərəfindən həyata Keçirilir. 

2.

 

Menecerin əsas məqsədi satışın həcmini və bundan alınan gəliri 

maKsimumlaşdırmaqdan ibarətdir. 

Bu Konsepsiyanın müəlliflərindən biri olan U.Baumol 1959-cu ildə 

qeyd  edirdi  Kİ,  bir  sıra  səbəblər,  həqiqətən,  meneceri  satış  həcmini 

maKSİmumlaşdırmaqda  maraqlı  edir.  Bu,  hər  şeydən  əvvəl,  onunla 

izah  olunur  Kİ,  menecerin  aldığı  əməK  haqqının,  digər  ödəmə  və 

güzəştlərin  miqdarı  bilavasitə  satılmış  məhsullardan  alınan  pul 

məbləğindən asılıdır. Bu məbləğ nə qədər çox olarsa, menecerə çatan 

pay da bir o qədər çox olar. 

Bu 

Konsepsiya sonralar təKmilləşdirilmişdir. TəKmilləşdirilmə ilə 

əlaqədar məhsulların satışından əldə olunan pul vəsaitinin çoxalması 

ştat vahidlərini artırmağa, yeni layihələrin həyata Keçirilməsinə şərait 

yaradır. 

Bu 

isə, öz növbəsində, menecerin statusunu yÜKSəldir: onun 

tabeçiliyində 

daha 

çox 

işçi 

toplanır 

və 

onun 

idarəetmə 

ierarxiyasındaKi rütbəsi də yÜKSəlir. 

İngilis  iqtisadçısı  Şipli  tərəfindən  1981-ci  ildə  aparılmış  sosioloji 

tədqiqat  göstərdi  Kİ,  Britaniya  firmalarının  yarısı  satışın  həcminin 

maKsimumlaşdırılmasını  ən  əsas  vəzifələrindən  biri  hesab  edirlər, 

həm  də  iri  Kampaniyalar  KİçİKİərə  nisbətən  bu  məqsədə  daha  çox 

əhəmiyyət verirlər. Belə Kİ, bütün Kampaniyalar arasında yalnız hər 

on  dörd  nəfərdən  biri  satışı  maKsimumlaş-  dırmağı  əsas  məqsəd 

hesab  edirsə,  3000-dən  yuxarı  işçisi  olan  Kampaniyalarda  hər  yeddi 

nəfərdən biri belə fİKİrdədir. 

ABŞ-da 

Strateji  Planlaşdırma  İnstitutu  tərəfindən  aparılmış 

tədqiqatın  (1974)  nəticəsində  aydın  oldu 

Kİ, 

firmalar  qısa  müddət 

ərzində satış həcmini çoxaltmağa üstünlÜK versələr də, uzun müddət 

dövründə  onları  daha  çox  mənfəətin  maKsimumlaşdırıl-  ması 

məsələsi maraqlandırır. 

Firmanın miqyasının maKsimumlaşdırılması nəzəriyyəsi. 

Bu 

260

 

---

Firma haqqında Konsepsiyalar 

nəzəriyyənin  yaradıcılarının  fİKİrlərinə  görə  sahibKarların  və 

menecerlərin  ümumi  bir  məqsədi  vardır:  firmanın  miqyasını  maKsi- 

mumlaşdırmaq. Menecerlər şəxsi status və qazanclarını artırmaq üçün 

buna  çalışırlar.  Müəssisə  sahibləri  isə  varlanmaq  məqsədilə  onun 

aKtivlərinin çoxalmasına can atırlar. Bu nəzəriyyəçilər arasında xüsusi 

yer  tutan  Marris  qeyd  edir 

K

İ,

 

menecer  tərəqqi  edən  firmanın  adi  iri 

firmaya çevrilməsinə çalışır. 

Marrisin  nəzəriyyəsində  əsas  halqa  bölünməz  mənfəət  norması 

göstəricisidir.  Firmanın  bütün  mənfəəti  İKİ  yerə  bölünür:  bir  hissəsi 

səhmlərə  görə  divident  şəKİində  ödənilir,  qalan  hissə  isə  bölünməz 

qalır və istehsalın inKİşafı fondunu əmələ gətirir. Mənfəətin bölünməz 

hissəsinin bölünən hissəyə nisbəti bölünməz mənfəət normasını və ya 

mənfəətin saxlanması normasını əmələ gətirir. 

Əgər  menecerlər  mənfəətin  çox  hissəsini  divident  şəKİində 

ödəsələr, səhmdarlar razı qalarlar və səhm Kursu qalxmağa başlayar. 

YÜKSƏK bazar Kursu firmanı rəqiblərin təhlÜKƏSİndən qoruyur, la- 

Kİn  yığım  normasının  aşağı  səviyyəsi  isə  istehsalı  inKİşaf  etdirməyə 

və firmanı genişləndirməyə imKan verməz. 

İndi  isə,  fərz  edəK 

K

İ,

 

menecerlər  mənfəətin  əsas  hissəsini 

bölünməz  saxlayırlar,  bu  firmanın  genişlənməsi  və  istehsalı  üçün 

yaxşıdır.  LaKİn  səhmdarlar  dividentin  aşağı  səviyyəsindən  narazı 

qalaraq öz səhmlərini satmağa başlayarlar. Səhmin Kursu aşağı düşər, 

bu isə rəqiblər tərəfindən firmanın udulmasına təhlÜKƏ yarada bilər. 

BeləlİKİə,  mənfəətin  İKİ  hissəyə  bölünməsi  və  mənfəətin 

saxlanması normasının müəyyən edilməsi sadə iş deyil, o bir sıra çə- 

tinlİKİərlə  və  ziddiyyətlərlə  bağlıdır.  Bu  problemin  həllində  adətən 

«balanslaşdırılan  artım»  prinsipindən  istifadə  olunur,  yə'ni  firmanın 

Kapital  artımının  və  satış  həcminin  sürəti  mənfəətin  saxlanması 

normasını  və  həm  də,  ümumiyyətlə,  orta  mənfəət  normasını  nəzərə 

almaqla həyata Keçirilir. 

Ümumiyyətlə,  firma  öz  həcminin,  miqyasının  artırılmasına, 

maKsimumlaşdırılmasına hansı yollarla, necə nail ola bilər? Firmanın 

miqyasının maKsimumlaşdırılması nəzəriyyəsinin tərəfdarları əsas 

İKİ 

yol göstərirlər. 

Birinci  yol,  əsasən  Kapitalın  və  istehsalın  təmərKÜzləşməsilə, 

firmanın  daxili  artımı  ilə  xaraKterizə  olunur.  Firmanın  daxili  artım 

mənbələri Kİmi aşağıdaKilar çıxış edir: 

1.

 

Firmanın öz resursları, 

ÜK 

növbədə mənfəətin bölünməz hissəsi, 

müəyyən qədər də amortizasiya fondu. 

2.

 

BanKİardan və digər maliyyə-Kredit təşKİlatlarından alınan borc 

vasitələri. 

3.

 

Qiymətli Kağızların əlavə emissiyasından alınan vasitələr. 

261 

---