Dərsliyi əsasında unec-in Beynəlxalq İqtisadiyyat kafedrasının müəllimi Təhmasib Əlizadə
Yüklə 179,2 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
1 Beynəlxalq iqtisadiyyat kafedrası Hazırladı: Təhmasib Əlizadə Qeyd: Bu leksiya materialı Frederick P.Stutz və Barney Warf tərəfindən yazılmış “World Economy” dərsliyi əsasında UNEC-in Beynəlxalq İqtisadiyyat kafedrasının müəllimi Təhmasib Əlizadə tərəfindən universitetin tələbələri üçün hazırlanmışdır. Dünya iqtisadiyyatı fənni II Mövzu – Dünya kapitalizminin tarixi inkişaf mərhələləri II BÖLMƏNİN MƏQSƏDLƏRİ • Feodal mənşəyi də daxil olmaqla, kapitalizmi tarixi aspektdə dərk etmək; • Kapitalist iqtisadiyyatların xarakterik xüsusiyyətlərini təqdim etmək; • Sənaye İnqilabı və onun nəticələrinin əhəmiyyətini sübut etmək; • Kolonializmlə qlobal kapitalizm arasındakı əlaqəni işıqlandırmaq.
Bu mövzuda biz kapitalizmin tarixi inkişafını öyrənəcəyik. Biz kapitalist iqtisadiyyatlar və toplumların feodalizm dövründə yarandıqlarını, kapitalizmin unikal xüsusuiyyətlərini, özəlliklərini öyrənəcəyik.
Ümumiyyətcə, bəşəriyyət, insanlar daima öz resurslarını idarə etmək üçün, istehsal güclərini artırmaq məqsədilə daima yeni yollar axtarmışlar. Tarixən insanların mütləq əksəriyyəti ov ovlayan və məhsul yığan olmuşlar. Yəni, insanlar daima özlərini təmin etmək məqsədilə daima məhsul, ərzaq yığımı ilə məşğul olmuşlar. Hələ 10 000 il əvvəl kənd təsərrüfatı inqilabı baş verdiyi zaman, insanlar artıq birgə işləməyə, yaşamağa başladılar və bu ilk yaşayış mənətəqələrinin və ilk cəmiyyətlərin yaranmasına gətirib çıxardı. Kapitalimizin yaranmasından danışmazdan əvvəl insanların həyatının necə olduğunu təhlil etsək görərik ki, hələ kapitalizm yaranmazdan əvvəl insanların iqtisadi və sosial həyatında hakim mövqedə feodalizm idi. Feodalizm təxminən V və XV əsrləri əhatə edirdi, yəniki təxminin min illik bir tarixi periodu. Feodalizm dövrünü Orta Əsrlər və Qara Dövr adlandırırlar bəzən. Bu dövr eyni
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
2 zamanda çox uzun bir zamanı əhatə etmişdir. Ümumilikdə isə xarakterizə etsək görərik ki, Feodalizm Avropa üçün unikal hesab edilmirdi, lakin bəzi regional üçün, məsələn Yaponiya üçün və qismən də Hindistan üçün uyğun hesab edilirdi. Məsələyə siyasi olaraq yanaşsaq, görərik ki, feodalizm Avropada dəyişən sistemlərin, Frank Krallığının, Normanların, Müqəddəs Roma İmperiyasının, Çar Rusiyasının və Avstriya-Macar İmperiyasının dəyişən seriyaları kimi təqdim edilirdi.
18 əsrin əvvəllərindən başlayaraq tarixşunaslığ "feodalizm" terminindən geniş istifadə etsə də, bu anlayışı vahid elmi tərifini verə bilməmişdi. Tarixçilər daha çox onun ikinci dərəcəli, başlıca olaraq, siyasi və hüquqi əlamətlərinə görə tərif verirdilər. Bir qrup tarixçi siyasi pərakəndəliyi, dərəbəyliyi, başqaları feodal nərdivanı, üçüncü qrup isə siyasi hakimiyətin torpaq sahibliyi ilə birləşməsini, bəziləri isə şəxsi əlqələrin hökmranlığını və sairəni onun başlıca əlaməti hesab edirdi. Ş. Monteskyö feodalizmin əsas şərti kimi şərti torpaq mülkiyətini, feodlar sistemini və onun əsasında artan hərbi-len iyerarşisini hesab edirdi. [1] Lakin çağdaş tarix elmi həm də feodalizmin mahiyətini, ikinci dərəcəli, subyektiv, təsadüfi əlamətlərdə deyil, onun obyektiv, mahiyətinə xas olan, və təkrar olunaraq, sistemli səciyə daşıyan əlamətlərinə görə fərləndirirdi. Məhz istehsal münasibətləribütövlükdə feodalizm ictimai formasiyası üçün xas olan siyasi və içtimai xüsusiyətləri müəyyən edir. Feodalizm quruluşunu bir tərəfdən quldarlıq, digər tərəfdən isə kapitalizmdən fərqləndirən başqa mühüm xüsusiyət iri torpaq mülkiyətinin bilavasitə istehsalçıların - kəndililərin xırda fərdi təsərrüfatları ilə əlaqədar olması idi. Feodallar öz torpaqlarının çox hissəsini istifadə üçün kəndlilərə paylayırdılar. Kəndlilər feodalizm cəmiyətində çox nadir hallarda becərdikləri torpaqların mülkiyətçisi olurdular. Onlar torpaqları bu və ya digər şərtlə istifadə edirdilər. Kəndlilər bu torpaqlardan bəzən irsən istifadə etmək hüququna malik idilər. Həmin torpaqlarda kəndlilər öz xırda təsərrüfatlarını müstəqil idarə edirdilər.Sinifli cəmiyətlərdə istehsalçıların iqtisadi maraqlandırılması hesabına istismar olunması üsulu
ilk dəfə
feodalizm ictimai-iqtisadi formasiyasında geniş
istifadə olunmağa başlayıb. Quldarlıqdan fərqli olaraq feodalimzdə istehsalçılar bilavasitə zorla istismar olunmurdular, dolayısı ilə, torpaqdan istifadənin müqabilində müəyyən qədər məhsuldan özlərinə saxlamaq şərti ilə həvəsləndirilirdilər. Bu sinifli cəmiyətdə istehsalçının istismarının təkamülü idi. Feodalizm həm də natural təsərrüfatın və mübadilənin üstünlük təşkil etdiyi formasiyadır. Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
3 Şəhərlərin yaranması,pul və bazar münasibətlərinin məhz feodalizm dövründə inkişaf etməsi sonrakı kapitalist cəmiyəti üçün zəmin yaratdı.Sonraki kapitalizm quruluşunda istehsalçının həvəsləndirilməsi, bazar və pul münasibətlərinin inkişaf etməsi nəticəsində, natural deyil, pul ilə həyata keçirilməyə başladı, yəni onlar muzdlu oldu. Hər cür istehsal vasitəsindən məhrum olan və əməyin nəticəsində marağı olmağan əntiq quldan fərqli olaraq, feodalimzdəki kəndli öz təsərrüfatının müstəqiul sahibi kimi əməyin məhsuldarlığının artırılmasında maraqlı idi. Feodalimzə keçid zamanı qeyri-iqtisadi məcburiyyət formaları da asanlaşdı: Avropa ölkələrində kəndlilərin hələ erkən Orta Əsrlərdə geniş yayılmış ən ağır şəxsi asılılıq formaları da köləliyə nisbətən xeyli asan idi. Bu zaman kəndlilərin əsas kütləsi şəxsən
azad idi.
Bəzi xalqlar
feodalizmə quldarlıqdan deyil, birbaşa ibtidai-icma quruluşundan keçirdilər. Məhsuldar qüvvələrin daha da inkişafı zəminində baş verən bu keçid fərdi istehsalın genişlənməsini, icma quruluşunun onun üzərinə qoyduğu məhdudiyyətləri aradan qaldırılması və ya asanlaşdırılmasını tələb edirdi. Bu keçid dövründə əmək məhsuldarlığının son dərəcə aşağı olduğu şəraitdə kiçik təsərrüfatın (parsella təsərrüfatının) inkişafı labüd olaraq torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin yaranmasına, içtimai əmək bölgüsü isə sinifləri və istismarı meydana gətirsə də, hər halda feodalizm quruluşu ibtidai-icma cəmiyyətinə nisbətən fərdi istehsalın möhkəmlənməsi və xırda kəndli təsərrüfatının məhsuldarlığın artması üçün imkanlar açırdı. Məhz buna görə də, kəndlilərin qəddarcasına istismar olunmasına və istehsalın xırda səciyyə daşıması səbəbi ilə texnikanın aşağı səviyyədə olmasına baxmayaraq, feodalizm cəmiyyətində məhsuldar qüvvələr inkişaf edirdi. Kənd təsərrüfatında mütərəqqi inkişaf sahəsi ilk növbədə kəndli təsərrüfatları idi. Kəndlilər burada biyara nisbətən daha intensiv və məhsuldar işləyirdilər.
• Həyat və əmək fəaliyyəti ənənəyə əsaslanmışdır. • Avropada kilsə dominant siyasi və ideoloji qurum olmuşdur. (bax. Şəkil 1.) • Hakim sinifi təşkil edən aristokrat torpaq sahibləri torpağını aşağı məhsuldarlıqla becərən təhkimli kəndlilərdən (.ox vaxt serflər adlandırılırd) renta əldə etmişdir. • Feodal şəhərlər - ətrafı qalalarla, gildiyalarla (loncalarla) bazarlarla əhatə olunmuş və universitetlərin qurulduğu yaşayış məskənləri olmuşdur. • Feodal şəhərləri ierarxiyaya əsaslanmış və .ox az regionlararası ticarəti də əhatə edən əsasən ki.ik Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
4 ticarət mərkəzləri olmuşlar. Şəkil 1. Notr Damm kiləsi, Paris, Fransa
Feodalizm dövründə Avropada kilsələr ən əsas siyasi, ictimai institutlar hesab olunurdular. Hətta ən hündür, gözəl binalar kiləsələr üçün inşa edilirdi. Şəkil 1.də biz Parisda yerləşən Nort Damm kilsəsini görə bilərik. Bu kilsənin inşası təxminən bir əsrə başa gılib. Bundan başqa feodalizm dövründə Roma Papaları ən zənginlərdən hesab edilirdilər.
Yuxarıda Feodalizmin meydana gəlməsini, əsas özəlliklərini qeyd etdik. Əlavə olaraq, onu deyə bilərik ki, feodalizm dövründə kənd yerlərində kənd təsərrüfatında məhsuldarlıq çox aşağı idi, əsas kütlə kəndlilər və fermerlər idi. Feodalizm zamanı kənd təsərrüfatı, fermerçilik heyvan əməyinə əsaslanırdı. Məhsuldarlıq aşağı idi. Marketlər çox kiçik idilər. Əksər hallarda bu marketlərdən zənginlər məhsul alırdılar.
Kəndlilərin əsas qismini Serflər təşkil edirdilər. Serflər qul hesab edilmirdilər. Onlar feodalların torpaqlarından istifadə etməl hüququna malik idilər.
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
5 Şəkil 2. Serflərin “lordlar”ın təsərrüfatında çalışması
Feodalizmin sonu Əslində Avropada feodalizm VI əsrdən XIV əsrə qədər elə də çox dəyişimə məruz qalmamışdır. Feodal cəmiyyət daha çox stabil idi və dəyişimə elə də müsbət yanaşmırdı. Şəkil 3-də biz 14-cü əsrdə kapitalizmdən əvvəlki Dünyanın xəritəsini görürük. Avropadan Orta Şərqə qədər uzanan ərazidə yaşayan toplumlar arasında əlaqələrin qurulmasını, şəbəkənin qurulmasını, ticarətin başlamasını biz görürük. İpək yolunun rolunu da biz burada qeyd edə bilərik. Avropa uzun müddət insan əməyinin əskikliyindən əziyyət çəkirdi bu dövrdə. Avropa kasıb topraqları, zəngin insanları olan sistemən zəngin torpaqları, lakin əvvəlki kimi zəngin olmayan insanların olduğu sistemə gedirdi artıq. Əksər insanlar iddia edirdilər ki, feodalizmin bir neçə problem var və sonda bu system dağılacaqdır. Məsələn, İtaliyanın Florensiya kimi şəhərlərində artıq XIV əsrdən əvvəl banklar, kapitalist institutlar mövcud idi. Ümumilikdə isə bir neçə digər əsas
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
6 səbəblər məsələn, Fransa ilə İngiltərə arasındakı “Yüzillik müharibə (1337-1453)”, dünyadakı “kiçik buz dövrü”, Səlib yürüşləri, və s. səbəblərə görə artıq feodalizm Avropada yavaş-yavaş dağılmağa başladı. Və yeni bir siyasi, iqtisadi və sosial system yarandı: Kapitalizm.
XV əsrdən XIX əsrə qədərki periodda Avropada feodalizm artıq yavaş-yavaş kapitalizmlə əvəz olunmağa başladı. Bu dövr üçün kapitalizmmi öyrəndiyimiz zaman biz gərək Avropada həmin dövrdə mövcud olan kapitalizmin əsas xüsusiyyətlərinə nəzər salaq:
Bazarlar: qiymətlərdə razılaşan əmtəələrin – məhsul və xidmətlərin satıcı və alıcıları.
Bazarın növləri: mükəmməl rəqabət – xalis monopoliya – oliqapoliya (və digər növlər).
Mənfəət stimulu = gəlir – xərc > 0
Alıcı və satıcıların məhsullarda və istehsal prosseslərindəki innovasiyadan doğan stimulları da əhatə edən dinamik davranışı. Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
7
Sinifi münasibətlər – tacir və burjuaların keçmiş aristokratiyaya qarşı olması – feodal Avropadan fərqli olaraq kapitalizmdə işçilər dolanmaq üçün öz iş gücünü satmalıdır. Maddiləşmə prosesinin genişlənməsi əksər əmtəə və xidmətləri olduğu kimi əməyi də əhatə edir.
Avropada kapitalizmin yaranmasını adətən İtaliyanın şimal hissəsi ilə əlaqələndirirlər və bu coğrafi məkan kapitalizmin yaranması yeri kimi göstərilir. Şəkil 4-də biz həmin bu ərazini görə bilərik Şəkil 4. 1494-cü ildə İtaliyan şəhər dövlətləri Florensiya, Venesiya, Pisa və Genoa kimi şəhər dövlətlər capitalist cəmiyyətlərin (toplumların) yaranmasında əsas rola malik idilər. Bu şəhər-dövlətlərinin varlı tacir qrupları var idi. Bu qruplara Florensiyanın məhşur Medici ailəsini missal göstərmək olar. Bu ailə Orta Şərqlə aktiv ticari əlaqələrə malik idi. (Şəkil 4) Onların ticarət etdikləri və fəaliyyət sahələrinə gümüş ehtiyatlarını, ipək istehsalını, bank sahəsindəki işlərini misal göstərmək olar. Şimali İtaliyanın bu dövrdə inkişaf etməsinin əsas səbəblərindən biri də Aralıq dənizi ətrafındakı ölkələrlə ticarət əlaqələri idi. Bu
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
8 ölkələrdən Misir və Orta Şərq ən əsasları idi. Həmin dövrdə Şimali Avropada isə bir qrup şəhərlər Hanza İttifaqını (Liqasını) yaratmışdılar. 1 Hanza İttifaqı Rusiya və Skandinaviya ərazilərindən Şimali Almaniya ərazisinə qədər uzanırdı. Şəkil 5də biz XV əsrdə Avropanın ticarət yollarını göstərilmişdir.
Şərqdə ticarət yolları Bazarlar (markets) Feodalizm və quldarlıqdan sistemlərində bütün resurslar mərkəzdə olan güc tərəfindən bölüşdürülürdü, idarə olunurdu. Lakin bu sistemlərdən fərqli olaraq kapitalizmdə resurslar yalnız bazarlar tərəfindən idarə olunur və bölüşdürülür. Bazarlar alıcılardan və satıcılardan ibarət olurlar. Yəni ki, ümumiyyətcə, bazar - alıcı ilə satıcıların görüşdüyü ticarət məkanıdır. Bazar - ayrı-ayrı əmtəələr və xidmətlər üzrə satıcılarla alıcıların birgə fəaliyyəti mexanizmi olmaqla iqtisadi münasibətlərdə tələblə-təklifin məcmusu, hər hansı əmtəə üzrə bir qrup adamların sövdələşməsi ilə baş verən sıx fəaliyyət münasibətləri və əmtəə və əmtəə-pul mübadiləsi formasıdır. Bazarlar üç əsas elementin - tələb, təklif və qiymətin qarşılıqlı təsiri nəticəsində fəaliyyət göstərir.
1 Hanza ittifaqı — Almaniyanın şimalında yerləşən şəhərlər və xarici ölkələrdə yaşayan etnik almanlar tərəfindən yaradılmış, ticari ittifaq. Hanza ittifaqına şəhərlər daxil olmuşdur və onlar bir-birlərinin ticari maraqlarını müdafiə etmək barədə razılığa gəlmişlərdir. Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
9 Kapitalizm quruluşunda bazarlarda bütün növ mallar (mıhsullar) və xidmətlərin qarşılıqlı mübadiləsi aparılır. Bazarın genişlənməsi bir çox müxtəlif məhsul növlərinin, xidmətlərin bazara daxil olması ilə baş verir. Bu məhsullar bütün sahələrdən ola bilər, məsələn, istehsal, nəqliyyat, təhsil, səhiyyə, əyləncə və s. Cədvəl 1-də (Rəqabətin alternativ modelləri) bazarın növləri göstərilmişdir. Bazardakı məhsulların növündən asılı olaraq, alıcı və satıcıların sayından asılı olaraq, bazarın ümumu quruluşundan asılı olaraq, bazarlar bir neçə növə bölünürlər. Cədvəl 1-də bu növlər qısaca olaraq göstərilmişdir.
Cədvəl 2-də isə (Alternativ bazar növlərinin əsas cəhətləri) bazarın növlərinin əsas özəllikləri göstərilib. Yəni ayrı ayrılıqda mükəmməl rəqabətin, inhisarın, oliqopoliyanın onlara xas olan əsas xarakterik cəhətləri qeyd olunub.
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
10 Cədvəl 2. Alternativ bazar növlərinin əsas cəhətləri Mükəmməl rəqabət İnhisar Oliqopoliya -
Eyni növ məhsullar -
Hər istehsalçı ümumi məhsulun kiçik hissəsini istehsal edir -
Heç bir satıcının qiymət üzərində təsiri yoxdur -
-
İnformasiyaya çıxış problemsizdir -
Bazarlar dəyişkəndir
- Bir məhsul istehsalı xarakterikdir -
Bir istehsalçı bütün məhsulu istehsal edir -
maksimallaşdırmaq üçün qiymətlər müəyyən edilir -
yüksək maneələr var -
İnhisarçının bazara nəzarət etmək imkanları var -
Bazarlar dəyişməzdir
- Oxşar məhsullar istehsal olunur -
Bir neçə istehsalçı bazarı bölüşdürür -
strategiyası ilə qiymətlər müəyyən olunur -
yüksək maneələr var -
Oliqopolçular rəqabət ya da razılaşma yolu ilə fəaliyyətlərini müəyyən edirlər
-
Qeyri-stabil bazarlar ola bilər,rəqabətli strategiyalar ilə stabillik əldə olunur
Erkən dövr kapitalizminin xarakterik xüsusiyyətləri İndi isə erkən dövr kapitalizminə xas olan digər xarakterik xüsusiyyətləri nəzərdən keçirək.
institutlar.
Qeyri-bərabər məkansal inkişafın lokal səviyyədən qlobal səviyyəyə və tarixiən davamlı formada qaçılmazlığı.
əsasında regional ixtisaslaşmaya imkan yaratması. Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
11
İdeoloji dəyişiklik - çap/oxuma, din, elm, Maarifçilik- “sekulyarizmi, fərdiyyətçiliyi, rasionallığı, inkişafı və demokratiyanı əsas alan dünyagörüşü” Şəkil 6. Avropa 1815-ci ildə, Napoleon müharibələrinin sonunda
Kopernikci heliosentrik kainat yanaşması Aristotelçi geosentrik kainat yanaşmasından fərqlənərək təbiətə sekulyar (dünyəvi) baxışın mühüm elementlərindən biri kimi çıxış edir və bu baxış erkən modernizmin elmi və siyasi inqilabları ilə müşayət olunurdu. Unudulmamalıdır ki, kainata geosentrik yanaşmadan heliosentrik yanaşmaya keçid böyük intellektual və siyasi reaksiyaya səbəb olmuşdur.
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
12 Erkən dövr kapitalizminin xarakterik xüsusiyyətləri
Bir neçə milli-dövlətləri əhatə edən feodal imperiyalar (məs. Müqəddəs Roma İmperiyası)
Feodal monarxiyaların milli-dövlətlərlə əvəzlənməsi.
Milli dövlətlərin kapitalizmin inkişafına tənzimləmələr, ictimai investisiyalar və proqramlarla dəstək verməsi (məs. təhsil, müdafiə, ticarət proteksionizmi və.s).
qloballaşma). Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
13 Şəkil 7. 1600-cü ildə Müqəddəs Roma İmperiyası
Şəkil 8. Vestfaliya müqaviləsindən (1648) sonra Avropada sərhədlər Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
14 Sənaye inqilabı Kapitalzmin yaranmasını, onun xarakterik xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirdik. Kapitalizmin əsas xüsusiyyətlərindən, özəlliklərindən biri də onun il qurulduğu zamandan bu yana daima dinamik olmasıdır. Elə ona görö də bazar münasibətlərinin yüksəlişi və inkişafı çox sürətlə baş vermişdir. Bundan sonra isə XVII və XIX əsrlərdə dünyada baş verən sənaye inqilabı bu sürətli inkişaf tendensiyasını daha da sürətləndirmişdir. Yəni ki sənayeləşmədən sonra dünyada inkişaf daha da sürətlə getməyə başlamışdır. Bu sürət hazırki dövrdə də davam edir və bu bizim indi yaşadığımız modern (müasir) dünyanın əsas özəlliyidir. Əslində sənaye inqilabına qədər kapitalizm xeyli dövr keçmişdir. 1800-cü illərin ortalarından başlayaraq Avropada, Şimali Amerikada, Yaponiyada kapitalist istehsalın sürəti və gəlirləri daha da yüksəldi. Ümumi olaraq izah versək, Sənayeləşmə:
Səbəblər: –
–
Texnoloji innovasiya; –
Məhsuldarlığın artımı. Sənaye İnqilabının dünya üzrə yayılması. Şəkil 8. Bəşər tarixi boyunca texnoloji inkişaf enerji mənbələrinin inkişafından asılı olmuşdur.
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
15 SƏNAYE İNQİLABININ BAŞLICA İNNOVASİYALAR 1708
Mexaniki toxum ə k
n 1876
Telefon
1712
Buxar
maşını 1877
Qramofon
1758
Xarman
maşını 1878
Mikrofon
1765
İp ə
yirm ə
maşını 1879
Elektrik lampası
1787
Mexaniki toxucu d əzgahı
1884
Viskoza
1793
Pambıq tə mizl ə
ə
maşını 1886
Hidroelektrik stasiya 1807
Buxar g
ə misi
1888
Kamera, radio dalğalası
1828
D ə miryolu 1892
Dizel müh ə rriki
1831
Elektrik generatoru 1895
Rentgen
şüaları 1839
Fotoqrafiya, vulkanizasiya edilmiş
kauçuk 1896
Simsiz teleqraf 1844
Teleqraf
1899
Aspirin
1846
Pnevmatik şin
1900
Zeppelin (Dirijabl) 1849
D ə mir-beton 1903
T ə yyar ə
1850
Emal
olunmuş benzin
1906
Elektron lampa 1851
Soyuducu, tikiş
1925
Televiziya 1857
Pasterizasiya 1859
Benzin müh ə rriki
1866
Açıq
ocaq soba 1867
Dinamit
1873
Yazı
maşını
Tarixdəki digər sosial proseslər kimi Sənaye İnqilabının da inkişaf səviyyəsi bütün zamanlarda eyni templə getmirdi. Kapitalizmin yaranmasını biz İtaliya olaraq qeyd etmişdik, Sənaye İnqilabı isə əsasən Şimal-qərbi Avropada yaranmışdır. İlk sənaye müəssisələri, məsələn tekstil fabrikləri Belçikanın Lige və Flanders şəhərlərində yaradılmışdır. Lakin heç şübhəsiz ki, Sənayeləşəmənin vətəni Böyük Britaniyadır. Britaniya sənayeləşmiş ilk ölkə, Britaniyalılar isə sənayeləşmiş ilk xalq hesab olunurlar. Artıq XVIII əsrin sonlarında Britaniya dünyanın tam sənayeləşmiş iqtisadiyyata malik yeganə ölkəsi idi və bu özəllik bütün rəqabətlərdə britaniyalılara böyük üstünlük gətirirdi. Məsələn, XVIII əsrdə qlobal hegemoniya uğrundaki mübarizədə Britaniya özünün sənaye gücü ilə Fransa üzərində üstünlük qazandı və qalib gəldi. Həmin dövrdə Britaniya istehsalı ucuz başa gələn məhsullarla bazarları doldururdu və rəqabətdə üstünlük əldə edirdi. Şəkil 9-da sənayeləşmənin Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
16 yayılması və Britaniyanın səanyeləşmiş regionları göstərilmişdir. Şəkil 9. Sənayeləşmənin yayılması və Britaniya üzrə sənayeləşmiş regionlar
Sənaye İnqilabı dövründə uşaqların işçi kimi çalışdırılması geniş yayılmışdı. Bu proses XIX əsr və XX əsrin əvvəllərinədək - uşaq əməyi qanunlarının qəbul olunmasınadək davam etmişdir. Bu gün də inkişaf etməkdə olan dünyada oxşar vəziyyət davam edir.
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
17 Şəkil 10. Sənaye İnqilabının dünya üzrə yayılması
•
- Mütəşəkkil əməyin yüksəlişi. •
Urbanizasiya - sənaye “şəhərsalma” fəaliyyəti kimi. •
Əhali təsirləri: Məhsuldarlığın artımı, səhiyyənin inkişafı, doğum səviyyəsinin azalması qarşısında Maltusun tezisləri. •
maliyyə, inkişafın zamanlaması.
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
18 Müstəmləkəçilik Avropada kapitalizmin inkişafı sonda Avropanın dünyanın digər regionlara təsrini gücləndirməsi, digər ərazilərə sahiblənməsi ilə nəticələndi. Bu dövr eyni zamanda “Kəşf dövrü” adlandırılır və kapitalizmin dünya miqyasında genişlənməsini təcəssüm edir. Kapitalizm Avropada yüksək səviyyədə inkişaf dövrü keçsə də, qlobal miqyasda bu inkişaf səviyyəsi bərabər deyildi və müstəmləkəçilik də bu qeyri-bərabərsizliyin əsas hissəsini təşkil edirdi. Yəniki, çox inkişaf edən mərkəzi hissə - Avropa regionu, az inkişaf edən isə ətraf hissələr – müstəmləkə ölkələr idi. Müstəmləkəçilik həm iqtisadi, həm siyasi, həm də mədəni (kültür) idi. Bu eyni zamanda bir fəth aktı idi, hansı ki, Avropanın güclü ölkələrindən ibarət kiçik bir qrup Avropadan olmayan cəmiyyətlərdən (toplum) ibarət olan böyük bir qrupu idarə edirdi. Şəkil 10. Avropa müstəmləkəçilik dalğaları
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
19 Müstəmləkçiliyin xarakteristikası
Müstəmləkəçilik: Kapitalizm dünya miqyasında o
Avropanın sənayeləşən ölkələri tərəfindən xarici resursların istismarı; o
Milli qruplar arasında konfliklərlə müşaiyət olunan iqtisadi, siyasi, mədəni təsirləri; o
Müstəmləkəçiliyin bərabərsizliyi.
Müxtəlif dövrlərdə Amerika, Afrika, Asiyada müstəmləkələrin millətlərə (dövlətlərə) çevrilməsi. Şəkil 11. Müstəmləkə imperiyaları 1915
Jared Diamondun arqumentləri: coğrafi qəzalar (yerli əhali arasında xəstəliklərin təsiri) və texnoloji nailiyyətlər. Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
20
Qərbin hüquq sistemi, iqtisadi sistemi və mülkiyyət hüquqlarından doğan siyasi üstünlükləri.
İşğal Tarixşünaslığı: Latın Amerikası, Şimali Amerika, Afrika, Ərəb Dünyası, Cənubi və Şərqi Asiya, Cənub- şərqi Asiya, Okeaniya üçün spesifik tarixi və coğrafi şərtləri nəzərə almaq. Müstəmləkəçilik ümumiyyətcə bir sıra təsirləri ilə özünü göstərmişdir. Müstəmləkəçilik aborigenlırin məhvinə, mədəni qərbləşməyə, ikili cəmiyyətin yaranmasına, dünya üzrə əsas iqtisadi sahələrin yenidən formalaşdırılmasına, milli dövlətlərin yaranmasına, coğrafi qütbləşməyə gətirib çıxarmışdır. Müstəmləkəçilik də digər sistemlər kimi süquta uğramışdır. •
Latın Amerikasında ilkin süqut. •
Birinci və ikinci dünya müharibəsi sonrası dünyanın çox hissəsində müstəmləkəçiliyin süqutu.
•
Fərqli ölkələr müstəqilliyə fərqli istiqamətlərdən nail oldular. •
Mərkəz-periferiya modelində göstərildiyi kimi, hələdə qlobal olaraq Cənubun Şimaldan əmtəə bazarları baxımından asılılığı davam edir.
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
21 ƏSAS ANLAYIŞLAR
canlı enerji mənbələri (animate sources of energy)
xiyarcıqlı vəba (bubonic plague)
burjualar (burghers)
kapitalizm (capitalism)
müstəmləkəçilik (colonialism)
əmtəələr (commodities)
feodalizm (feudalism)
gildiya (guilds)
Hansa Liqi (Hanseatic League)
cansız enerji mənbələri (inanimate sources of energy)
sənayeləşmə (industrialization) bazar (market)
merkantilizm (mercantilism)
qeyri-dövlət (nation-state)
məhsuldarlıq (productivity)
mənfəət (profit)
təhkimli kəndlilər (serfs)
məkanın qeyri-bərabər inkişafı (uneven spatial development)
Beyn əlxalq İqtisadiyyat kafedrası
“THE WORLD ECONOMY: Geo graphy, Business, Development” Frederick P. Stutz, Barney Warf, Sixth Edition, Pearson, 2012
22 MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR 1.
Müasir iqtisadi coğrafiyanı tarixi kontekstdə təhlil etmək nə üçün bu qədər vacibdir? 2.
Feodalizm nədir və onu kapitalizmdən fərqləndirən cəhətlər hansılardır? 3.
XIV əsrdə hansı taun yayılmışdı və onun təsirləri necə olmuşdur? 4.
Kapitalizm iqtsiadi və sosial düzənin tiplərindən biri kimi necə izah oluna bilər? 5.
Kapitalizmdə siniflər varmı və bunlar hansılardır? 6.
Kapitalizm bazarlara malik olan yeganə iqtsiadi sistemdirmi? Qeyri-kapitalist cəmiyyətlərindən fərqli olaraq bazarların kapitalizmdəki rolu nədən ibarətdir? 7.
8.
Kapitalizm yeni ideologiyaların və dünyanı dərk etmə yollarının ortaya çıxmasına necə şərait yaratdı? 9.
Milli dövlətlərin kapitalizmin inkişafı ilə əlaqəsi nədir? 10.
Kapitalizm nə vaxt və harda meydana gəldi? 11.
12.
Sənaye İnqilabı nə vaxt və harda ortaya çıxdı? 13.
Sənaye İnqilabının bəzi başlıca iqtisadi, sosial və coğrafi nəticələri hansılardır? 14.
Avropa necə dünyanın qalan hissəsini müstəmləkə kimi idarə edirdi? 15.
Müstəmləkəçilik Latın Amerika, Afrika və Asiya arasında necə fərqlənirdi? 16.
Müstəmləkəçiliyin müstəmləkə cəmiyyətlərinə və coğrafiyalarına göstərdiyi 5 təsir yolu hansılardır? 17.
Nə vaxt müstəmləkəçilik sona yetdi və nə üçün?
Yüklə 179,2 Kb. Dostları ilə paylaş:
|