8
baĢlamıĢ Çinə qədər böyük bir ərazidə məskunlaĢmıĢlar. Türk dillərinin içərisində
Azərbayjan dili xüsusi yer tutur. Belə ki, bu dil 60 milyona yaxın azərbayjanlının
dilidir. Azərbayjan dilində danıĢanlar Azərbayjanda (10 milyon), Ġranda (30
milyon), Ġraqda (1,2 milyon), Gürjüstanda (0,6 milyon), Əfqanıstanda (0,5
milyon), Dağıstanda (70 min) sıx halda yaĢayırlar. Bundan əlavə Avropa, Amerika,
Asiya, Avstraliya qitələrinin müxtəlif bölgələrinə, o jümlədən Rusiyaya 2
milyondan artıq azərbayjanlı yayılmıĢdır. Ümumiyyətlə, azərbayjanlılar dünyanın
60 ölkəsində yaĢayırlar. Bunlar göstərir ki, Azərbayjan dili dünyanın yayılmıĢ
dillərindən biri kimi türk dilindən sonra 2-ji əsas yeri tutur. ABġ-da çap edilən
«Dünya dilləri» kitabında dünyanın 500 iĢlək dili haqqında danıĢılır ki, onlardan
biri də Azərbayjan dilidir.
Azərbayjan dili qədim dillərdən olub, bütün Asiyada geniĢ ünsiyyət vasitəsi kimi
məĢhurdur. Bunu azərbayjanlı olmayan Ģair və yazıçıların, alimlərin fikirləri də
təsdiq edir. Məs., M.Y.Lermontov dostu M.Rayevskiyə yazırdı: «Mən bir çox
dağlar aĢdım, ġuĢa, Quba, ġamaxı Ģəhərlərində oldum, tatarja (azərbayjanja - R.N.)
öyrənməyə baĢladım. Həmin dil burada və ümumiyyətlə, Asiyada fransız dilinin
Avropadakı rolunu oynayan zəruri bir dildir».
ġərqĢünaslar, dilçilər Azərbayjan dili haqqında danıĢarkən onu poeziya, Ģeir dili
kimi qiymətləndirir, bu dilin musiqililiyini xüsusi qeyd edirlər. XIX əsrdə
Qafqazda olmuĢ Fon-Qakstqauzen göstərirdi: “Azərbayjan dili Jənubi Qafqazda
informasiya, tijarət, qarĢılıqlı anlaĢma dilidir… Onun əsas xüsusiyyəti isə poeziya
dili olmasıdır”. Məhz poeziya dili olmasına və yayılma imkanlarına görə gürjü,
erməni Ģairləri öz əsərlərini Azərbayjan dilində yaratmıĢlar. Azərbayjan dilinin
gözəlliyi Ģeirlərdə tərənnüm edilmiĢdir:
DemiĢ əskilərdən bunu babalar,
Yurdunu, dilini atan obalar,
Bir gün gələr dilsiz, didərgin qalar,
Olmaz artıq sənə yaraĢan, dilim.
(H.M.Savalan)
Kim qorumur öz dilini,
Ġtsin mənim gözümdə qoy ilim-ilim,
O sahillə bu sahili birləĢdirən
Polad körpüm, qılıncımdır,
GünəĢimdir mənim dilim!
(Xəlil Rza)
Azərbayjan dili baĢqa dillərin zənginləĢməsində rol oynayan dillərdəndir. Rus,
fars, gürjü, ləzgi, bolqar və baĢqa xalqların dillərində xeyli türk - Azərbayjan
sözünə rast gəlmək olar:
Rus dilində: oçak, karandaĢ, arbuz, baĢlık, tartanie, kaək, bulat, kalpak, saray,
utök, sazan, kamıĢ, karaul, loĢadğ, izöm, izutrud və s. (Rus dilində olan baĢqa türk-
Azərbayjan sözləri ilə kitabda tanıĢ ola bilərsiniz)
Fars dilində: alov, araba, bəzək, bağça, sanjaq, ilxı və s.
Gürjü dilində: qonaq, qoçaq, körpə, keçəl, çomaq və s.