Nə üçün siz öz qızınızla danışıb və düşünməyəsiniz
ki, toyu doktorluq dərəcəsi alana qədər təxirə
salasınız”. Mən də belə etdim və mənim böyük
təəccübümə səbəb oldu ki, Sara dedi ki, o, yəqin
ki, haqlıdır.
Bu mənə həyatı yüngülləşdirmədi, çünki,
mənə ildə yarım vaxt müəllimlik üçün 400 dollar
verdilər. Mən hər rübdə 100 dollar olmaqla üç
rüb üçün təhsil haqqı ödəməliydim. Dördüncü
yay rübü ödənişsiz idi. Həyat üçün mənə çox
qalmırdı. Mən fərdi dərslər verdim və bu,
mənə yaşamağa kömək edirdi. Bir dəfə həftənin
sonunda Ştiqlisdən gizlin olaraq biz Sara ilə
bələdiyyə idarəsinə getdik və gizlicə evləndik.
Biz o qədər cahil idik ki, bilmirdik ki, belə
məlumatlar gündəlik qəzetlərdə dərc olunur. Elə
adamlar var ki, bütün bu uzun adlar siyahısının
hamısını oxuyur. Heç kim Q. Braunu tanımasa
da Sara Beyleni tanıyırdılar. Çikaqoda Beylen
familyalı yalnız iki ailə var. Sirr üzə çıxdı və
Saranın anası mənə dedi ki, artıq mən onunla
evləndiyim üçün onun üçün məsuliyyət daşıyıram,
odur ki, Sara universitetin yaxınlığında tutduğu
otağa köçdü və həftəlik icarə haqqı o anda 3,5
dollardan 4,5 dollara qalxdı.
O da o vaxt oxuyurdu?
Bəli, Çikaqo universitetində, amma sonuncu
kurs tələbəsi idi. O, mənim kimi tez irəliləmirdi.
O, Çikaqo universiteti nəzdində Billinqs
xəstəxanasında iş aldıqda biz artıq bankrot
həddində idik. Orada ayda ona 90 dollar verdilər
ki, bu da bizim həyatımızı xeyli yüngülləşdirdi.
Amma O hələ öz bakalavr dərəcəsini almamışdı.
Odur ki, olurdu ki, mən onun mühazirələrinə
gedər, konspektlər yazardım, axşamlar o,
konspektləri oxuya və laboratoriya işlərini
edərdi. O,
təhsili belə bitirdi.
Bakalavr səviyyəsində o, dayandı. O dövrdə
daha yüksək dərəcəli qadınların iş tapması demək
olar ki, qeyri-mümkün idi. Əgər arvad işləyirdisə
faktiki olaraqrüsvayçılıq sayılırdı. Sara altı il
müddətində işlədi, sonra isə ev xanımı oldu,
çünki, o vaxt mənim əmək haqqım onu saxlamaq
üçün kifayət edirdi. Ola bilsin ki, Sizə o fakt
maraqlı olacaq ki, o, işlədiyi vaxt 1966-cı ildə
tibb üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüş doktor
Çarlz B. Xaqqinsin elmi işçisi olmuşdu.
Siz elmi tədqiqat sahəsini necə seçdiniz?
Bu məsələ aspiranturada yarandı. Sara Alfred
Ştokun “ Bor və silisium hidridləri” (“Hydrides
of Boron and Silicon”) kitabını aldı və 1936-cı
ilin iyununda universiteti bitirməyim münasibəti
ilə mənə hədiyyə etdi. Mən bu kitabı oxudum və
borun hidridləri ilə maraqlandım. O vaxt bunlar
çox nadir maddələr idi. Bütün dünyada onlar
yalnız iki laboratoriyada hazırlanırdı: Almaniyada
Karlsruedə Alfred Ştokun laboratoriyasında və
Çikaqo universitetində X.İ. Şlezingerin
laboratoriyasında. Bax belə alındı ki, mən
öyrənmək üçün bor hidridlərini seçdim və X.İ.
Şlezinger ilə işləməyə başladım.
Nə üçün Çikaqo universitetinin kitab
mağazasında olan kimya üzrə yüzlərlə kitabların
arasında Sara məhz bu kitabı seçmişdi? Bu,
mağazada ən ucuz kitab idi. Biz o vaxt çox kasıb
idik. Kitab 2 dollara idi və 60 sent satış vergisi
var idi. Mən o vaxtdan həmin kitabı saxlayıram.
Sara mən çox inanırdı. 1935-ci ildə Rayt
kollecini biz qurtararkən öz xatirə kitabımı
dostlarıma gətirdim ki, onlar ona imza atsınlar.
Sara onda yazdı “gələcək Nobel mükafatı
laureatına”. Ola bilsin ki, o, peyqəmbər idi,
amma mənim digər izahım var. Mən onun sinfinə
gələnə qədər o, ən yaxşı idi. Sonra o, №2 oldu
və bu, onun xoşuna gəlmədi və o, hesab edirdi
ki, kim kimyanı ondan yaxşı bilirsə mütləq Nobel
mükafatı laureatı olacaq.
Georq Vittiq ilə münasibətiniz necə
olmuşdur?
1963-cü ildə o, məni yayı Heydelberçdə
keçirməyə dəvət etdi və özü də bura mühazirə
oxumağa gəldi, odur ki, biz çox dəfələrlə
görüşmüşük. Biz heç vaxt bir yerdə işləməmişik.
O, ingiliscə pis danışırdı. Ona arvadı tərcümə
edirdi.
Necə oldu ki, Pardyuya gəldiniz?
1930-cu illərdə universitetlər daimi ştata qəbul
etmək qərarını qəbul edənə qədər adətən 10 il
gözləyirdilər. Mən Çikaqo universitetində bir
neçə hal gördüm ki, onuncu ildə adamlara dedilər
ki, onların universitetdə gələcəkləri yoxdur. Anton
B. Burq (Şlezingerin elmi işçisi idi) ilə belə oldu
30
ELM DÜNYASI
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 5‐6 (04) 2013
və o, Cənubi Kaliforniya universitetinə keçdi və
orada çox uğur qazandı. Əslində o, həmişə mənə
qəzəblənirdi, çünki, fikirləşirdi ki, əgər Çikaqo
universitetində mən olmasaydım, onda daimi
vəzifəni o, alardı. O, tez-tez JACS (Journal of
American Chemical Society) üçün mənim
məqalələrimə rəy verdi və onlar haqqında dəhşətli
iyrənc şeylər yazırdı. Nəhayət mən JACS-ın
redaktoru, Noyesdən xahiş etdim ki, mənim
məqalələrimi ona göndərməsin və o, razılaşdı.
Beləliklə, mən Çikaqo universitetində bir
neçə adamla belə olduğunun şahidi oldum. Mən
orda müəllim işləyirdim. Mən heç kimin oxuya
bilmədiyi istənilən kursu oxumağa götürürdüm.
Orada olduğum 4 il ərzində mən ümumi kimyadan,
miqdarı analizdən, fiziki kimyadan və üzvi
kimyadan kurs apardım. İkinci dünya
müharibəsinin böyük layihələrini nəzərə almasaq
(hansındaki, biz də iştirak etmişdik) bunlar
hamsıdır. Onda mən qərar qəbul etdim ki, mən
on il gözləməyəcəyəm və işimin dördüncü ilində
Şlezingerdən xahiş etdim ki, fakültənin rəhbərliyi
ilə aydınlaşdırsın ki, mənim üçün burda gələcək
varmı. Amma onlar dedilər ki, müstəsnalıq
etməyəcəklər və adəti on illik proses keçməlidir.
Bu 1943-cü il idi. Bu zaman mənə professor
Morris Karaş kömək etdi. Onun Detroytda Ueyn
universitetində çox yaxşı dostu professor Nil
Qardon işləyirdi və az əvvəl kimya fakültəsinin
dekanı olmuşdu. Bu, həmin Qordon idi ki, Qordon
tədqiqat konfransı təşkil etmişdi. O, məni Ueyn
universitetində assistent vəzifəsinə dəvət etdi.
Bu universitetdə fəlsəfə doktoru sistemi üzrə
mütəxəssis hazırlama poqramları yox idi. Nil
Qardon istəyirdi ki, mən ona belə proqramı
hazırlamaqda kömək edim. Mən ora getdim.
Müəllim yüküm 18 saat idi, amma o, dərs
yükümü 12 saata qədər azaldacağınasöz verdi
ki, mən tədqiqat ilə məşğul ola bilim. Ueyn
universitetində gecəbölməsi də var idi. Mən
razılaşdım ki, axşam saat 6-dan 10-a qədər,
həftədə üç dəfə sonuncu kurs tələbələri üçün
üzvi kimya üzrə mühazirə oxuyum. Bu mənə
tədqiqatlar üçün bütöv bir gün qoydu. Təəssüf
ki, digər müəllimlər Qardonun yanına gələrək
dedilər: “Nə üçün Siz bu yeni gələnə 12 saat”
verirsiniz? Biz də tədqiqatlarla məşğul olmaq
istəyirik”. Nil Qardon məndən xahiş etdi ki, çıxış
yolu tapım. Mən ona təklif etdim ki, o, fakültənin
əməkdaşlarına desin ki, o, hər biri üçün onun
elmi işinə görə yüngülləşmiş il verəcək və həmin
il ərzində müəllimlik yükü yalnız 12 saat olacaq.
Və onda mötəbər jurnallardan birində çap olunan
hər bir məqaləyə görə yük 2 saat azaldılacaq.
Birinci il mən 6 məqalə çap etdirdim və növbəti
ildə mənim müəllim yüküm həftədə 6 saat oldu.
Təəssüf ki, digərlərinin çoxu bir neçə il ərzində
tədqiqatlarla məşğul olmamışdı və onlara bu
ritmə keçid çox çətin idi.
1946-cı ildə məni Ohayo ştatının universitetinə
dəvət etdilər. Mel Numen istəyirdi ki, mən ora
keçim. Mən ora getdim və dedim ki, məni üzvi,
qeyri-üzvi və fiziki kimya maraqlandırır və mənə
lazımdır ki, tədqiqatlara bu sahələrin hər birindən
tələbələri cəlb edim. Fakültənin dekanı Ed Mak
mənim namizədliyimdən imtina etdi. O, dedi ki,
heç kim belə yaxşı ola bilməz.
Detroytda mənim həyat yoldaşım özündə
deyildi. O, ziyalı adam idi və universitet həyatında
və fəaliyyətində iştirak etmək onun xoşuna gəlirdi.
Detroytda universitet şəhərin mərkəzi hissəsində
yerləşirdi və orada yaşamaq mümkün deyildi.
Odur ki, əməkdaşlar Detroytdan müxtəlif şəhər
ətrafında yaşayırdılar, universitetdə heç bir axşam
həyatı yox idi. Ueyn universitetində 4 il işlədikdən
sonra, 1947-ci ildə məni Pardyu universitetinə
dəvət etdilər. Təklif olduqca cəlbedici idi. Pardyuda
fəlsəfə doktoru hazırlama praqramı çoxdan var
idi, həmçinin, gözəl kampus gecə tədbirləri olan
universitet şəhərciyi vardı, Sara üçün sadə ideal
yer idi.
Siz hərbi tədqiatlarla necə məşğul oldunuz?
Mən Şlezingerin elmi işçisi idim və bir dəfə
ona Vaşinktondan müdafiə tədqiqatları Milli
komitəsindən sifariş gəldi. Bu sifarişdə uranın
yeni, uçucu və onların təzyiqi 0,1mm-dən az
olmadığı temperaturlarda davamlı birləşmələrin
mövcudluğunun mümkün olmasının tədqiqi tələb
olunurdu. Onlar UF6 haqqında bilirdilər, amma
o çox aqressiv birləşmə idi. Onun tətbiqi zamanı
onlar ciddi problemlərlə qarşılaşmışdılar. Biz bu
mövzu üzrə dörd əməkdaşla işləməyə başladıq.
31
ELM DÜNYASI
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 5‐6 (04) 2013