Design Elm Dunyasi2 215x290 Iyun219++++ Layout 1
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Siz elmə necə gəldiniz
- Zəhmət olmasa öz tədqiqatlarınız, xüsusən də Nobel mükafatına layiq görüldüyünüz işlərinizdən danışın
5 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 5‐6 (04) 2013 müsahibəsini müəyyən ixtisarla oxucuların diqqətinə çatdırırıq. (Bu müsahibə 1965-ci ildə sentyabr ayında alınmışdır)
Bu suala cavab vermək üçün olduqca keçmiş zamanı xatırlamaq lazımdır. Məktəb illərində mən yatalaq xəstəliyinə tutuldum və hansısa müddətdə dərslərə gedə bilmədim. Mən geri qalmaq istəmirdim və çoxlu kitablar oxudum. Hər şeydən çox kimya kitabları xoşuma gəlirdi. Sağaldıqdan sonra mən yaxındakı aptekə getdim, orada olan reaktivlərin hamısını aldım və təcrübələr aparmağa başladım. Mənim üçün olduqca böyük sirr o idi ki, asan alışan və döyüləbilən natrium metalı və olduqca kimyəvi aktiv qaz olan xlor kifayət qədər zərərsiz xörək duzunu necə əmələ gətirir. Bunu yoxlamaq üçün mən bir natrium parçasını qaz halında xlorda yandırdım və çöküntünü perekristallaşdırdım. Bu ağ toz idi. Mən onları çörək parçasının üzərinə səpdim, aydın oldu ki, bu həqiqətən də xörək duzudur, həm də ən yüksək keyfiyyətdə. Özüm də dərk etmədən o dövrdə elmin fundamental və o dövrdə həll olunmamış problemi ilə qarşılaşdım. Onun həlli yalnız çox illər sonra, molekullarda və kristallarda atomların yerləşməsi məlum olduqda elektron nəzəriyyəsini istifadə etməklə mümkün oldu.
Mənim kimyaya marağım bir kitabı oxuyana qədər davam etdi. Həmin kitabda yazılmışdı ki, kimyanın gələcəyi fizikadadır və yaxşı kimyaçı fizikanı çox yaxşı bilməlidir. Mən həqiqətən də yaxşı kimyaçı olmaq istədiyim üçün mən universitetin fizika-riyaziyyat fakultəsinə yazıldım. Akademik İoffe məndə böyük təəssürat oyatdı və artıq ikinci kursdan mən onunla işləməyə başladım. Bizi əsasən elektronların molekullarla toqquşması maraqlandırırdı. Nils Borun çox şeyi izah edən yeni nəzəriyyəsi bizi güclü həyacanlandırmışdı. Universiteti qurtardıqdan sonra mən İoffenin asistenti oldum. Bu dövrdə bizim ölkəmizdə böyük dəyişikliklər baş verirdi. İnqilab, vətəndaş müharibəsi, intervensiya baş verdi. Çoxları hesab edirdilər ki, belə şəraitlərlə elmi tədqiqatlar dayandırılacaqdır. Amma, Leninin uzaqgörənliyi sayəsində elmdə işlər başqa formada getdi. O, bütün ölkəyə səpələnmiş alimləri topladı və onların asılı olmayan fəaliyyətinə şərait yaratdı və onların monoqrafiyaları nəşr etdirmələri və xarici jurnallarda məqalələrini çap etdirmələri üçün vəsait ayırdı. Bu həqiqətən də qəhramanlıq erası idi. Bizim dilənçi halına düşmüş, incidilmiş və azad olmuş xalqda elmə coşqun həvəsi gördükdə ürəyə təsir edirdi və ruh yüksəkliyi qalxırdı. Biz ölkəmizin ən ucqar yerlərindən məktublar alırdıq. Əgər kimsə nəsə maraqlı bir şey oxuyurdusa və ya edirdisə, o, tezliklə bu haqda məlumat verirdi. Elmi institutlar özləri öz əməkdaşlarının sıralarını doldurmaq üçün çox vaxt kütlələrə müraciət edirdilər. Bizim onlara ödəmək imkanımız demək olar ki, olmasa da insanlar bizə kütlə halında gəlirdilər. Ən sadə bir misal. Çerkov, o, indi professordur, heyvandarlığı atdı və elm ilə məşğul oldu. Və o, tək deyildi. Hamı istəyirdi və hazır idi ki, hətta çörək və su ilə yaşayaraq yeni elmin yaranmasında iştirak etsin. Doğrudur, o vaxtlar gənc alimlərə indikindən daha çox sərbəstlik verirdilər. Amma, biz hamınız çox gənc idik. Hətta bizdən ən böyük olan İoffenin 40 yaşı da yox idi. 1920-cı ildə məni laboratoriya müdiri təyin etdilər və artıq 30-cu illərin əvvəllərində mənim 60 əməkdaşım var idi. İnkişaf elə idi ki, ruh yüksəkliyi yaradırdı, və yeni institutlar göbələk kimi yaranırdı. Pavlov fiziologiya institutu, İoffe fiziki- texniki institutu, radiofizikanın və radioaktivliyin problemlərinin tədqiqi üçün institutlar və s. yarandı. Fiziki-texniki institut çox güclü idi və mən orada fiziki kimya şöbəsinə rəhbərlik edirdim. Xaricilərin reaksiyası maraqlı idi. Onlar uzun müddət başa düşmədilər ki, bizim
ölkəmizdə nə baş verir. Yalnız təsiredici nəticələr- atom bombası, atom elektrik stansiyası, birinci sputnik yarandıqdan sonra onlar bizim uğurlarımızı etiraf etməyə başladılar. Amma, buna qədər biz uzun, olduqca uzun yol keçdik. 1920-ci illərdə ingiltərə və Almaniya qüdrətli elm dövlətləri idilər. Bizim Sovet elmimiz çoxlu yüksək səviyyəli alimlərin olmasına baxmayaraq müəyyən qədər əyalət elmi idi. Həmin vaxt Amerika elmi də həmin vəziyyətdə idi. İndi sovet və amerika elmi liderlik edir. Amerikalıların uğurlarını azaltmadan demək olar ki, onların inkişafı şübhəsiz, dahi Avropa alimlərinin böyük idxalı hesabına xeyli dərəcədə sürətləndi. Biz isə, hər şeyi özümüz yaratmalı olduq, amma, mənə elə gəlir ki, bunu tam uğurlu bacardıq.
Bizim təcrübələrimizin birində biz maraqlı hadisə müşahidə etdik. Fosforun oksigen iştirakı ilə işıq baraxması, fosforun lüminessensiyası yaxşı məlumdur. Bizi o maraqlandırır ki, təzyiq azaldıqca fosforun işıq buraxma qabiliyyəti necə dəyişir. Gözlənilməz oldu ki, təzyiqin müəyyən həddində fosfor işıq saçmasını dayandırdı və oksidləşmə reaksiyası dayandı.Belə alındı ki, təzyiqin elə həddi mövcuddur ki, ondan aşağı təzyiqlərdə bu reaksiya getmir. Maraqlıdır ki, təzyiqin yuxarı həddi də mövcud idi ki, bu həddən yuxarı təzyiqlərdə də oksidləşmə reaksiyası getmir. Bu, qəribə idi, çünki, bütün şəraitlər, o cümlədən reaksiya qarışığının lazımi tərkibi var idi, amma, buna baxmayaraq reaksiya getmirdi. Biz öz müşahidələrimizi çap etdirdik və tezliklə o dövrün daha çox məşhur olan fiziki kimyaçısı Bodenşteyndən Berlindən məktub aldıq.
O hesab edirdi ki, bizim müşahidələrimiz bizim aparatlarımızın təkmil olmamasının nəticəsi idi. Təbii ki, biz təcrübələri təkrar etməli olduq, amma, onlar sadəcə əvvəlki müşahidələri təsdiq etdi. Bu tədqiqatları davam etdirərək biz digər şəraitləri də dəyişdik, bu şəraitlərdən fosforun lüminessensiyanın dəyişməsinin asılılığını izlədik. Məsələn, biz rekasiya qarışığına təsirsiz qaz əlavə etdik və gördük ki, qazın müəyyən qatılığı əldə olunduqda lüminessensiya, bərpa olundu. Reaksiya qabının həcmini genişləndirdikdə də eyni şey baş verdi. Çoxlu sayda belə təcrübələr nəticəsində nəhayət biz bu hadisəni şaxəli zəncirvari reaksiyalar haqqında təsəvvürlərə əsasən başa düşə bildik. Bundan danışmazdan əvvəl Bodenşteynin fotokimyada kəşf etdiyi şaxələnmə yən zəncirvari reaksiyalardan danışmalıyam. Zəncirvari reaksiya başlaması üçün reaksiya həcmində işığın və ya qızdırılmanın təsiri ilə yaranan aktiv mərkəzlər olmalıdır. Aktiv mərkəz digər hissəcik ilə reaksiyaya girir. Əgər biz qaz halında xlor və hidrogenin qarışığına malikiksə, onlardan birinin molekulu hər hansı xarici təsir nəticəsində dissosiasiya oluna bilər. Hesab edək ki, xlor molekullarından biri dissosiasiya olunur və iki xlor atomu əmələ gəlir. Bu xlor atomlarından biri hidrogen molekulu ilə toqquşduqda hidrogen xlorid molekulu, üstə gəl sərbəst hidrogen atomu əmələ gəlir, əmələ gələn hidrogen atomu reaksiyanı davam etdirə bilir və reaksiya iki atom hidrogen və ya iki atom xlor görüşərək H2 ya Cl2 molekulunu əmələ gətirənə qədər zəncirvari davam edir. H2 və Cl2 əmələ gəlməsi bu konkret zəncirin başa çatması deməkdir. Beləliklə, bu zəncirvari reaksiyada tam aydın fərqləndirilən başlanğıc və aydın fərqləndirilən son var. Fosforun oksidləşməsi prosesi olduqca mürəkkəb prosesdir. Fosforun oksidləşməsi prosesində aktiv mərkəzlər təkcə işığın və ya istiliyin təsiri ilə yox, həm də, iki hissəciyin birləşməsi zamanı böyük miqdarla enerji ayrılması nəticəsində də baş verə bilər. İzafi enerji oksigen molekullarını parçalayaraq iki atom oksigenə çevirə bilər və bu atomlardan hər biri yeni
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 5‐6 (04) 2013 Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|