Dəyanət Cümənov BÖYÜk azərbaycanşÜnas aliM, professor
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
~~~ 51 ~~~ mənalıdır” [76, 488]. Halbuki şeiri diqqətlə nəzərdən keçir- dikdə məlum olur ki, şairi, ilk növbədə, insan xislətindəki fərdi xarakterli naqisliklər maraqlandırmış və sələflərinin dediklərinə, özünün təkrar etdiyinə, xələflərinin deyəcəklə- rinə baxmayaraq, onu bəndənin özünü kamilləşdirməməsi, nəfsinə qalib gələ bilməməsi narahat etmişdir. Oçerkdə maraq doğuran, amma təəssüf ki, sona qədər araşdırılmayan məqamlardan biri aşığın poeziyasında sufi motivlərin mövcudluğu faktının təsdiq edilməsidir. Müəllif aşığın poeziyasındakı “xərabati” sözünün sufilərin məclisi mənasında işləndiyinə diqqət yetirsə də, bunu sənətkarımı- zın daha çox “dünyəvi həyat”ın rəmzi kimi istifadə etdiyini bildirmişdir. Siyasi-ideoloji tələblərin nəzərə alınması həm konkret olaraq Aşıq Abbas Tufarqanlının, həm də dövrün digər sənətkarların yaradıcılıq axtarışlarının mahiyyətini obyektivcəsinə araşdırılmasını mümkünsüzləşdirir. Bir daha təkrar etməyi lazım bilirik ki, bu deyilənlər yalnız M. Seyi- dovun yaradıcılığının birinci mərhələsinin deyil, bütövlükdə dövrün əksər alimlərinin axtarışlarında özünü göstərən ça- tışmazlıqdır. Eyni sözləri Sarı Aşıq haqqındakı oçerklə bağlı da demək mümkündür. Alimin Sarı Aşıq poeziyasını iki hissəyə - “məhəbbət hissi tərənnüm” olunan və dövrün “ictimai-siya- sı məsələlərinə toxunulan” [76, 492] kimi hissələrə bölməsi ilə razılaşmaq lazımdır. Amma aşığın məhəbbət lirikasının mahiyyətini konkret bir gözələ - aşığın Yaxşı adlı sevgilisinə ülvi hisslərinin tərənnümü kimi mənalandırmaq düzgün de- yildir. Yaxşının varlığını, reallığını qəbul etməklə yanaşı, onu da demək lazımdır ki, aşığın poeziyasında sufi ideyalı poe- tik ənənələrin təsiri və rolu əvəzsizdir. “Aşıq insan qəlbinə toxunmağı, onu yıxmağı Kəbəni yıxmaqdan böyük günah sayır. İnsanın, xüsusilə sevən bir adamın könlünü sındırmaq məhəbbət hissini məhv etmək deməkdir: ~~~ 52 ~~~ Mən aşiqəm yüz qandı, Əlli qandı, yüz qandı, Kəbə yıxmaq bir evdi Könül yıxmaq yüz qandı” [76, 493-464]. Sarı Aşığın bu tipli digər əsərlərindən nümunə gətirmə- dən onu demək olar ki, onun poetik konsepsiyasında Yaxşı müəyyən mənada “Leyli və Məcnun” poemasındakı Leylidir, yəni real gözəllikdən daha çox ilahi gözəllik rəmzidir. İlahi eşqi Kəbə, Mədinə və Məkkə kimi müqəddəs məkanlarla müqayisə etmək isə ateizm deyil, Tanrıya eşqin ona ibadət məkanlarından yüksəkdə dayandığına işarədir. XIII əsrin sonu XIV əsrin əvvəllərində yaşamış məşhur türk sufi şairi Yunus Əmrə də şeirində oxşar anlayışlardan istifadə edərək yazırdı:
Təfsilatına varmadan xarakterik bir-iki nümunənin tim- salında da dövrün şifahi xalq ədəbiyyatının təsiri ilə yaranan poeziyada sufi motivlərinin və ideyalarının əsas yer tutdu- ğunu görmək çətin deyildir. Bütün bunlar isə Azərbaycan ədəbiyyatında sufi ənənələrinin uzunömürlülüyünü bir daha təsdiq edir. Tədqiqatçı bəzi mülahizələrində həddindən ar- tıq ifrata varmışdır. Xəstə Qasımın məşhur “Yaxşıdır” rədif- li şeirindəki “Qüvvətli olsan da, yoxsulu döymə” misrasının “şair yoxsulun acınacaqlı vəziyyətini ürək ağrısı ilə təsvir edir” [76, 498] kimi yozulması məhz bu ifratın xarakterik nümunəsidir. Bununla belə, oçerkin Xəstə Qasımla bağlı his- səsində müəllif onun poeziyasında xalq müdrikliyi mənasın- da nəsihətçiliyin olması, iki tip insan obrazının yaradılması kimi dəqiq mülahizələr söyləmişdir. Ədəbiyyat tarixinə aid
~~~ 53 ~~~ oçerklər xüsusi araşdırılma aparılmaqla deyil, mövcud tə- dqiqatlar əsasında yazılır. Bunu M.Seyidov çoxcildlik üçün yazdığı oçerklərdə nəzərə almış, hətta etiraf da etmişdir. Məsələn, Məsihidən danışarkən müəllif şairin “Vərqa və Gülşa” poeması haqqında dolğun təsəvvür yaratmaq üçün poemanın hələ çap olunmadığını vurğulamış və əsərin qı- saca məzmununu vermişdir. Oçerkdə yalnız Məsihi haqqın- da dolğun təsəvvür yaradılmamışdır, eyni zamanda, şairin poeması məzmun baxımından yığcam, xarakterik cəhətlər qabardılmaqla təhlil olunmuşdur. Poemanın N.Gəncəvinin və M.Füzulinin “Leyli və Məcnun” poeması ilə müqayisədə təhlili obrazların özünəməxsus cəhətlərini dəqiq səciyyələn- dirməyə imkan yaratmışdır. Bununla belə bəzi qeyri-dəqiq mülahizələrə, mətnlə uyğun gəlməyən subyektiv, məqsədli yozumlara yer vermişdir: “Əntər də, Möhsün də şahdır. Mə- sihi orta əsr şahlarının xarakterini özündə təcəssüm etdirən Əntəri hiyləgər, hərbçi, öz xoşbəxtliyini başqasının bədbəxt- liyində görən şah kimi təsvir edir” [77, 503]. Möhsün də şah- dır və deməli, o da “orta əsr şahlarının xarakterini özündə təcəssüm etdirməlidir”. Müəllif obrazların təhlilini verərkən, Gülşanı “bir sıra orijinal xüsusiyyətlərinə görə” yazılı ədəbiy- yatımızda diqqəti cəlb edən surət kimi qiymətləndirmişdir. Sonrakı mülahizələrdən məlum olur ki, bu orijinal xüsusiy- yətlər obrazın cəsarətli, vəfalı, qoçaq olması, məhəbbətin ke- şiyində durmasıdır. Bütün bunlara baxmayaraq, oçerk dövrü üçün Məsihi haqqında səviyyəli elmi söz kimi qiymətləndi- rilməyə layiqdir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, M.Seyidov Qövsi Təbrizi haqqında həm çoxcildlik ədəbiyyat tarixi üçün oçerk qələmə alıb, həm də ayrıca elmi monoqrafiya ərsəyə gətirib. Xrono- loji ardıcıllıq baxımından öncə alimin oçerki, daha sonra isə monoqrafiyası nəşr olunubdur. Bəri başdan onu qeyd etmə- yi lazım bilirik ki, “Qövsi Təbrizi” oçerki müəllifin müstəqil araşdırması əsasında yazılıbdır. Bunu bir çox mülahizələrin
Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|