Dialogi Plus N1 2 az 2010-2011 20-26-09 30(375) 2007. qxd
Yüklə 250,41 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rütubət bol olan ərazilərin funksiyaları
Bataqlıq bir çox hallarda bizdə natəmizlik və xəstəlik mənbəsi ilə assosiasiya yaradır, lakin onun çoxtərəfli əhəmiyyəti haqqında çox az insanda məlumat vardır. Bataqlıq rütubət bol olan ərazilərə aid edilir. Müasir izahatlara əsasən onların sayına bataqlıqlar, torflu yerlər, təbii və ya süni, daimi və ya müvəqqəti, axan və ya axmayan, şirin, bir az duzlu və ya duzlu su anbarları, qarşılıqlı dövriyyə zamanı dərinliyi 6 metrdən çox olmayan dəniz akvatoriyası da əlavə olunur. Rütubət bol olan ərazilərə yeraltı suların üfüqünün torpağın səthində və ya onun yaxınlığında olduğu və ya torpağın bir az su ilə örtülü (su nisbəti) olduğu yerlərdə təsadüf edilir. Rütubət bol olan ərazilərin dəqiq ümumi sahəsi məlum deyil, amma Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühitin Mühafizə Proqramının Konservasiya Monitorinq Mərkəzinin məlumatlarına əsasən, rütubət bol olan ərazilər Yer kürəsinin səthinin təxminən 6%-ni tutur və 5,7 milyon kvadrat kilometr ərazini təşkil edir. Rütubət bol olan ekosistemlər təbii zənginliyimizin əhəmiyyətli və çoxfunksiyalı bir hissəsidir. İnsanın sağlamlığının və firavan həyatının mühafizəsi üçün dünya miqyasında bu cür ekosistemlər əvəzolunmazdır. Toxunulmamış, təbii cəhətdən fəaliyyətdə olan rütubət bol ekosistemlərdən alınan fayda daha çoxdur, nəinki onların başqa məqsədlər üçün istifadəsi ilə və eləcə də onları kənd- təsərrüfatı torpaqlarına keçirməklə alınan qısa müddətli fayda. Tədqiqatlara əsasən Taylandda manqro meşələrinin xırda dəniz xərçənglərinin ferması ilə əvəz olunması, Kanadada intensiv kənd təsərrüfatı istehsalında suvarma üçün şirin sudan istifadə və Filippinin mərcan riflərində həddən artıq balıq tutma təcrübəsi göstərdi ki, uzunmüddətli perspektivdə rütubət bol olan ekosistemin qorunması və sabit istifadə halında alınan fayda ilə müqayisədə, bu cür əməllərlə 60-75% az fayda əldə ediləcəkdir. Rütubət bol olan ekosistemlərin dəyişkən ətraf mühitlərə olan sürətli adaptasiya bacarığı insan həyatı üçün əhəmiyyətli olan suyun və biomüxtəlifliyin saxlanması və ümumiyyətlə, insanın yaxşı güzəranının təmin edilməsi üçün onların rolunu gücləndirir.
Rütubət bol olan ərazilərin xidmət spektri genişdir. Aşağıda onların bəzi funksiyaları verilir. Selə nəzarət funksiyası. Müxtəlif tip rütubət bol olan ekosistemlər başqa-başqa vəziyyətlərdə selin qarşıının alınması üçün əhəmiyyətli rol oynayırlar. Məsələn, bəzi çayların yuxarı hissəsində olan torf bataqlığı və rütubətli çəmənlər yağış suyunu sovurmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Bununla suyun torpağa hopmasının qarşısı alınır və bu yolla çay axınının həcmi və sürəti azalır. Bu isə çayın aşağı hissəsində su axınının qarşısının alınmasına səbəb olan suyun səviyyəsinin yavaş-yavaş artımını təmin edir. Böyük çayların müəyyən sahələrində, çəmənliklərdə geniş gölməçələr yaranır, məsələn, Nİl çayında (Afrtikada), Missisipidə (ABŞ-da), Dunayda (Mərkəzi Avropada) və s. Qarın əriməsi və ya güclü yağışların müddəti ilə üst-üstə düşən təbii şəraitdə çaylar bolsulu olduğunda gur axınlar həmin ərazilərdə yavaş-yavaş bölünür və selin qarşısının alınmasına imkan verir. Bu günə qədər rütubət bol olan ərazilərin seldən qorunma funksiyasına iqtisadi dəyərin verilməsinə bir çox cəhdlər edilirdi. Qeyd edilən qiymətləndirmə, bir qayda olaraq, rütubət bol olan ərazilər qurudulduğu halda, seldən qoruyucu tikililərin inşası və saxlanması üçün lazım olan xərclərin hesablanmasına əsaslanır . Məsələn, Şotlandiyada beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edən 1 150 ha ərazidə seldən qoruyucu tikililərin kapital xərci bir neçə milyon funtla müəyyən olunur, Dunay çayının isə hələ daşqınlardan sonra qalmış gölməçələrinin seldən müdafiə funksiyası 1995-ci ildə 650 milyon avro dəyərində qiymətləndirilmişdi. Sahil zonasının sabitləşməsi və qasırğalardan müdafiə funksiyası. Sahilin rütubət bol olan ekosistemləri, yəni ki, riflər, sahilyanı meşələr, duzlu bataqlıqlar, laquna və estuariy, sahil zonasının sabitləşməsi və qasırğanın səbəb olduğu iri dalğaların düşməsinin qarşısının alınmasında təbii vasitələrdir. Bu cür ekosistemlərin bitki köklərinin sistemi sahil zonasını dalğalardan və küləyin təsiri ilə yaranan eroziyalardan qoruyur və qasırğa dalğalarının hündürlüyünün azalmasını və onların dağıdıcı qüvvəsinin zəifləməsini təmin edən fiziki baryeri təqdim edir. Rütubət bol olan ərazilərin urbanizasiya, sənaye və ya kənd-təsərrüfatı məqsədləri üçün qurudulması ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Belə ki, məsələn, 2005-ci ildə Katrina qasırğasının tüğyan etməsi nəticəsində Yeni Orleanda (ABŞ) daşqınların (şəhərin 80%-ni su basdı) böyük miqyaslarının səbəbini Missisipidə daşqın zamanı gölməçələrin süni şəkildə qurudulması və çayın deltasının təbbi mühafizə baryerinin – sahilin rütubət bol olan əraziərinin erroziyasını adlandırdılar. Rütubət bol olan ekosistemlərin yerinə yetirdikləri bu funksiyaların iqtisadi faydası çox böyükdür. Bunun üçün Karib dənizi ölkələrinin misalını gətirmək kifayət edər, burada mərcan riflərinin yerinə yetirdikləri sahil zonasının mühafizə funksiyası ilə alınan illik fayda 700 000-dən 2 milyon dollara qədər dəyərləndirilir. İngiltərədə, dəniz səviyyəsinin artmasına görə, Freyston sahilində dalğaların təsiri ilə qoruyucu bəndin sıradan çıxması təhlükəsi get-gedə artırdı. İlkin qiymətləndirməyə əsasən bəndin zədələndiyi halda vurulan ziyan təxminən 20 milyon funt sterlinqi təşkil edəcəkdi. 50 il ərzində isə bəndin təmirinə və qorunmasına lazım olan vəsait 2,47 milyon funt sterlinq dəyərində müəyyənləşdirilmişdi. Sahil zonasında təbii qoruyucu zonanın (məs., duzlu bataqlıq məskəni) bərpa olunma xərci 1,98 milyon funt sterlinq dəyərində qiymətləndirildi. Bu sonuncu tədbiri həyata keçirmək qərara alındı və nəticədə, bərpa olunmuş məskən yerli iqtisadiyyat üçün 150 000 funt sterlinq illik fayda verdi. Bununla yanaşı turistlərin sayı da 4 dəfə artdı, çünki vəhşi təbiətdə dincəlmək imkanı onları çox cəlb edirdi. Yeraltı suların səviyyəsinin artması funksiyası. Bir çox rütubət bol olan ərazilər yeraltı sularla əlaqədardır və onlara bu suların miqdarının və keyfiyyətinin nizamlanmasının əhəmiyyətli funksiyası həvalə edilir. Su keçirən qruntla xarakterizə edilən rütubətli ərazilər qrunt sularının səviyyəsinin artmasında əhəmiyyətli rol oynayrlar. Su keçirən qrunt suyun torpağa sızmasına imkan verir. Bu isə yeraltı suların səviyyəsinin qalxmasını təmin edir və bu yolla onları digər ekosistemlər və insanın istifadəsi üçün münasib edir. Öz növbəsində, yeraltı suların yüksək səviyyəsi rütubətli ərazilərin qidalanmasını təmin edir. Tunisin (Şimali Afrika) 3600 ha boyunca rütubətli ərazilərində qrunt sularının səviyyəsinin artmasının təbii funksiyası qış yağışları mövsümünə təsadüf olunurdu. Qeyd edilən ərazilər sonralar onlardan kənd-təsərrüfatı təyinatı ilə istifadə etmək məqsədilə ötən əsrin 60-cı illərində quruduldu. Həmin ərazilərdə yeraltı qrunt sularından isə suvarmada istifadə edilirdi. Rütubət bol olan ərazilər qurudulduğundan yeraltı suların səviyyəsi təbii yolla artmırdı. Nəticədə, qeyd edilən ərazidə qrunt sularının səviyyəsi 1990-cı il üçün 9 metr aşağı endi. Bu isə şoran suyun əmələ gəlməsinə və torpağın şoranlaşmasına səbəb oldu. Bütün bu ərazilər yerli fermerlərin başqa ərazilərə köçməsinə əsas verdilər. Florida ştatında (ABŞ) 225 000 ha bataqlıq vahidini “Floridanın su mənbəyi” adlandırırlar. Çünki o, öz növbəsində çayın mənbələrini, gölləri, çayları və digər rütubət bol olan əraziləri qidalandıran qrunt suları ilə zəngindir. Məhz bu bataqlıqlar Floridanın günü-gündən artan əhalisini içməli su ilə təmin edir və qrunt suyunu şoranlaşmaqdan qoruyur. Bundan əlavə, Cənubi Nigeriyanın rütubət bol olan əraziləri yerli əhalinin balıqçılıq və kənd təsərrüfatının birbaşa mənbəyidir, qrunt sularının zənginləşdirilməsində də onların əhəmiyyəti böyükdür. Bu isə yerli əhaliyə, hətta quraqlıq mövsümündə də kənd-təsərrüfatı sahələrini suvardıqda qrunt sularından istifadə etmək imkanını verir. Suyun təmizləyici funksiyası. Suyun təmizlənməsində çirkləndirici maddələri müasir çöküntülərdə, torpaq və ya bitkilərdə saxlamaqla rütubətli ərazilər əhəmiyyətli rol oynayırlar. Məsələn, bir qayda olaraq, kənd təsərrüfatı sektoru və məişət və ya sənaye suları ilə əlaqəli olan biogenlərin (azot və fosfor) yüksək qatılığı həmin ekosistemlər tərəfindən əhəmiyyətli şəkildə azala bilər. Müvafiq olaraq evtrofikasiya prosesi səthi sularda zəifləyir. Evrtrofikasiya – azot və fosforun sıx miqdarına görə su bitkilərinin kütləvi şəkildə çoxalmasına səbəb olur və nəticədə, su hövzələrində digər canlı orqanizmlərin mövcud olması üçün daha əhəmiyyətli oksigen tərkibinin azalmasına və işığın keçməsinin çətinləşməsinə səbəb olur. Rütubət sıx olan ərazilərdəki bir çox bitkilər pestisidlərindən istifadə edərək sənaye tullantı sularının və faydalı qazıntıların zəhərləyici maddələrini zərərsizləşdirmək qabiliyyətinə malikdirlər. Məsələn, bəzi üzən bitkilər – su hiasintləri (Eichhornia crassipes), su çiçəyi (Lemna) və su qıjısı (Azolla) tullantı sularında olan ağır metalları (dəmir və mis) sorub və onları özündə “saxlaya” bilirlər. Qida maddələri və ağır metallarla çirkləndirilmiş suyun təmizlənmə bacarığı eləcə də rütubətli ərazilərin sürətlə artan köklü bitkilərinə də (qamış və su qamışı) çatır. Hindistanda Kəlküttə şəhərində 300 balıqçı ailəsi məhdud məsuliyyətli cəmiyyət yaratdı və 70 ha bataqlıq ərazisini icarəyə götürdü və burada balıq fermasını qurmağı qərara aldı. Qeyd edilən yer ağır metallarla, neft məhsullarının tullantıları və yağlarla zəngin olan şəhərin axan suları ilə çirklənirdi. Cəmiyyətin üzvləri qeyd edilən yerin təbii təmizlənmə yolunu seçdilər və bu qabiilyyətə malik olan bitkilərdən istifadə edərək bu yeri uğurlu balıq fermasına və kəlküttəlilər üçün sevimli milli parka çevirdilər. 2005-2006-cı illərdə yalnız balıq satışı ilə əldə edilən fayda 135 000 Amerika dollarını təşkil edirdi. Bataqlığın bəzi heyvanları da çirkləndirilmiş suyu təmizləmək xassəsinə malikdirlər. Məsələn, dəniz ilbizlərinin bu bacarığından ABŞ-ın şərq sahilində istifadə edirlər. Bu heyvanlar suda üzən hissəcikləri, kimyəvi çirkləndiriciləri və ya qidda maddələrini yox edə bilir. Bir dəniz ilbizi gün ərzində 200 litr suyu təmizləmək bacarığına malikdir. Rütubət bol olan ərazilərin sutəmizləyici funksiyasının iqtisadi dəyəri çox əhəmiyyətli ola bilər. Məsələn, ABŞ-ın Nyu-York şəhərində 1997-ci ildə hesablamışdılar ki, şəhərin çaylar hovuzunda rütubətli əraziləri qorumaq məqsədilə torpağın alqısı və konservativ tədbirlərin keçirilməsi üçün qoyulan 1.5 milyard ABŞ dolları dəyərində sərmaye tullantı suların yeni təmizləyici tikililərinin inşası/əməliyyatı üçün şəhərə lazım olan 3-5 milyard dollar xərcinin qarşısını ala bilərdi. Eləcə də Florida ştatından birinin beynəlxalq əhəmiyyətli rütubət bol olan ərazilərinin müdafiəsi məqsədilə 1544 ha sahədə süni bataqlığın yaradılması uğurlu təcrübə misalı ola bilər. Bu layihə ilə süni bataqlıqda kənd-təsərrüfat sahəsindən tullanılan fosforun qatılığını 5 dəfə azaltmaq mümkün oldu.
Yüklə 250,41 Kb. Dostları ilə paylaş:
|