Dil Birinci Fesil: Dilin Mahiyyəti



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/47
tarix06.05.2018
ölçüsü5,01 Kb.
#42843
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47

13 
İnsan qulağının tuta bilmədiyi çalarları yüksək həssaslığa malik cihazlar fərqləndirir. Belə çalarları 
heyvanlar özləri tez hiss edirlər. Tədqiqatçılar müəyyəiləşdirmişlər ki, ayrı-ayrı ərazilərdə yaşayan eyni 
növlü heyvanlar bir-birini «başa düşmürlər»: məsələn, Kaliforniya qarğaları Texas qarğalarının «dilini» 
bilmirlər. Belə bir səhv fikrə tez-tez təsadüf edirik ki, bir heyvan növünə aid olan fərd başqa heyvan 
«dilində» danışa bilməz. Deyns Barrinqton üç körpə kətanquşu balasını götürüb çəmən, çöl və meşə 
torağayının yanına qoyur. Hər körpə öz yeni valideyni kimi oxuyur. Onları öz nəslinə qaytardıqda öz xüsusi 
kətan quşu nəğməsinə qayıtmırlar, tərbiyə aldıqları torağaylar kimi oxuyurlar. Belə çıxır ki, heyvanların dili 
də ictimai hadisədir. İnsanlarda olduğu kimi, heyvanlarda da «dil» irsən keçiImir, əhatədə qazanılır. Bu 
fikrin nə dərəcədə doğru olduğunu söyləmək çətindir; onu təsdiq yaxud rədd etmək üçün çoxlu təcrübə 
aparmaq lazımdır. Lakin bu, inkaredilməz həqiqətdir ki, heyvanlar «ünsiyyət saxlamaq üçün müxtəlif çalara 
malik səs siqnallarından istifadə edirlər. Bu baxımdan inkişaf pilləsinə, təkamül dərəcəsinə görə insana daha 
yaxın olan meymunlar üzərində aparılan təcrübələr müsbət nəticələr verir. Aparılan təcrübələrdən belə 
nəticəyə gəlmək olur ki, şimpanze müxtəlif çalara malik olan 25-dən 32-dək (N. N. Ladıkina-Kotsa görə 25, 
Amerika tədqiqatçısı Lernerə görə 32) səs çıxara bilir. Məqsəddən asılı olaraq, səsin çaları dəyişir. Daha bir 
məsələni də qeyd etmək lazımdır: Şimpanze it hürüşünü əla təqlid etdiyi halda bütün cəhdlərə baxmayaraq 
insan səsini təqlid edə bilmir. 
Məlumat üçün qeyd edirik ki, quş və heyvan «dillərini» insan dilinə tərcümə etmək təşəbbüsləri də 
göstərilmişdir. Məsələn, 1800-cü ildə Almaniyada Vetzel it, pişik, toyuq və s. dillərinin lüğətciklərini tərtib 
edir. O belə güman edirdi ki, heyvanlar insan dilini başa düşür. 1807-ci ildə Düpon bülbülün nəğməsini 
fransız dilinə tərcümə edir və qarğa «dilinin» lüğətini tərtib edir. 
Adətən, biz heyvan səslərini təqlid edərkən onu insan səsləri yaxud onların yazılı, qrafik şəkli olan 
hərflər kimi təsəvvür edirik. Əslində bu illüziyadır, çünki ən ibtidai heyvandan başlamış insanadək 
təkamülün ən yüksək pilləsində duran müasir insanabənzər meymunlaradək bütün canlıların çıxardığı səslər 
üzvlərinə bölünmür, sinkretik vəhdət təşkil edir: qarğa q-a-r-r, it h-a-m və s. səsləri çıxarır. İnsan dili başqa 
canlıların «dilindən» bir də onunla fərqlənir ki, o, aydın, üzvlərinə bölünən nitqdir. İnsanın meymundan 
ayrılmasında ağız orqanlarının tədricən bir-birinin ardınca aydın səslər tələffüz etməsini Enqels xüsusilə 
qeyd edir. 
Güman ki, avstralopitekdən başlayaraq insanın ulu əcdadları-pitekantrop (meymun-insan) və 
paleantroplar (qədim insanlar) da təkamül pilləsinin insandan sonra ən yüksək pilləsində duran meymunlar 
kimi aydın şəkildə üzvlərinə bölünməyən səslərlə ünsiyyət saxlamışlar; yalnız neantrop (yeni insan) aydın 
nitqə malik olmuşdur. Buna görə də, adətən, insanın yaranması və təkamülü tarixi hərəsi bir sıra kiçik 
mərhələlərə ayrılan üç böyük dövrə bölünür: homo aljaljus (lal, dilsiz insan) dövrü, homo stupidus (axmaq 
insan) dövrü və homo sapiens (ağıllı insan) dövrü. Məhz bu son dövrdə insan aydın nitqə yiyələnmişdir. 
Sübut edilmişdir ki, meymunun çıxardığı səslər fikir ifadə etmir, hiss və arzu bildirir, lakin mənasız 


14 
çığırtıdan fərqlənir. Güman ki, ilk insan, daha doğrusu, əmələ gəlməkdə olan insanın səsləri də meymun 
səsləri kimi nəinki üzvlərinə bölünməmiş, həm də fikir ifadə etməmiş, təkcə hiss və arzu bildirmişdir. Lakin 
əmək fəaliyyətinin genişlənməsi, xüsusən ovçuluğun meydana gəlməsi insanın ulu əcdadının daha da 
ictimailəşməsinə, sosial varlığa çevrilməsinə səbəb oldu. ...Əməyin inkişafı cəmiyyət üzvlərinin zərurət 
üzündən daha sıx birləşməsinə kömək etmişdir, çünki onun sayəsində qarşılıqlı kömək, birgə fəaliyyət 
halları daha tez-tez baş verməyə başlamış və hər bir ayrıca üzv bu birgə fəaliyyətin faydalı olduğunu daha 
aydın dərk etməyə başlamışdır. Qısa desək, əmələ gələn insanlar o yerə çatmışlar ki, onlarda bir-birinə bir 
şey söyləmək tələbatı meydana gəlmişdir . Lakin bu tələbatın necə ödəndiyi, «meymunun inkişaf etməmiş 
olan xirtdəyinin yavaş-yavaş, lakin dönmədən, modulyasiya yolu ilə, getdikcə daha artıq inkişaf edən 
modulyasiyaya keçmək üçün necə dəyişməsi, ağız orqanlarının isə tədricən bir-birinin ardınca aydın səslər 
tələffüz etməyi necə öyrənməsi» elmi ədəbiyyatda göstərilmir. Bu məsələdə də fərziyyəsiz keçinmək 
mümkün deyildir. Güman ki, üzvlərinə bölünməyən səslər mərhələsi ilə üzvlərinə bölünən aydın nitq 
mərhələsi arasında keçid pilləsi mövcud olmuş və əməklə, dik yerişlə yanaşı bu aralıq, keçid pilləsi aydın 
nitqin yaranmasına səbəb olmuşdur. Şərti olaraq, bu pilləni işarə pilləsi adlandıraq. Meymunlar üzərində 
uzun müddət və nə qədər ciddi-cəhdlə təcrübə aparılmışsa da, onun işarələrdən, xüsusən əl işarələrindən, 
jestlərdən istifadə etməsinə nail olmamışlar: meymun yalnız başı ilə təsdiq və inkar (hə, yox) işarələrini 
qavramışdır, əllə ifadə edilən bu, o, gəl, get və s. jestlər meymun beyni tərəfindən qavranılmamışdır. Çox 
zaman elmi ədəbiyyatda əl hərəkəti dili ideyası kəskin tənqid edilir. Lakin bu ideyanın rasional toxumunu 
rədd etmək düzgün deyildir; bütövlükdə əl hərəkəti dili ideyası rədd edilsə də onun rasional toxumu qəbul 
edilməlidir. Güman etmək olar ki, əmək fəaliyyətinin xeyli genişlənməsi nəticəsində nə isə söyləmək, təkcə 
arzu, hiss və həyəcanı ifadə üçün yox, həm də nə isə bir fikir söyləmək tələbatı ilə əlaqədar olaraq əmələ 
gəlməkdə olan insan hələ üzvlənməyən ixtiyari səslərlə (əlbəttə, meymunlarda olduğu kimi, yaranmaqda 
olan insanlarda da üzvlərinə bölünməyən ayrı-ayrı səslər müəyyən mənalarla bağlı idi) yanaşı özünün 
meymunabənzər əcdadlarında olmayan müəyyən işarə üçün işlədilən əl hərəkətlərindən, jestlərdən də 
istifadə etməyə başlayır. İlk jestlər bu, o, bəli, xeyir, hə, yox, gəl, get. ver, lazım, deyil, al, mən, sən, o, bu 
mənəm, bu odur, hədələmək, qorxutmaq, çağırmaq, qovmaq, yalvarmaq və s. Mənalari ifadə edən hərəkətlər 
olmuşdur. Sonralar bu hərəkətlər və üzvlərinə bölünməyən səslər əsasında ilk üzvlərin, yeni tərkib səslərinə 
bölünən sözlər yaranmışdır. Biz bu prosesin necə getdiyini, ilk homo sapiens-in ilk üzvlərinə bölünən sözü 
necə tələffüz etdiyini, bu sözün hansı söz olduğunu söyləyə bilmərik, bunu söyləmək mümkün deyil, lakin 
dilin yaranması prosesinin məhz bu cür getdiyinə əminik. 
Əl hərəkətləri ilə dilin (nitqin) sıx əlaqədar olduğunu psikologiya elminin son nailiyyətləri də sübut 
edir. Psikoloqlar müəyyənləşdirmişlər ki, əllərin hərəkətini tənzim (idarə) edən baş beyin mərkəzi nitq 
mərkəzi ilə yanaşıdır. Bu faktın özü də nitqlə əl hərəkətinin, jestlərin sıx əlaqədar olduğunu göstərir. 
Meymunun insana çevrilməsi (deməli, dilin də yaranması) prosesi dialektik və tarixi materializm 
fəlsəfəsi metodunda yazılmış bir sıra əsərlərdə dahiyanə surətdə şərh edilmiş və sonra gələn müəlliflər 


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə