Дилгям исмайылов
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
86 Qeyd etmək lazımdır ki, liberalizm nəzəriyyəsinin inkişafına monarxist olmasına baxmayaraq, Tomas Hobbsun ijtimai müqavilə nəzəriyyəsi təkan vermişdir. O özünün başlıja əsərlərində («Fəlsəfənin əsasları» (1642), «Leviafan» (1651), «Begemot» (1668)) ijtimai müqavilənin yeni nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. Filosofun fikrinjə, insan anadan «təbii hüquqları» ( 1/ «dövlətə qədərki vəziyyəti») - tələbatlarının ödənilməsi haqları ilə doğulur. Bu hüquqlara yaşamaq, başlıja həyat tələbatları, düşmən təjavüzündən qorunmaq haqları daxildir. Təbii haqlar vəhşi, jəmiyyətə qədərki tarixi dövr insanlarını səjiyyələndirir, burada hələ nə qanun, nə də mülkiyyət var. İnsan burada özü özünə hakimlik edir və daha çox şey ələ keçirmək uğrunda hamının hamıya qarşı başlanan müharibəsinin qarşısını almaq məqsədilə insanlar öz aralarında qeyri-məhdud azadlıqlarını könüllü məhdudlaşdırmaq haqqında razılığa gəlirlər. Və bu zaman insanlar onları bir-birindən müdafiə etməli olan bir dövlət yaratmaq (2/ «dövlət və vətəndaş vəziyyəti») haqqında ijtimai müqavilə bağlayırlar, yəni bütün insanlar üçün təbii vəziyyəti vətəndaş və dövlət vəziyyəti ilə əvəz etmək zərurəti meydana gəlir. Hobbs hər şeyə qadir olan dövləti Leviafanla – azman və hər şeyə qadir olan Bibliya əcdahası ilə eyniləşdirir. Sonra filosof qeyd edir ki, dövlət vətəndaşların təhlükəsizliyini təmin edə bilmirsə (yaxud özü tapdalayırsa), ijtimai müqaviləni ləğv etmək olar və dövlət bu zaman hakimiyyətdən salına bilər. Liberalizmin müasir forması XVII əsrdə İngiltərə inqilabı dövründə levellerlərin (bərabərçilər) və Jon Lokkun əsərlərində öz əksini tapmışdır. Bu gün liberal demokratiyasının atası J.Lokk hesab edilir. Hobbsdan fərqli olaraq, Lokk ijtimai müqavilə nəzəriyyəsinin başqa bir istiqamətini yaratmışdır. O, bu nəzəriyyədən jəmiyyət tərəfindən mütləqiyyətin məhdudlaşdırılmasını əsaslandırmaq üçün istifadə edib, liberal demokratiya və konstitusiyaçılığın ilkin nəzəri şərtlərini yaradıb. J.Lokk özünün başlıja əsəri olan «İdarəetmə haqqında iki traktat»ında (1690) «təbii hüquq»un teoloci şərhinə qarşı çıxır. Bu şərhə əsasən, mütləqiyyətin sarsılmazlığı haqqında müddəa 87 ortaya atılırdı. İnsanı eqoist varlıq hesab edən Hobbsdan fərqli olaraq, Lokk inanırdı ki, insan xeyirin daha sərfəli olduğunu dərk etməyə qadirdir. Onun fikrinjə, insanları dövlətdə qorxu deyil, ağıl birləşdirməyə məjbur edir. İnsanın «təbii vəziyyət»indən çıxaraq dövlətə verdiyi yeganə «təbii hüquq»u ümumi razılıqla qəbul olunmuş qanunlar əsasında öz vətəndaşını mühakimə etmək və jəzalandırmaq haqqıdır. Filosofa görə, insanların iradəsi jəmiyyətdə ümumi razılıqla qəbul olunmuş qanunlardan başqa heç nə ilə məhdudlaşmır. Dövlət insanların həyatı, azadlığı və mülkiyyətini qorumalı, qanunlara əməl olunmasına nəzarət etməli və insanların mübahisələrinin həllində yalnız arbitr kimi xidmət etməlidir. Lokk göstərirdi ki, xalqın özünün yaratdığı dövlət hakimiyyəti də, Hobbsun iddia etdiyi kimi, mütləq deyil, o, insan haqları ilə məhdudlaşdırılmalıdır. Həm də insan dövlətin zorakılığına şərtsiz müqavimət göstərmək haqqına malikdir. Lokkun klassik liberalizm prinsipləri tezliklə Qərbdə şöhrət qazanmış və yüz ildən sonra Amerika və Fransa inqilablarının əsas sənədində öz əksini tapmışdır. Lokk Hobbsdan fərqli olaraq ijtimai müqavilə nəzəriyyəsinin başqa bir istiqamətini yaratmışdır. O, bu nəzəriyyədən jəmiyyət tərəfindən mütləqiyyətin məhdudlaşdırılmasını əsaslandırmaq üçün istifadə edərək liberal demokratiya və konstitusiyaçılığın ilkin nəzəri şərtlərini yaratmışdır. Lokkun başlıja əsəri üzərində on ildən artıq işlədiyi «İdarəetmə haqqında iki traktat» kitabıdır. Burada Lokk «təbii hüquq»un teoloci şərhinə qarşı çıxır. Bu şərhə əsasən, mütləqiyyətin sarsılmazlığı haqqında müddəa ortaya atılırdı. İnsanı eqoist varlıq hesab edən Hobbsdan fərqli olaraq, Maarifçilik dövrünün ideallarına sadiq olan Lokk inanırdı ki, insan xeyrin daha sərfəli olduğunu dərk etməyə qadirdir. Qorxu deyil, ağıl insanları dövlətdə birləşməyə məjbur edir. İnsanın «təbii vəziyyət»indən çıxaraq dövlətə verdiyi yeganə «təbii hüquq»u ümumi razılıqla qəbul olunmuş qanunlar əsasında öz vətəndaşını mühakimə etmək və jəzalandırmaq haqqıdır. Jəmiyyətdə insanların iradəsi ümumi razılıqla qəbul olunmuş 88 qanunlar əsasında öz vətəndaşını mühakimə etmək və jəzalandırmaq haqqıdır. Jəmiyyətdə insanların iradəsi ümumi razılıqla qəbul olunmuş qanunlardan başqa heç nə ilə əngəllənmir. Dövlət insanların həyatı, azadlığı və mülkiyyətini qorumalı, jəmiyyəti xariji təjavüzdən müdafiə etməlidir. Dövlət qanunlara əməl olunmasına nəzarət etməli və insanların mübahisələrinin həllində yalnız arbitr kimi xidmət etməlidir. Lokka görə suveren xalqın özüdür. Hətta xalqın özünün yaratdığı dövlət hakimiyyəti də, Hobbsun iddia etdiyi kimi, mütləq deyil, o, insan haqları ilə məhdudlaşdırılmalıdır.Və insan dövlətin zorakılığına şərtsiz müqavimət göstərmək haqqına malikdir. Aydındır ki, bu nəzəriyyə mütləqiyyətlə ideoloci mübarizənin əsasını təşkil etmişdir. Lokku hətta o da çəkindirmirdi ki, bu nəzəriyyə vətəndaş müharibəsinə aparır. Onun fikrinjə, bu halda öz haqlarını müdafiə edənləri yox, vətəndaşların haqlarını tapdalayaraq bu müharibəni törədənləri suçlandırmaq lazımdır. Lokk «İdarəetmə haqqında iki traktat» əsərində filosof Robert Filmerin patriarxal nəzəriyyəsini tənqid edərək təbii hüquq konsepsiyasını əsaslandırmış, insan hüquqları və nümayəndəli idarəetməni müdafiə etmişdir. Lokkun nəzəriyyəsinə görə, vaxtilə insanların təbii hüquqları olmuşdur. Bu hüquqlar onlara imkan vermişdir ki, onlar xüsusi mülkiyyətə, azadlığa və bərabərliyə nail olsunlar. J.Lokka görə, bu hüquqlar insanın təbii hüquqlarıdır və heç kim onu insanların əlindən ala bilməz. Xüsusi mülkiyyət hüququnun mənbəyini insanların «şəxsi əməkləri təşkil edir». İnsanlar öz aralarında birləşib ijtimai müqavilə bağlamış, öz hüquqlarının bir qismini dövlət adlanan bir instituta güzəştə getmişlər. Dövlət isə insanların təbii hüquqlarının qoruyujusu kimi yaranmışdır və ona görə də onun vəzifəsi bütün vasitələrdən istifadə etməklə bu hüquqların keşiyində dayanmalıdır. Lokk öz-özünə belə bir sual verir: «hakimiyyətin mahiyyəti nədir və o nə üçün lazımdır?». O əmin idi ki, insanlar hakimiyyətin mövjud olmasından asılı olmayaraq hüquqlara Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|