Din psikolojiSİ BİLİm dali

42 
 
 
 
Şöyle  ki,  insan  organizmayı  yani,  bedeni  rahatlatmaya  doğal  olarak  (fıtrî 
olarak)  meyilli  olduğundan,  savunma  mekanizması  da  çoğunlukla  bu  yönde  işler. 
Kaygı  halini  ruhsal  değil  de  bedensel  doyumla  gidermeyi  dener.  Ancak,  bu  tür  bir 
doyumla hissedilen hazlar, tampon vazifesi görerek, kişiye geçici bir ferahlama hissi 
sağlasalar da daimi  huzuru sağlayamazlar. Bu sebeple, kişi sürekli  başka hazlar  -ki 
bunlar  çoğu  kez  aklın  bertaraf  edildiği  ve  sadece  organizmayı  doyurmaya  odaklı 
yeme,  içme,  cinsellik  gibi  bedensel  hazlardır-  aramaya  yönelir  ve  gitgide  hazza 
bağımlı  bir  hale  gelir.  Bu  hal,    insanın  en  zavallı  ve  manevi  olarak  en  düşük 
mertebedeki halidir. 
Kötü  huyun  alışkanlıkla  kuvvetlenmesi  durumunda  kişiyi  bundan 
vazgeçirmek çok daha güç hale geleceğinden, insanın doğasında kesinlikle var olan, 
gerekli olduğu gibi bir o kadar da risk oluşturan kaygı hissini ve kaygıdan kaçarken 
onu  hazlara  meylettiren  zayıf  yönünü  “ergenlik  çağından  itibaren”  tanımaya 
başlaması büyük önem taşımaktadır. 
Hz.  Muhammed  (s.a.v)  hayatımızı  anlamlandırırken  kaçınmamız  gereken 
bakış açısını şu sözlerle açıklamaktadır:
48
 
“Sizin  için  korktuğum  şeylerin  en  başında,  nefsinin  isteğine  uymak  ve  uzun 
emelli olmak gelir. Birincisi hak yoldan alıkoyar; ikincisi ise ahireti unutturur.” 
 
Kaygıyla  “bilinçli”  başetme  için;  fiziksel  varlığımızdaki  değişimler 
paralelinde  iç  kaynaklarımızın  da  harekete  geçirmesi  gerekir.  Diğer  bir  deyişle 
fiziksel gelişime paralel manevi gelişim şarttır. 
 
İç  kaynakları  harekete  geçiren  temel  unsurlar  varoluşsal  kaygı,  akıl  ve 
tecrübe, dini inanç ve değerlerdir. 
                                                           
48
 Özdoğan, s. 121.
 

---

43 
 
 
 
1-Varoluşsal kaygı: 
 
Doğal  bir motivasyon kaynağı  olan  varoluşsal  kaygı,  doğuştan sahip  olunan 
iç  kaynakları  harekete  geçirmeye  yarayan  bir  fonksiyona  sahiptir.  Kişinin  kendi 
yaşamında  bir  anlam  bulma  arayışı,  insandaki  temel  güdülendirici  (motive  edici) 
güçtür. 
49
 
 
Ancak,  isteklendirme  ve  güdülendirmeyi  de  içine  alan  “human  motivation”, 
haz  ilkesi  “pleasure  principle”,  enerjinin  korunması  ilkesi  gibi  Freud’cu  kavramlar 
bir  motivasyon  öğretisi  olarak  yıllardır  teşvik  edilmiş  ve  bunlar  insanların  nefs-i 
emmaresini  beslemekten  başka  bir  işe  yaramamıştır.  Zira,  Freud’un  yazılarında 
Darwin’le  pek  çok  yönden  benzerlikler  mevcuttur.  Son  araştırmalar  Darwin’in, 
Freud’un  psikanalitik  teorisi  üzerinde  etkisi  olduğunu  desteklemektedir.
50
  İnsanın 
manevi gelişiminin önüne set çekerek onu “aşağıların aşağısı” bir varlık konumuna 
sürükleyen Freud’cu terapilerde zaman zaman ön plana çıkan “haz ilkesi”
51
, İslam’ın 
insanlığa sunduğu manevi gelişim yaklaşımı ile çelişmektedir. 
 
                                                           
49
 Frankl, s. 113. 
50
  Duane  P.  Schultz  &  Sydney  Ellen  Schultz,  Modern  Psikoloji  Tarihi  (I.  Basım),  Çev:  Yasemin 
Aslay, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2007, s. 577. 
51
  Freud  üzerinde  Darwin’in  yanısıra  etkili  olan  diğer  bir  nokta  hazcılık  öğretisidir.  18.  ve  19. 
Yüzyılların  zihinsel  iklimi  bir  motivasyon  öğretisi  olarak  hedonizmi  kapsıyordu.  Özellikle  Jeremy 
Bentham ve onun faydacılık görüşüyle birleşen hedonizm ayrıca bazı İngiliz empiristler tarafından da 
desteklenmişti.  Freud’un  kavramlarından  biri  olan  “haz  ilkesi”  hedonizm  tarafından  şiddetle 
desteklenmiştir. Bkz. Schultz s. 578.  
20.  Yüzyılın  önemli  psikiyatrlarından, 
varoluşçulukta  çığır  açmış,  anlama  dayalı  psikoterapi  olan 
logoterapinin kurucusu
 
ünlü psikiyatri profesörü 
Viktor E. Frankl da, Freud’cu psikanalizde merkezi 
bir öneme sahip haz ilkesine karşı çıkmıştır. Şöyle ki; 
Logoterapi,  insanın,  kendi  varoluşunun  gizli  logos’unun  (anlamının)  farkına  varmasını  sağlaması 
ölçüsünde  analitik bir süreçtir. Bu  kadarıyla logoterapi psikanalize  benzer.  Ne  var  ki,  bireyin bilinç 
altındakileri  bilince  çıkarma  çabasında,  logoterapi  kendini  bilinç  altındaki  içgüdüsel  olgularla 
kısıtlamak  yerine,  anlam  istemi  kadar  bireyin  kendi  varoluşunun  potansiyel  anlamı  gibi  varoluşsal 
gerçeklikleri  dikkate  alır.  Kişinin,  varlığının  derinliklerinde  gerçekten  özlediği  şeylerin  farkına 
varmasına  çalışır.  Logoterapi,  insanı  temel  ilgisi  sadece  itkilerinin  ve  içgüdülerinin  doyumu  ve 
giderilmesinden  ya  da  id’in,  egonun  veya  süperegonun  çatışan  istekleri  arasında  sadece  uzlaşma 
sağlamaktan  ve  uyarlamaktan  değil,  bir  anlam  bulma  çabasından  oluşan  bir  varlık  olarak  görmesi 
ölçüsünde psikanalizden ayrılır. Bkz. Viktor E. Frankl, İnsanın Anlam Arayışı (6. Baskı), Çev. Selçuk 
Budak, İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2012, ss. 113, 117. 

---

44 
 
 
 
2-Akıl ve tecrübe: 
 
Tecrübe  (deneyim),  kişinin  gözlemleme  mekanizmasının,  diğer  bir  deyişle, 
değerlendirme  kapasitesinin  ürünüdür.  Tecrübelerinden  ders  çıkaran  kişiye  akıllı 
denilmesi  de  bundandır.  Akıllı  insan,  kapasite  artırımının  önündeki  engelleri, 
zayıflıkları ve tehditleri teşhis edebilen kişidir. 
 
3-Dini inanç ve değerler: 
 
İnanç,  bir  düşünceye  gönülden  bağlı  bulunma  ve  inanma  duygusu  anlamına 
gelmekle  birlikte,  aşkın  bir  varlığa  inanmak  ve  gönülden  bağlanmak  olarak 
tanımlanan  iman  olmadan  manevi  gelişimden  söz  edilemez.    –Burada 
insanların 
ihdas  ettiği  ve 
beşeri  dinler  olarak  ifade  edilen  animizm,  naturizm,  şamanizm, 
mecusilik, 
hinduizm/brahmanizm, Allah inancı ve ibadeti olmayan Budizm, şeytana 
tapılan satanizm ve putlara tapılan putperestlik gibi
 batıl dinleri kastetmiyoruz. İlahi 
vahye dayanan bir inanç sistemi ve yaşayış tarzından bahsediyoruz.- 
 
Din  inanmakla  başlar,  ibadet  ve  ahlakla  yaşanır.  Dolayısıyla  din;  insanı 
tabiatındaki mükemmelliğe,  yaratıcısını tanımaya çağırmanın ötesinde, insani kusur 
ve  hataların  giderilmesinde  etkili  ve  aynı  zamanda  da  teselli  edicidir.
52
Sunduğu  
güzel ahlak yoluyla aklı olgunlaştırıcı bir işleve de sahiptir. 
 
III-PSİKOLOJİK SAVUNMA MEKANİZMASI OLARAK HAZ 
 
Manevi  gelişimimizi  engelleyen  bir  iç  tampon  sistemi,  diğer  bir  deyişle 
psikolojik  savunma  mekanizmaları,  kişiliğimizin  olumsuz  özelliklerini  bizden 
gizlemektedir. Örneğin; tren vagonlarındaki tamponların ne olduğunu biliriz. Bunlar 
                                                           
52
 Özkan, s. 9.
 

---