Din psikolojiSİ BİLİm dali

70 
 
 
 
Görüldüğü  üzere,  modern  psikolojide  de  artık  insanın  potansiyeline  ilişkin 
tanımlayıcı birçok önemli bilgi sunulmaktadır. 
İslam  tasavvufunda  ise  insana  dair  çok  daha  önemli  ipuçları  vardır.  Ben 
kimim ve ne için varım? Bu dünyaya niçin geldim? Hayatın bir amacı ve anlamı var 
mı, varsa nedir?
81
 sorularının cevabını ne tek başına ne felsefe, ne siyaset yahut bilim 
verebilir. Tasavvufun insanları davet ettiği ahlak yolu, hem hayatımıza anlam katar 
hem de bizi her tür aşırılıktan (ifrat ve tefritten)  korur. Tasavvuf varlığımıza ilişkin 
temel  sorulara  ikna  edici  cevaplar  vermektedir.  Bu  sorulara  tatmin  edici  cevaplar 
vermese, bugün İslam tasavvufunun milyonlarca müntesibi olmazdı. Bugün Arabî ve 
Mevlânâ (k.s) gibi tasavvuf yolunun büyük mürşitleri sadece İslam dünyasında değil, 
Batı’da da bilinmekte, eserleri okunmakta, hayatları incelenmektedir. Bir Amerikalı, 
bir  Fransız,  bir  Japon  Hz.  Mevlânâ’da  ne  bulur?  İbnü’l-Arabî’den  ne  almak  ister? 
Yunus Emre’yi anlayabilir mi? Gazâlî’den feyiz alabilir mi? 
Evet  alabilir.  Zaten  almaktadır  da.  Çünkü  insanın  maneviyat  arayışı 
evrenseldir.  Yer, zaman, ülke, cins,  ırk, dil, kültür dinlemez. Arayan ile  aradığı  şey 
buluştuğunda, her tür sınır, her çeşit engel aşılır.
82
 
 
A-
 
GAYE VARLIK: İNSAN  
 
 
Âlem kelimesi “bilmek” mastarından türemiş bir kelimedir ve Allah'tan başka 
her şeye âlem denir.  
 
Tasavvufî  düşüncede;  varlıkta  mülk  ve  melekût  âlemi  şeklinde  bir  ayrım 
öngörülmektedir.  İnsan,  hem  mülk  hem  de  melekût  âleminin  husûsiyetlerini 
                                                           
81
 Özdoğan, s. 119.
 
82
  Halil  Akgün,  “Tasavvuf  İnsanlığa  Ne  Vaat  Ediyor”,  Semerkand  Aylık  Tasavvufi  Dergi,  Sayı  157, 
Ocak 2012.
 

---

71 
 
 
varlığında  toplamaktadır.  Mülk  âlemine  bakan  toplayıcılığı  ile  şehâdet  âlemindeki 
donuk  varlıkların  (cemâdâtın),  bitkilerin  ve  hayvanların  husûsiyetlerini  varlığında 
toplamaktadır.  Melekût  âlemine  bakan  toplayıcılığı  ile  ilâhi  isimleri,  meleklerden 
daha yetkin bir şekilde yansıtan bir mazhardır. Bu açıdan kapsayıcılık ve toplayıcılık 
özelliği,  insan  türünün  diğer  varlıklara  nispetle  kemâlini  sağlayan  özelliklerin  en 
önemlilerindendir.
83
 
İnsan âlem-i  sagirdir. Arapça  “küçük  âlem”  anlamındadır. Kainat ise  âlem-i 
kebirdir. Arapça “büyük âlem” anlamındadır. 
İnsanın zahiren küçük âlem (âlem-i sagir) fakat hakikatte büyük âlem (âlem-i 
kebir)  olması  onun  hem  yükselme  ve  sonsuzluğu  keşfetme  kapasitesini  hem  de 
evrendeki her şeyin özünü kendi bünyesinde barındırma gerçeğini ifade etmektedir.  
İnsan evrenin özünü kendi kalbinde barındırır. 
 
İnsan görünen yapısından kat kat daha fazladır. Kendi varlığının ufuklarını ve 
sonsuzluğunu  keşfetmiş  insanın  görünmeyen  yanı  görünen  yanından  çok  daha 
derindir.
84
 
Tasavvufi  düşüncede  İbnü’l-Arabî  ve  Mevlânâ,  varoluşu;  gizli  hazine  kabul 
edilen  Hakk’ın  sayısız  sıfat  ve  isimlerindeki  kemâlâtın  zuhûra  geliş  süreci  olarak 
görmektedir.  
İbnü’l-Arabî  ilâhî  muhabbet,  ilim  ve  kemâl  arasında  ilgi  kurarak 
varoluşun gayesini şöyle izah eder: 
 
“…  ilâhî  nefesi  bilmek  isteyen  âlemi  ve  kendi  varlığının  hakîkatini 
bilmelidir.” 
                                                           
83
 Osman Nuri Küçük,  Fusûsu’l-Hikem ve Mesnevi’de İnsan-ı Kâmil (Birinci Baskı), İstanbul: İnsan 
Yayınları, 2011, s. 35. 
84
 Ahmet Alemdar, “Evrenden İnsana”,  Semerkand Aylık Tasavvufi Dergi, Sayı 97, Ocak 2007.
 

---

72 
 
 
İnsanın  hakîkati  Rahmânî  nefesten  meydana  geldiğinden,  kendi  varlığının 
hakîkâtini bilen insan, onda zuhur eden Rahmânî nefesi yani Rabbini de zarurî olarak 
bilecektir. 
 
Her şeyin gayesi, amaçlanan ilk maksat olmasına rağmen en son zuhura gelir. 
Bu, adeta bir varlık kanunudur.  İnsan  cinsi de en son zuhûra  gelmesine  rağmen en 
önce güdülen maksat olması hasebiyle kemâl ve yetkinliği hâizdir. İbnü’l-Arabî’nin 
tüm  kainata  ilişkin  bu  değerlendirmesi  insanın  âleme  nispetle  gaye  varlık  oluşunu 
gayet  veciz  bir  şekilde  anlatmaktadır.  Buna  göre  âlem  bir  ağaç  şeklinde 
düşünüldüğünde insan bu ağacın meyvesi mesabesindedir. Meyve, ağacın kök, dal ve 
yapraklarına  nispetle  en  son  zuhûra  gelmesine  rağmen  ağacın  gayesi  meyvenin 
zuhûru  ile  tahakkuk  etmiştir.  Meyve,  kendisinden  meydana  geldiği  ağacın 
özelliklerini kendi varlığına uygun şekilde ve toplu bir tarzda barındırmaktadır.
85
 
 
 
B-ALGININ MANEVİ BOYUTU 
 
 
Psişik  terimi  "ruh"  anlamına  gelen  "psişe"  (eski  Yunanca'da  psikhe) 
sözcüğünün  sıfatı  olup,  metapsişik  alanda  "bedene  bağlı  ruha  ilişkin"  ya  da 
"alışılmamış  ruhsal  fenomenlere  ilişkin"  anlamında  kullanılır.  "Psişik"  terimi  ile 
"psikolojik"  terimi  arasındaki  fark,  birinci  terimin  "bedenli  ruh"u,  ikinci  terimin 
"zihin"i ilgilendiriyor olmasıdır.
86
 
 
Psikoloji,  davranışın  gözlenip  incelendiği  bir  araştırma  alanıdır.  İnsan 
davranışlarını  bir  değer  ölçüsü  ve  iyilik-kötülük  kriterleri  yönünden 
                                                           
85
 Osman Nuri Küçük, Fusûsu’l-Hikem ve Mesnevi’de İnsan-ı Kâmil, ss. 31, 32.
 
86
 Bkz.  http://tr.wikipedia.org/wiki/Psi%C5%9Fik
 

---