Din psikolojiSİ BİLİm dali

21 
 
 
Bu nefsten benlik duygusu başta olmak üzere;  kibir, hırs, şehvet, kıskançlık, 
cimrilik,  kin,  intikam,  hiddet  gibi  huylar  çıkar.  Maddi  hazlardan  müteşekkil  benlik 
algısı hakimdir. 
2-Nefs-i Levvame: Kendini kınayan, kötüleyen, azarlayan nefstir.  
Kur’an’da  “(Kusurlarından  dolayı  kendini)  kınayan  nefse  de  yemin  ederim 
ki.”(Kıyame 75/2) buyrulmaktadır.  
3-Nefs-i Mülhime: Allah nefsin isyan ve itaatini vasıtasız ilham ettiği için bu 
makamda nefsin adı mülhime olmuştur.  
Kur‘an‘da:  “Nefse  ve  onu  düzgün  bir  biçimde  şekillendirip  ona  kötülük 
duygusunu  ve  takvasını  (kötülükten  sakınma  yeteneğini)  ilham  edene  andolsun  ki, 
nefsini arındıran kurtuluşa ermiştir.” (Şems 91/7, 8 ,9) buyrulmaktadır. 
4-Nefs-i Mutmainne: Allah’ın “Ey mutmain olmuş (Allah ile huzur ve sükûna 
ulaşmış, tatmin olmuş) nefs” (Fecr 89/27)  hitabıyla ıstıraptan kurtulup huzura eren 
nefstir.  
5-Nefs-i Radiyye: Allah’ın bütün fiillerinden razı olan, O’ndan başka her şeyi 
gözünden  silip  atan  ve  sadece  Allah’ın  rızasını  isteyen  nefstir.  Bu  nefse:  “Sen 
O’ndan  razı,  O  da  senden  razı  olarak  Rabbine  dön!”(Fecr  89/28)  kelamıyla  hitap 
edilmektedir. 
6-Nefs-i Merdîyye: Allah’ın razı olduğu nefstir. Ariflerin makamıdır.  
 
7-Nefs-i  Kâmile:  Seçkin,  saf,  tertemiz  nefstir.  Allah‘ın  en  seçkin  dostlarının 
makamıdır. 
 
Tasavvufun temel eserlerindeki nefs tanımlarına baktığımızda ise: 
1-
 
Gazâlî  (rah.)    “İhyâu  Ulûmi’d-dîn”  adlı  eserinde  nefs  sözünün  iki 
manada kullanıldığını söyler. 

---

22 
 
 
Birincisi,  insanda  öfke  ve  şehvet  kuvvetini  toplayan  bir  manada 
kullanılmasıdır.  Tasavvuf ehli nefs demekle insanda kötü  vasıfları toplayan bir aslı 
kastederler ve nefs ile mücadele etmenin gerekliliğinden söz ederler.  
İkincisi,  insanın hakikati ve  kendisi demek olan bir manada kullanılmasıdır. 
Fakat  bu  nefs,  halleri  sebebiyle  çeşitli  niteliklerle  tanımlanır.  Mesela  nefs  emir  ve 
irade  altına  girip  şehvetlere  karşı  koyabildiği  ve  huzura  erdiği  zaman  ona  “nefs-i 
mutmaine”  denir.  Bu  gibi  nefsler  hakkında  Kur’an’da:  “Ey  huzur  içinde  olan  nefs, 
hoşnud etmiş ve edilmiş olan Rabbine dön.” (Fecr 89/27-28) buyrulmuştur.  
Şüphesiz birinci manadaki nefsin Allah’a dönmesi düşünülemez. Zira o nefs 
daima  Allah’tan  uzaklaştırıcıdır.  Arzularına  uyup  giden  bu  nefse  “nefs-i  emmare” 
denir.  Fakat  şehvetlere  karşı  direnmeğe  çalışırsa  buna  da  “nefs-i  levvame”  denir. 
Nitekim levvame nefs Allah’a karşı ibadetindeki kusurundan dolayı kendisini yerer. 
Pişmanlık  duyar.  Nitekim  Kur’an’da:  “Ve  nedamet  çeken  nefse  yemin  ederim  ki,” 
(Kıyame 75/2) buyrulmuştur.  
Şu  halde  birinci  manadaki  nefs  son  derece  kötü  ve  ayıplanmıştır.  İkinci 
manadaki nefs ise beğenilen ve makbul olandır.
23
 
 
2-  Abdülkerim  Kuşeyrî  “Sufîlerin  İnanç  ve  Ahlakları”  adlı  eserinde  nefsin 
sufîlerin kullandıkları özel bir tabir olduğunu söyler. 
Nefs  halkın  anlayışındaki  bir  şeyin  vücudu  ve  cisminin  kalıbı  manasında 
değildir. Sufîler nefs ile kulun sahip olduğu bozuk sıfatlarla kötülenen ahlak ve fiilleri 
kastederler. Buna göre kulun sahip olduğu bozuk sıfatlar iki kısımdır.  
Birincisi, işlediği günahlar ve dine ters işleri gibi kendisine ait fiiller; ikincisi 
de  fıtratına  konan  düşük  ahlaklardır.  Bunlar  bizzat  kötülenmiş  sıfatlardır  ancak,  kul 
                                                           
23
 Gazâlî, İhyâu Ulûmi’d-Dîn (III. Cilt), Çev: Ahmet Serdaroğlu,  İstanbul: Bedir Yayınevi, 2002,  ss. 
10, 11.
 

---

23 
 
 
bunları  tedavi  edip  onlardan  kurtulabilir.  Sürekli  bir  mücadele  ile  bu  kötü  ahlaklar 
kuldan temizlenebilir. 
Birinci  kısımdakiler  nefse  ait  hükümler  olup  haram  veya  mekruh  olarak 
yasaklanan şeylerdir. 
İkinci kısımdakiler ise, nefsin kendinse ait kötü ve düşük huylardır. Bu kısaca 
nefse ait sıfatların tarifidir. Bunu biraz açarsak; nefse ait kötü sıfatlar kibir, öfke, kin, 
haset, kötü ahlak, tahammülsüzlük ve bunların dışındaki sevimsiz ahlaklardır. 
Kuşeyrî’ye  göre  nefsin  insan  vücuduna  bozuk  ahlakların  mahalli  olarak 
konulmuş  bir  latife  (manevi  cevher)  olması  muhtemeldir.  Nasıl  ruh  güzel  ahlakların 
mahalli  olarak  bedene  konulmuş  manevi  latife  ise  nefsi  de  böyle  düşünmek 
mümkündür. Bu latifelerin hepsi birbirinin emrine verilmiştir; hepsinin toplamı insanı 
oluşturmaktadır. 
Şekil  itibariyle  ruh  ve  nefsin  latif  (sırlı,  görünmeyen)  cisimlerden  oluşu 
meleklerin ve şeytanların latif vücut yapısına benzemektedir. 
Gözün  vücutta  görme  yeri,  kulağın  işitme  yeri,  burnun  koklama  yeri,  ağzın 
tatma  yeri  olduğu  ve  bütün  bunların  insanın  zahiri  yapısını  oluşturduğu  gibi;  aynı 
şekilde  kalp  ile  ruh  iç  bünyede  güzel  sıfatların  yeri,  nefs  ise  kötü  sıfatların  yeri 
yapılmıştır. 
Nefs bu bütünden bir parçadır. Kalp de bu bütünden bir parçadır.
24
 
3-  Şihâbuddîn  Sühreverdî  “Avârifü’l-meârif”  adlı  eserinde  nefsin,  bedene 
konmuş  latif  (sırlı,  görünmeyen)  bir  varlık  olduğunu  ve  kötü  sıfat  ile  ahlakların 
ondan kaynaklandığını belirtir. Nitekim ruh da kalbe konmuş latif bir varlıktır, güzel 
sıfat  ve  ahlaklar  da  ondan  kaynaklanır.  Göz  görmenin,  kulak  işitmenin,  burun 
                                                           
24
  Abdülkerim  Kuşeyrî,  Kuşeyri  Risalesi  (Sufilerin  İnanç  ve  Ahlakları)  (3.  Baskı),  Çev:  Dr.  Dilaver 
Selvi, İstanbul, Semerkad Yayınları, 2007,  ss. 232, 233. 

---