154
Huker öz ordusunu yenidən qura bildi və yaxşı vuruşmağa qadir etdi.
132 min nəfərlik bu ordu “planetdə ən yaxşı ordu” adını aldı. O, Qərbdə
irəliləyəndə Li birbaşa ona tərəf hərəkət etdi. Hukerin əsəbi dözmədi və o, geri
çəkilməyə məcbur oldu. Başqa bir döyüşdə federallar yenə də 5 min artıq itki
verdilər. Huker əlavə qüvvə istəyib, onu ala bilməyəndə komandalıqdan getdi və
onun yerini Corc Mid tutdu. Ona daha sərbəst hərəkət etməyə icazə verildi.
1863-cü ildə ən böyük döyüş Gettisburqda getdi. Düşmən qoşunların hər
ikisi Pennsilvaniyanın cənubundakı mühüm yol ayrıcı olan Gettisburq şəhərinə
gəldilər, burada Qərb yarımkürəsindəki çox qızğın vuruş gedəcəkdi. 1 iyulda
qərbdən və şimaldan hücum edən Konfederat qüvvələri nəticədə federallara üstün
gəldilər. Fedral qoşununun komandanı Reynolds həlak oldu. Kondederat qoşunu
federalları Gettisburqun küçələri ilə Cemetry Ridge-ə (Qəbristanlıq dağ silsiləsi)
tərəf geri çəkilməyə məcbur edirdi, burada isə gecə ərzində Mid öz qüvvələrinin
qalığını toplamışdı.
Döyüşün ikinci günü Li öz generallarına hücum əmri verdi. Onlar Şaftalı
bağı adlanan mövqeləri tutdular. Üçüncü günün səhəri Midin sağ qanadı
konfederatları aşağı yamaclardan qovdu. İki saat ərzində artilleriya dueli getdi.
Konfederatın itkiləri demək olar ki, 60 faizi təşkil edirdi. Mid əks-hücuma keçə
bilmədi, Li Virciniyaya geri çəkilməyə məcbur oldu. Konfederatlar bütövlükdə 28
min və ya müqayisədə 5 min artıq itki vermişdilər. Gettisburq döyüşü müharibədə
dönüş nöqtəsi oldu, şimallıların hərbi uğurları Vətəndaş müharibəsinin gedişini
dəyişdi. Cənubluların ordu komandanı general Li bir qədər əvvəl rəqibin açıq
üstünlüyündən narahat olub, ümidsiz qaydada cəhd etdi ki, qüvvələr nisbətini öz
xeyrinə dəyişsin. Bunun üçün o, öz qoşunları ilə Potomak çayını keçib,
Pennsilvaniya ştatının içərilərinə can atmış, lakin Gettisburqda şimallıların ordusu
ilə qarşılaşmışdı. Burada isə o, fəlakətlə üzləşməli olmuşdu. Üç gün davam edən
döyüş konfederatların tam məğlubiyyəti ilə nəticələnmişdi. 4 iyulda darmadağın
edilmiş cənubluların ordusu Virciniyaya geri çəkilməyə məcbur olmuşdu.
Payızdakı yüngül döyüşlərdən sonra hər iki ordu qış düşərgələrinə
çəkildilər. Li bir daha heç vaxt özünün bütöv ordusu ilə Şimala tam həcmli
müdaxilə etməyə qadir olmadı.
1863-cü ildə Şərqdə hər iki ordu qışı düşərgədə keçirdi. “Vuruşan Co” –
Huker ordusunu yenidən təşkil etdi. Qərbdə isə federal qoşunlar konfederatların
üstünə hücuma keçib, onları Preri Qrouvda (Preri meşəsi) məğlub etdilər. Bu, Littl
Rokun (Kiçik qaya) sentyabrda işğal edilməsinə yol açdı.
Qrant Missisipidəki Konfederatın “Qəbrin Gibraltarı” hesab edilən
Viksburqa tərəf hərəkət etməyə başladı. Bu qalaya yaxınlaşmaq çətin idi. Qrant
Şermanla birlikdə 1862-ci ildə onu tutmaqda uğursuzluğa uğramışdı. O, admiral
Devis Porterin kanonerkalarının müşayiti ilə öz ordusunu Bruinsburqda sahilə
çıxardı. Və konfederatlar
Viksburqu müdafiə edəndə, kiçik qələbələr qazandı.
Qrant Viksburqun müdafiəçilərinin arxasına çıxmaq üçün qərbə tərəf
dönüb, Çempion təpəsində Konfederat ordusunu darmadağın etdi. Onlar
Viksburqdan cənubda da təslim oldular. Linkoln bu münasibətlə demişdi: “Suların
Atası əsəbiləşmədən yenidən dənizə gedir.”
155
Li geri çəkiləndə Qrant onun sağ flanqına çıxmağa bir sıra cəhdlər etdi.
Riçmonddan şimalda o, bir sıra ağır
hücumlar etdi, lakin xeyli itkilər verdi.
Həyati əhəmiyyət kəsb edən dəmir yolu mərkəzi olan Pitersburq ilə, - bu,
Riçmondun cənub açarı idi. – Linin sağ tərəfində asılmaqla, ona hücum etdi.
Federal zabitlərin buraxdığı bir neçə səhvə, Linin sürətli reaksiyasına baxmayaraq,
konfederatlar Pitersburqu əllərində saxlamağa heç də qadir deyildilər. Qrant
iyunun 15-də və 18-də hücum edib, Linin xəttini yarmaq istədi, lakin 8 min nəfər
itki verdi.
Qrant Lİ ordusunu məğlub edə və Riçmondu tuta bilmədiyinə görə
Pitersburqun doqquz ay davam edən mühasirəsini qurdu. 1864-cü ilin yayında və
payızında 30 iyulda daş kömür şaxtasının partlayışı ilə federallar uğursuzluğa
düçar oldular və bu vaxt konfederatlar Vaşinqtonu tutmağa qadir idilər.
Şerman isə elə həmin dövrdə Corciyadan Atlantaya tərəf atıldı. Onun
qüvvələri 110 min olmaqla, Konfederatınkından iki dəfə böyük idi. Cənub
sərkərdəsi prezident Devisə məlumat verdi ki, o, Şermanın qüdrətli ordusunun
öhdəsindən gələ bilməyəcəkdir. Devis onu vəzifədən götürdü. Döyüşdə ağır yara
almış yeni Cənub komandanı B. Hud sentyabrın 1-də Atlantanı tərk etdi. Şerman
onu təqib edib, dekabrın 21-də Savannanı tutdu. Minnətdar amerikalılar onun
böyük xidmətlərinin əvəzi kimi XX əsrdə icad etdikləri güclü tanka “Şerman”
adını verdilər. Porterin hərb gəmilərinin müşayiəti ilə o, Red River (Qırmızı çay)
tərəfə hərəkət etdi. Bu döyüşdə Porter bir neçə kanonerka itirdi və Şerman
uğursuzluğa uğradı.
Federal qoşunları konfederaları təqib edib, Missuri çayının cənub
sahilindən qərbə tərəf hərəkət etdilər. Konfederat generalı Prays qəti şəkildə təslim
edildi və dekabrın 2-də Arkanzasa geri çəkildi. Prays artilleriyasının əksəriyyətini
və özünün 12 minlik ordusunun çox böyük hissəsini itirdi.
10 yanvar 1865-ci ildə Tennessi və Corciya artıq federalların əlində idi.
Şerman 60 min adamla şimala tərəf, Karolinanın içərilərinə hücum etdi.
Konfederat qüvvələri çox zəifləmiş və kiçilmişdi. Şerman Kolumbiyanı fevralda
işğal etdi və konfederatları Çarlstona köçməyə məcbur etdi. Li nəhayət
Konfederatın baş komandanı adlananda, Constonu, Federal qüvvələrin qarşısını
kəsməli olan kiçik orduya komandan təyin etdi. 18 apreldə (artıq Linkolnun
ölümündən sonra) Conston Şermana təslim oldu.
Qrant və Mid 1865-ci ilin əvvəlində diqqəti Pitersburqun və Riçmondun
mühasirəsinə cəmləmişdilər. Cənub lideri hücum edib, qısa müddətə mühasirəni
pozdu. Lakin öz xəttləri parça-parça olduqda, Li 2-3 aprel gecəsi Pitersburqu və
Riçmondu tərk etdi.
Linin son sığınacaq tapdığı yerdə də mühasirədən çıxmağa etdiyi son
cəhd uğursuz olduqda, Appomattoksdakı məhkəmə binasında 9 aprel 1865-ci ildə
özünün Şimali Virciniya ordusunun qalıqlarını Qranta təslim etdi. Təslim Federal
baş komandanının şərtləri əsasında getdi. Qrantın eqoizmdən kənar olan bu
şərtlərində də onun alicənablığının nişanələri görünürdü. Axırıncı Konfederat
qoşunu isə Texasdakı Qalverston limanında 2 iyunda təslim oldu və Amerika
torpağında tarixdəki ən böyük müharibə başa çatdı.