190
sonra onun reputasiyası yaşadığı dövrlə və ölüm şəraiti ilə əlaqədar olaraq
yüksəldi, bu, ona müqəddəsliyə bərabər bir halə verdi.
Linkolnun çox sayda tanışları arasında biri əmin idi ki, digərlərindən
fərqli olaraq, onu daha yaxından tanıyır və bütün başqaları ilə birlikdə olduğundan
daha çox onun dünya konsepsiyasına təsir göstərmişdir. Bu adam onun keçmiş
vəkil partnyoru Herndon idi. Herndon Linkoln hakimiyyətində yeni karyerasına
başlamışdı və onun barəsində xatirələri topladı. Linkolnla öyünməsinə
baxmayaraq, o, insanın müqəddəsləşdirilməsi meylindən imtina etdi. O görmüşdü
ki, Linkolnun həyatının başlıca xüsusiyyəti özünü inkişaf etdirən adi adamdan çox-
çox uzaqdır. O, ən aşağı dərinlikdən ən böyük yüksəkliyə qalxmışdı, «elə bil ki,
durğun suyu olan, iy verən göldən qalxan qaz təmiz və parlaq alovla yanmağa
başlayır.» Bu nöqteyi-nəzəri vurğulamaq üçün Herndon diqqəti Linkolnun ətrafının
qaranlıq və alçaq şəhadətlərinə yönəldir.
Linkolnun inkişafında müstəsna əhəmiyyətli hadisə kimi Herndon Enn
Rutlec ilə onun məhəbbət əhvalatını göstərir. Bunu «böyük reallığın romansı»
adlandırır. Herndon hesab edir ki, Linkoln Enndən başqa heç kəsi sevməmişdir.
Qızın vaxtsız ölümündən sonra Linkoln ona görə qüssə çəkməsini heç vaxt
kəsməmişdi. Qız barədə xatirə onu həm kədərləndirir, həm də ilhamlandırırdı.
Arvadı Meri Todda isə qəzəbinə görə evlənmişdi, sonra isə bu qadın özünü onu
bədbəxt etməyə həsr etmişdi.
Linkoln bir insan kimi həm də mifə çevrildi. Onun əfsanəvi bir
qəhrəman olmasını ona həsr olunan ədəbiyyatda və folklorda, poemalarda,
romanlarda, anektodlarda tapmaq mümkündür. Əfsanə Linkolnu çoxtərəfli
qabiliyyəti olan allaha yüksəltdi (Hinduizm allahları məhz belədir), ona az qala
sitayiş edirdilər. O, Qoca Eyb idi və həm də eyni zamanda hiyləgər fəvqəlbəşər idi.
O, həmçinin Abraham Ata idi, hakimiyyətə malik olmaqla, zəifləri müdafiə edirdi.
Və o, həm də başqalarına
bərabər olan bir adam, qonşu və dost idi.
Linkolnun bir şəxs kimi reputasiyası mif Linkolnunkundan ayrıca
qiymətləndirilə bilərdi. Həyatda yaşa dolduqca onun nüfuzu yüksəlməyə başladı və
ölümündən əvvəl onun böyüklük keyfiyyətləri artıq geniş şəkildə etiraf olunurdu.
Vətəndaş müharibəsinin ortasında «Washinqton chronicle» onu Corc Vaşinqtonla
müqayisə etmişdi. Digər bir qəzet isə onu «gözəl mülayimləşdirən, aclıqdan xilas
olmağa ehtiraslı kömək edən» adlandırmışdı. Sonra yazı müəllifi əlavə edirdi: «Biz
inanırıq ki, Vaşinqtonun özü hakimiyyət naminə hakimiyyətdən istifadə etməyə
daha az laqeyd idi». İngilis qəzeti onu «qəhrəmanlıq subyekti olmaqla, Abraham
Linkoln kimi sitayiş edilməsində heç bir kəs onunla rəqabətə girə bilməz» kimi
xarakterizə edirdi. Onun uzun qılçaları və qolları, qrotesk fiqurası bu adamı
karikatura və gülüş obyekti üçün çox əlverişli etmişdi. Onun daxili keyfiyyətləri,
sədaqəti, vicdanlılığı, qətiyyəti, nüfuz etmək bacarığı, cəsarəti «uzun bir yolla onu
qəhrəman etmişdi».
Linkolnun ən yaxşı ideyaları və ən mükəmməl kəlamları öz qiymətini
almış, dəfələrlə heyranlıq şəklindəki təsvir mövzusu olmuşdur. Onun tarixi töhfəsi
ölkəsinə, xalqına verdiyi dərs idi. Bu dərsdən digər ölkələr və xalqlar da faydalana
bilərlər.
191
Onun mərkəzi mövzularından biri öz hökuməti, verdiyi vədlər və qarşıya
çıxan problemlər idi. Erkən dövrlərdə, 1848-ci ildə Sprinqfilddə gənc adamların
litseyində «Bizim siyasi institutlarımızın cinayət törətməsi» barədə danışarkən,
inqilabi atalara həsr olunmaq çağırışı etməklə «xalqın özünü idarə etməsi
qabiliyyətindən» söhbət açmışdı.
Dəfələrlə, xüsusən Vətəndaş müharibəsi başlananda o, öz ideyasına
qayıtmış və öz kəlamını xeyli dərəcədə yaxşılaşdırmışdı. Fort Samter yıxıldıqdan
sonra o, Konqressə ilk mesajında bəyan etmişdi ki, Şimal və Cənub arasındakı
məsələ Birləşmiş Ştatların gələcəyinə daha çox sayda olan cəhətə toxunur: «o
özünü bütün bəşər ailələrinə bir sual kimi təqdim edir, Konstitusiya respublikası və
demokratiya – xalqın hökuməti, həmin xalq tərəfindən qurulan hökumətin olması –
olar və ya olmaz, onun ərazi bütövlüyünü isə öz vətənindəki düşmənlərinə qarşı
dəstəkləmək vacibdir».
Və nəhayət, Gettisburqda o, özünün kulminasiya səviyyəsindəki ali
bəyanatını bu sözlərdə ifadə etdi: «...Bu şərəfli həlak olanlardan biz belə bir işə
həsr olunmağımızı artırmalıyıq, bunun üçün onlar həsr olunmanın sonuncu tam
ölçüsünü vermişlər – biz burada yüksək dərəcədə qərara alırıq ki, bu mərhumlar
əbəs yerə həlak olmamışlar, – bu millət Allahın altında azadlığın yeni doğuşunu
göstərəcəkdir – və həmin xalqın hökuməti, xalq tərəfindən, xalq üçün olan
hökumət Yer üzündən silinməyəcəkdir».
Cənub ştatları Birlikdən çıxmaq üçün hər bir konstitusional hüquqa
malik idilər. Lakin Linkoln buna «yox» deyirdi. O, təkrar edirdi ki, Birlik heç vaxt
dağıla bilməz. O, bəşəriyyət tarixindəki ən böyük müharibədə vuruşmalı idi, o,
bunu etdi və qalib gəldi. Beləliklə, o, təkcə Birliyi yenidən tam şəkildə geri
qaytarmadı, həm də bütöv bir yeni ölkə yaratdı və bu məkanın hər bir guşəsində
onun öz töhfəsi, öz imici vardır. Linkoln hamını təəccübləndirdi.
Almaniya kansleri Bismark öz ölkəsi üçün etdiyini Linkoln Birləşmiş
Ştatlar üçün etmişdi. Bismark bircə işi görmüşdü, bütün digər
alman dövlətlərindən
olan milləti mərkəzləşdirərək, vahid bir dövlətdə birləşdirmişdi. Linkoln və
Bismark köhnədən fərqli olan yeni ölkələr yaratmışdılar. Herr Bismarkın öz
karyerasını necə bitirdiyi məlumdur, yeni imperator II Vilhelmin dövründə istefaya
getmiş və bir neçə ildən sonra ölmüşdü.
Linkoln isə sirli bir qaydada öz ölümü ilə böyük və dəhşətli bir işi
görməyinin günahını yumaq formasında vəsiyyət etmişdi. Çünki o, belə qan
hesabına mütləq qaydada öz millətinin yenidən doğulmasına nail olmuşdu.
Bismark Prussiya militarizminin toxumlarını yaratmaqla yanaşı,
birləşmiş Almaniyada da bu toxumları səpmişdi və təəssüf ki, belə böyük dövlət
xadiminin irsi zəhərli bitkilər verdi. Almaniya iki Dünya müharibəsinin
başlanmasının baiskarı olmaqla yanaşı, hər iki müharibədə məğlubiyyətlə üzləşdi.
Birinci Dünya müharibəsində yadelli əsgərin ayağı alman torpağına dəymədi, lakin
alçaldıcı sülh şərtləri Almaniyada revanşizm hisslərinin coşmasına və Hitler kimi
monstrın meydana gəlməsinə şərait yaratdı. Bismarkın militarizm irsi, Birinci
Dünya müharibəsindəki məğlubiyyətin ağır nəticələri olmasaydı, Hitler də
olmazdı. Almaniyada 1920-ci illərin sonu və 1930-cu illərin başlanğıcındakı ağır