«Dövlət və Din».-2011.-№6(26).-S.49-60.
DİNŞÜNASLIQ, İSLAMŞÜNASLIQ VƏ SİYASƏTŞÜNASLIĞIN
BƏZİ AKTUAL MƏSƏLƏLƏRİ
(PROBLEMLƏR, MÜLAHİZƏLƏR VƏ TƏKLİFLƏR)
ƏSƏDULLA QURBANOV, BDU-nun İslamşünaslıq Elmi-Tədqiqat Mərkəzinin rəhbəri, AMEA-nın İnsan
Hüquqları İnstitutunun Din və ictimai təhlükəsizlik şöbəsinin müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru, professor
Açar sözlər: dinşünaslıq, islamşünaslıq, dini ekstremizm, dini terrorizm.
Ключевые слова: религиоведение, исламоведение, религиозный экстремизм, религиозный
терроризм.
Key words: religious studies, islamic studies, religious extremism, religious terrorism.
Xəbər verildiyi kimi, bu ilin sentyabr ayının 21-22-də Rusiya Federasiyasının Yekaterinburq şəhərində
müasir dövrdə təhlükəsizliyin müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş beynəlxalq tədbir keçirilmişdir.
Tədbirdə Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin
başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti iştirak etmişdir. Akademik Ramiz Mehdiyevin "Beynəlxalq informasiya
təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsinə ümumi yanaş malar" və "Millətlərarası düşmənçilik və dini
dözümsüzlüklə əlaqədar böhranlı vəziyyətlərdə ekstremizm təzahürlərinə qarşı mübarizə sahəsində
beynəlxalq əməkdaşlığın fəallaş dırılması problemləri" mövzusuna həsr olunmuş məruzələri, orada irəli
sürülən mülahizə və təklifləri beynəlxalq miqyasda aktualdır.
Hər iki məruzədə dinşünaslığın və islamşünaslığın, ümumiyyətlə siyasətşünaslığın ən aktual məsələləri,
elmi-nəzəri və əməli əhəmiyyət daşıyan ayrı-ayrı problemləri geniş və dərindən təhlil edilmiş, şərh olunan
problemlərlə əlaqədar Azərbaycanda görülən və gələcəkdə görüləsi işlərlə bağlı qarşıda duran mühüm vəzifələr
barədə elmi-nəzəri xarakterli mülahizə və əməli əhəmiyyətli konkret təkliflər irəli sürülmüşdür.
Ümumiyyətlə, "dini ekstremizm", "dini separatçılıq", "dini terrorçuluq", habelə "dini dözümsüzlük" və s. bu
qəbildən olan çoxsaylı anlayışların şərhi "siyasətşünaslıq", "dinşünaslıq" və "islamşünaslıq" elmlərinin predmetinə
aid mühüm və ən vacib məsələlərdəndir. Öncə, "dinşünaslıq" və "islamşünaslıq" istilahlarının elmilik, obyektivlik,
məntiqilik və dünyəvilik baxımından qısa şərhini vermək istərdik. "Dinşünaslıq" ümumbəşəri fəlsəfi biliklərin
mühüm istiqamətlərindən biridir. Bu elm ictimai şüurun mühüm və spesifik formalarından olan dinin mənşəyini,
mahiyyətini və meydana çıxmasını şərtləndirən amilləri, onun fəlsəfəsini, sosiologiyasını, psixologiyasını və
fenomenologiyasını elmilik, obyektivlik, məntiqilik və dünyəvilik baxımından şərh və izah edir. Qeyd olunan bu
fikri demək olar ki, tam mənasında "islamşünaslıq" elminə də şamil etmək olar.
Qeyd olunan mülahizələrdən göründüyü kimi, "dinşünaslıq" və "islamşünaslıq" elmləri ümumbəşər, o
cümlədən şərq, eləcə də Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikrinin mühüm və aparıcı istiqamətlərindən biridir. Təsadüfi
deyildir ki, xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyev başda məşhur "91"lər olmaqla, xalqın təkidli xahiş və
tələbi ilə ikinci dəfə, yəni 1993-cü ilin ikinci yarısında Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə gəldikdən sonra dinə, o
cümlədən İslam dininə və müqəddəs Qurana həqiqi dinşünas və islamşünas alim, mütəxəssis alim kimi yüksək
qiymət vermişdir. Aşağıda Ulu Öndərin din, o cümlədən İslam dini, islamşünaslıq, habelə müqəddəs Quran
haqqında aforizm mahiyyətli bəzi fikirlərinə diqqət yetirmək fikrin əsaslılığına kifayət edər: "İnsanların mənəvi
sərvətlərinin hamısından dinin fərqi ondadır ki, o,
dini mənsubiyyətindən asdı olmayaraq həmişə insanları
dostluğa, həmrəyliyə, birliyə dəvət etmişdir"
(1, 77-78). "İslam dini əsrlər boyu bizim mənəviyyatımızın əsasmı
təşkil etmiş, müsəlmanların dünyada layiqli yer tutmasını təmin etmişdir"
(1, 93). "Qurani-Kərimin bütün
kəlamları bu gün Azərbaycanda Allahın yolu ilə getməyimiz üçün məşəldir. Biz azərbaycanlılar bu sonradan
gələcək bütün nəsillərə də tövsiyə olunur heç vaxt inamımızdan, dinimizdən uzaqlaşmayacaq və bu mənəvi
mənbələrimizdən istifadə edərək gələcəyimizi quracağıq"
(1, 93-94). ...Azərbaycanda islamşünaslıq sahəsində
XX əsr demək olar, tamam itiribdir.
Bu işləri görmək üçün Azərbaycanda islamşünaslıq elminin inkişaf etdirmək lazımdır. Azərbaycan Elmlər
Akademiyası, Bakı Dövlət Universiteti və elmi-tədqiqat institutları... bəlkədə bu sahə üçün xüsusi təşkilatlar,
orqanlar və elmi mərkəzlər yaratmalıdırlar... Belə təşəbbüslər olsa, mən onları dəstəkləyəcəm, bunlar üçün
şərait də yaradacağam. Buna arxayın olun "
(2, 47).
Göründüyü kimi, Ulu Öndərimiz Heydər Əliyev müstəqil ölkəmizdə dinşünaslıq və islamşünaslıq elmlərini
inkişaf etdirmək üçün respublikamızın elm və təhsil ocaqlarının, habelə siyasi-ideoloji idarə və təşkilatların və
orada bu sahədə çalışan mütəxəssislərin qarşısına çox mühüm vəzifələr qoymuşdur. Həmin vəzifələrin yerinə
yetirilməsi sahəsində respublikamızda təhsil və elmi müəssisələrində bir sıra önəmli işlər görülmüşdür.
Məsələn, bunlardan Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı
səfiri, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın bilavasitə təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə son zamanlar Bakıda
keçirilən mədəniyyətlərarası, sivilizasiyalararası, dinlərarası dialoqa dair beynəlxalq simpoziumları, konfransları,
forumları, Bakı Dövlət Universitetində yaradılan İslamşünaslıq Elmi-Tədqiqat Mərkəzini, Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunda "Dinşünaslıq və mədəniyyətin fəlsəfəsi", AMEA-nın
İnsan Hüquqları Elmi-Tədqiqat İnstitutunda bu ilin fevral ayında yaradılan "Din və ictimai təhlükəsizlik" şöbəsini
və s. buna misal göstərmək olar. Başda Heydər Əliyev Fondu olmaqla digər əlaqədar qurumların ölkəmizdə son
zamanlar keçirdikləri mədəniyyətlərarası, sivilizasiyalararası və dinlərarası dialoqun inkişaf etdirilməsinə həsr
olunmuş beynəlxalq simpoziumlar, konfranslar, dəyirmi masalar və forumlar bir daha göstərdi ki, müstəqil
Azərbaycan bütün dünyada tolerantlığın nümunəsi və örnəyidir. Buna aid çox xarakterik olan konkret misal
gətirmək istərdik. Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə İSESKO təşkilatı 2009-cu ildə
rəsmi olaraq unikal şəhərimiz olan Bakını "İslam mədəniyyəti paytaxtı" elan etmişdir. Daha bir önəmli misal
çəkmək istərdik. Bakı Dövlət Universitetində səmərəli fəaliyyət göstərən İslamşünaslıq Elmi-Tədqiqat Mərkəzi
tərəfindən "Müasir dövrdə islamşünaslığın aktual problemləri" mövzusunda elmi-nəzəri və əməli xarakterli
konfrans keçirilmiş, islamşünaslığın Azərbaycan Konsepsiyası işlənib hazırlanmışdır.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun Dinşünaslıq və
mədəniyyətin fəlsəfəsi şöbəsinin təşəbbüsü ilə adı çəkilən institutda 00.09.13 indeksi üzrə "Dinşünaslıq və
mədəniyyətin fəlsəfəsi" müdafiə şurası yaradılmışdır. Həmçinin AMEA-nın İnsan Hüquqları Elmi-Tədqiqat
İnstitutunda yaradılan "Din və ictimai təhlükəsizlik" şöbəsinin təşəbbüsü ilə 19 iyul 2011-ci ildə institutda "Din və
ictimai təhlükəsizliyin aktual problemləri" mövzusunda respublika miqyaslı elmi-nəzəri və əməli konfrans
keçirilmişdir.
Akademik Ramiz Mehdiyevin yuxarıda adları çəkilən məruzələrində toxunulan "dini terrorçuluğun", "dini
ekstremizmin", "dini separatçılığın" mürtəce mahiyyətinin şərhi dinşünaslıq və islamşünaslıq elmlərinin predmetinə
daxil olan problemlərdəndir. Həmçinin qeyd edək ki, beynəlxalq miqyaslı dini terrorçuluq qloballaşmanın "nankor
övladıdır".
Akademik Ramiz Mehdiyevin məruzələrində müasir qloballaşma şəraitində dini terrorçuluğun, dini
ekstremizmin və dini separatçılığın fəsadları haqqında çox qiymətli elmi-nəzəri və əməli əhəmiyyət daşıyan
mülahizələr yer almış, həmin neqativ halların qarşısının alınmasına dair çox gərəkli, tövsiyə xarakterli təkliflər irəli
sürülmüşdür. Akademikin "Millətlərarası düşmənçilik və dini dözümsüzlüklə əlaqədar böhranlı vəziyyətlərdə
ekstremizmin təzahürlərinə qarşı mübarizə sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın fəallaşdırılması problemləri"
mövzusundakı məruzəsində deyilir: "Müasir ekstremizmin xüsusiyyətləri arasında aşağıdakıları fərqləndirmək
olar:
- Müxtəlif ekstremist qrupların regional və qlobal proseslərə təsirinin artması;
- Ekstremistlərin fəaliyyətində qəddarlığın artması;
- Ən yeni texniki nailiyyətlərdən, o cümlədən sosial şəbəkələr, internetdə forumlar kimi kommunikasiya
sistemlərindən istifadə edilməsi;
- Ekstremist fəaliyyət formalarının müxtəlifliyi.
Ekstremizmin çoxsaylı formaları arasında ən təhlükəli formalar kimi milli və dini ekstremizmi qeyd etmək
lazımdır. Onların dağıdıcı potensialı olduqca böyükdür, çünki onların səbəb olduğu böyük insan qırğınları,
hətta bütöv xalqları da
əhatə edə bilər.
Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, ekstremizmin dağıdıcı nəticələri Azərbaycandan da yan keçməmişdir"
(3).
Müasir dövrdə müstəqil Azərbaycanın görkəmli filosofu olan akademik Ramiz Mehdiyev xüsusi olaraq qeyd
edir ki, məhz millətçi ekstremizm və ondan qidalanan təcavüzkar separatizm ucbatından bu gün ölkəmizin 20 faizi
bədnam və işğalçı Ermənistan Respublikası tərəfindən zəbt edilmişdir. Erməni ekstremitslərinin, separatçılarının
dövlət siyasəti ilə müşayiət olunan inhilist, məkrli niyyətləri nəticəsində bir milyonadək Azərbaycan vətəndaşı,
İslam ardıcılı qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüş, erməni terrorçularının ölkəmizdə törətdikləri 30-dan
artıq terror aktları sayəsində 20 mindən çox azərbaycanlı-müsəlman qətlə yetirilmiş, həlak olmuşdur. Azərbaycanın
erməni faşistləri, təcavüzkarları tərəfindən işğal olunmuş ərazilərində, o cümlədən 1992-ci ilin fevral ayının 25-dən
26-na keçən gecə Xocalı şəhərində törədilən faciə zamanı azərbaycanlıların müsəlmanların kütləvi şəkildə qırılması
dünya ictimaiyyətini hədsiz dərəcədə hiddətləndirmişdir.
Ermənilərin uydurma, qondarma "Dağlıq Qarabağ problemi"nin əsasını ekstremizm, separatizm, etnik
təmizləmə, ərazi iddiası siyasəti təşkil edir. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bütün Cənubi
Qafqaz regionunda təhlükəsizliyə və sabitliyə təhdid mənbəyidir.
11 sentyabr 2001-ci ildə ABŞ-ın Nyu-York və Vaşinqton şəhərlərində törədilmiş dəhşətli və çoxsaylı insan
tələfatına səbəb terror aktlarından sonra müstəqil Azərbaycan beynəlxalq miqyaslı terrora qarşı koalisiyaya
qoşulmuş ilk dövlətlərdən olmuşdur. Bu münasibətlə çox xarakterik bir faktı diqqətə çəkmək istərdik.
2005-ci ildə İslamın tarixi vətəni olan Səudiyyə Ərəbistanı Krallığında, Məhəmməd peyğəmbərin (s) anadan
olduğu müqəddəs Məkkə şəhərində 2001-ci il sentyabr ayında ABŞ-da törədilmiş terroru pisləyən və onun mənfi
nəticələrinin aradan qaldırılmasına həsr olunmuş İslam Konfransı Təşkilatının (indi bu beynəlxalq qurum İslam
Əməkdaşlığı Təşkilatı adlanır) 3-cü fövqəladə toplantısı keçirilmişdir. Burada ölkəmizin başçısı, hörmətli
prezidentimiz İlham Əliyev də iştirak etmiş, nitq söyləmişdir. O, forumun rəhbəri İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının
baş katibi Ekmələddin İhsanoğluna bildirmişdir ki, belə analoji toplantının Bakıda da keçirilməsi daha
məqsədəuyğun olardı. Bu müraciət çox böyük məmnunluqla qarşılanmış, 2006-cı ilin payızında paytaxt Bakıda
keçirilmişdir.
Prezidentimiz cənab İlham Əliyev ev sahibi kimi həmin forumda dərin məna, məzmun və mündəricəli nitq
söyləmişdir.
Bakıda keçirilən İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv ölkələrin xarici işlər nazirləri şurasının 33-cü
sessiyasında dövlət başçımızın nitqində deyilir: "Dünyada gedən proseslər bəzi hallarda bizi narahat edir. İlk
növbədə, bəzi ölkələrin kütləvi informasiya vasitələrində və müəyyən siyasi dairələr tərəfindən Islamı terrorizmlə
eyniləşdirmək cəhdləri bizi çox üzür, narahat edir və hiddətləndirir. Biz buna heç cür imkan verə bilmərik.
İslamı terrorizmlə eyniləşdirmək olmaz, İslam sülh dinidir, mehribanlıq dinidir, dözümlülük dinidir.
Azərbaycan özü terrorun qurbanıdır. Erməni terrorçu təşkilatları bizə qarşı 30-daıt çox terror aktı törətmişlər.
Bu terror aktları nəticəsində 2 mindən artıq azərbaycanlı həlak olmuşdur. Ancaq biz bu terrorçu təşkilatları hər
hansı dinə bağlamırıq. Bu, düzgün deyildir. Terrorizmin nə dini var, nə də milliyyəti. Ona görə biz bu məsələlərə
öz etirazımızı daha da inamla bildirməliyik, öz sözümüzü deməliyik. Eyni zamanda, gərək bütün təbliğat
imkanlarımızdan istifadə edərək, çox böyük narahatlıq doğuran bu mənfi meyilə münasibətimizi bildirək, öz
hərəkətlərimizlə bunun qarşısını alaq
" (4, 24-25).
Göründüyü kimi, burada dini terrorçuluğa, dini ekstremizmə, dini separatçılığa qarşı mübarizə sahəsində
qarşıya çox mühüm və təxirəsalınmaz vəzifələr qoyulmuşdur. Bu vəzifələr akademik Ramiz Mehdiyevin yuxarıda
adları çəkilən məruzələrində də bir daha konkretləşdirilmişdir. "Millətlərarası düşmənçilik və dini dözümsüzlüklə
əlaqədar böhranlı vəziyyətlərdə ekstremizm təzahürlərinə qarşı mübarizə sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın
fəallaşdırılması problemləri" adlı məruzədə deyilir ki, Qafqaz regionunda digər ekstremist qüvvələr də
millətçilik kartı ilə oynamağa çalışırlar. Həmin qüvvələr müxtəlif kütləvi informasiya vasitələrinin və internetin
köməyillə millətçi dözümsüzlük, milli azlıqlar arasında ekstremist və separatçı əhvali-ruhiyyələrin
qızışdırılmasına yönəlmiş ideoloji xarakterli təbliğat və təxribat işləri aparırlar. Bəzi hallarda həmin qüvvələr
transsərhəd xarakteri daşıyır.
Bununla yanaşı, müstəqil Azərbaycan Respublikasının üzləşdiyi erməni vəhşiliyi nəticəsində xalqımızın
üzləşdiyi ekstremizmin yeganə forması deyildir. Dini, daha dəqiq desək, dini-siyasi ekstremizm də durmadan
genişlənməkdədir. Bu gün müxtəlif təmayüllü ekstremist qruplar öz məkrli niyyətlərinə çatmaq üçün radikal dini
baxışlar, o cümlədən vəhhabilik, radikal şiəlik kimi mənfi meyillərdən istifadə etməklə müstəqil Azərbaycanda
dünyəvi, hüquqi, demokratik dövlət, humanist, sivilizasiyası və vətəndaş həmrəyliyi cəmiyyəti quruculuğunu
dini-teokratik dövlət və cəmiyyətlə əvəzləməyə yönəlmiş fəaliyyətini bərqərar etmək kimi kökündən yanlış iddiaya
düşmüşlər. Onlar baş memarı Heydər Əliyev olan müstəqil ölkəmizdə ilk demokratik konstitusiyamızda
qanunçuluqla təsbit olunmuş dünyəvi, hüquqi, demokratik dövlət, humanist, sivilizasiyalı və vətəndaş həmrəyliyi
cəmiyyəti qurmaq kimi ali missiyanı əngəlləməyə, dini və sosial durumu gərginləşdirməyə cəhd edirlər.
Dini terrorçuların, dini ekstremistlərin və dini separatçıların məkrli niyyətlərini əhatə edən fəaliyyətləri
nəticəsində yaranan təhlükəni artıra biləcək bəzi riskli amilləri qeyd etmək çox vacibdir.
Məlum, real gerçəklik bundan ibarətdir ki, ölkəmizdə sovet-kommunist rejimi dövründə dinini, o cümlədən
xüsusilə İslam dininin milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərlərini elmilik, obyektivlik, məntiqilik və dünyəvilik
baxımından tədqiqi, tədrisi və təbliği sahəsində çox ciddi ideoloji boşluq yaranmış, mütərəqqi mahiyyətli milli-dini
adət-ənənələri nəsildən-nəsilə keçirilməsində əlaqə, demək olar ki, tamamilə kəsilmişdir. Bu, son nəticədə əhalinin
müxtəlif sosial təbəqələri, o cümlədən xüsusilə gənclər, qadınlar, təqaüdçülər və başqaları arasında savadsızlığın,
mövhumat, xurafat, fanatizm, fatalizm, asketizm, mistisizm kimi mənfi halların artmasına səbəb olmuşdur.
Ekstremist, terrorçu, separatçı dini təşkilatlar, xarici missionerlər, vəhhabilər, nurçular, radikal şiələr və bu
qəbildən olan digər dini qurumlar, habelə təşkilatlar, birliklər də bundan istifadə etməyə çalışırlar. Onlar çox zaman
sözü-gedən məsələdə maraqlı olanlar, o cümlədən xarici dövlətlərin xüsusi xidmət orqanlarına işləyən missionerlər
həmin qurumlar tərəfindən maliyyələşdirilirlər.
Sözügedən qruplar daha incə mətləblərə əl atırlar. Başqa sözlə desək, dini ekstremistlər maddi ehtiyacı
olanları xüsusilə erməni faşistləri tərəfindən öz yurd-yuvalarından zorla məcburi köçkünə və didərginə çevrilən
insanlara humanitar yardım göstərməklə onları öz təsirləri altına sala bilirlər.
Doğrudur, son illərdə respublikamızda dini ekstremizmə, terrorçuluğa və separatçılığa qarşı mübarizədə
ölkəmizin hüquq-mühafizə orqanları, xüsusilə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi tərəfindən bir sıra qabaqlayıcı, təsirli
kompleks tədbirlər görülmüş və bu iş ardıcıl olaraq davam etdirilir. Lakin dini terrorçuluğa, dini ekstremizmə və
separatçılığa qarşı mübarizədə başqa təsirli tədbirlər də görmək çox vacibdir. Bu sıraya dinin, o cümlədən İslamın
ümumbəşəri mənəvi dəyərlərini əhali arasında yaymaq üçün aşağıdakı tövsiyə xarakterli təkliflərimizi də bildirmək
istərdik:
Birincisi, respublikamızın ali məktəblərində "Dinşünaslıq" və "İslamşünaslıq" fənlərinin tədrisi faydalı
olardı.
İkincisi, dövlət sistemindəki humanitar yönümlü ali məktəblərdə, akademiyamızın Fəlsəfə, sosiologiya və
hüquq, A.A. Bakıxanov adına Tarix, akademik Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq, habelə İnsan Hüquqları
Elmi-Tədqiqat İnstitutlarının dinşünaslıq və islamşünaslıq sahəsində çalışan alimlərinin qüvvəsindən istifadə
etməklə respublikamızda sözügedən sahədə yüksək ixtisaslı milli mütəxəssis kadrların hazırlanması vacibdir.
Üçüncüsü, dinin, o cümlədən İslamın ümumbəşəri mənəvi dəyərlərini maarifçilik yolu ilə təbliğ etmək üçün
müntəzəm olaraq KİV-də elmi-nəzəri və əməli əhəmiyyətli materiallar dərc etmək daha məqsədəuyğundur.
Akademik Ramiz Mehdiyevin yuxarıda adları çəkilən müasir dövr üçün çox önəmli və aktual məruzələrindən
sonra ölkəmizin əksər aidiyyəti orqan, qurum və təşkilatlarında həmin məruzələrdə ehtiva olunan mühüm
vəzifələrin yerinə yetirilməsi məqsədilə kompleks xarakterli tədbirlər həyata keçirilməyə başlandı. Məsələn, Qafqaz
Müsəlmanları İdarəsinin (QMİ) Bakıda Moskva Dövlət Linqvistika Universiteti (MDLU) ilə birlikdə "Qafqazda
ekstremizm ideologiyasının yayılmasına qarşı mübarizə"
mövzusunda elmi-əməli konfrans keçirmişdir.
Konfransda ölkəmizin və Rusiyanın din xadimləri, dövlət və ictimaiyyətin nümayəndələri iştirak etmişdir.
Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri, Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsinin professoru, tarix
elmləri doktoru Hacı Allahşükür Paşazadə konfransı açaraq qeyd etmişdir ki, iki qonşu dövlət Azərbaycan və
Rusiya bütün sahələrdə olduğu kimi, cəmiyyətdə mənəviyyatın, dini dəyərlərin tərəqqisi istiqamətində sıx
əməkdaşlıq edir. Qafqaz müsəlmanlarının lideri qeyd etmişdir ki, Azərbaycan müasir dövrün ən tolerant
ölkələrindən biri kimi məşhurdur. Yeri gəlmişkən, onu da vurğulamaq lazımdır ki, ölkəmizin bütün dünyada
tolerantlıq nümunəsi kimi tanınmasında xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin, bütün sahələrdə olduğu
kimi, sözügedən sahədə də əldə olunan uğurlarda dövlətimizin başçısı İlham Əliyevin və Heydər Əliyev Fondunun
prezidenti, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın da
misilsiz xidmətləri vardır. Bu onu göstərir ki, ölkəmizdə dinin dövlətdən ayrılması qanunvericiliklə təsbit olunsa da,
sözügedən sahədəki siyasət ölkəmizdə milli-dini və ümumbəşəri mənəvi dəyərlərin dünyəvi dövlətimizlə qarşılıqlı
münasibətlərin tərəqqisinə yönəlmişdir.
Konfransda çıxış edən Azərbaycan Prezidenti Administrasiyasının İctimai-siyasi məsələlər üzrə şöbəsinin
müdiri, tarix elmləri doktoru, professor Əli Həsənov qeyd etmişdir ki, Cənubi Qafqazda tarixən məskunlaşan
müxtəlif xalqlar və millətlər arasında mövcud münasibətlər qloballaşma, inteqrasiya və informasiya texnologiyaları
proseslərinin geniş vüsət aldığı hazırkı dövrdə bütün bölgənin, o cümlədən Xəzər dənizi hövzəsinin və Avrasiyanın
sosial-siyasi vəziyyətinə, durumuna güclü təsir edir. Məhz buna görə də Qafqazda ekstremizm, o cümlədən dini
ekstremizm problemlərinə həsr edilən həmin bu konfrans xüsusi aktuallıq daşıyır.
Professor Əli Həsənov daha sonra çıxışında qeyd etmişdir ki, Cənubi Qafqaz müasir dünyanın ən zəngin
milli-etnik, dini tolerantlıq mərkəzlərindən biridir. Burada tarixən məskunlaşan müxtəlif xalqlar arasında əsrlər
boyu sıx əlaqələr mövcud olmuş, mədəniyyətlərarası, sivilizasiyalararası və dinlərarası münasibətlər qarşılıqlı
hörmətə söykənmişdir. Bizcə, əgər belə demək mümkündürsə, Ermənistan Respublikası istisna olunursa, bu
bölgədəki hər dövlətin siyasi durumu ilk növbədə həmin ölkələrin xalqları, onlarda mövcud olan və rəsmi fəaliyyət
göstərən dinləri, o cümlədən müstəqil Azərbaycanda rəsmi fəaliyyət göstərən İslam, Xristianlıq və İudaizm dinləri
və mədəniyyətləri arasındakı münasibətlərdən çox asılıdır. Əgər İslama etiqad edən Azərbaycan, Xristianlığa
inanan slavyan və İudaizmi özünə inanc mənbəyi seçən yəhudi xalqları, habelə ölkəmizdə mehriban, səmimi bir ailə
kimi yaşayan avarlar, ləzgilər, udinlər, tatarlar, tatlar, talışlar və başqaları arasında qarşılıqlı hörmət, ehtiram,
etimad, tolerantlıq hökm sürürsə, məsələn, Azərbaycan və Gürcüstan dövlətlərinin siyasi durumları da güclü və
dayanıqlıdır və bu, belə davam edə bilər. Lakin Cənubi Qafqazda yaşayan digər xalqlar, (burada əsasən ermənilər
nəzərdə tutulur Ə.Q.) Erməni Qriqoryan Kilsəsi, çoxlu münaqişələr, qarşıdurmalar, etnik təmizləmə kimi məkrli
siyasət yeridirsə, Ermənistan Respublikasının ekstremistləri iki qardaş respublika Azərbaycan və Gürcüstana olan
münasibəti pozur, hətta qarşıdurma, separatçılıq, terrorçuluğa gətirib çıxarırlar. Unutmaq olmaz ki, erməni
ekstremistlərinin bu hərəkətləri beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən mənfi qarşılanır.
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan çoxmillətli, çoxkonfessiyalı, müxtəlif mədəniyyətli respublikadır.
Azərbaycanda yaşayan xalqların azərbaycanlıların, slavyanların, yəhudilərin, eləcə də milli-etnik qrupların
avarların, ləzgilərin, talışların, kürdlərin, tatların... hər birinin öz dilləri, dinləri, adət-ənənələri, mədəniyyətləri
vardır. Bütün bunlar ideoloji baxımdan azərbaycançılıq ideologiyasını zənginləşdirir, inkişaf etdirir. Yeri
gəlmişkən, onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmizdəki bu xalqlar, milli-etnik qurumların və onların dinləri
arasında qarşıdurma, münaqişə halları baş verməmişdir. Onlar çox tolerantlıq şəraitində mehriban ailə kimi
yaşayırlar (5, maddə 48).
Müstəqillik illərində Azərbaycan cəmiyyətinin zəngin mənəvi dəyərlərinin qorunub saxlanılması və inkişaf
etdirilməsi Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin, İlham Əliyevin və Mehriban Əliyevanın adları ilə bilavasitə sıx
bağlıdır (6, 311).
Konfransda Rusiyada kilsə və cəmiyyətin qarşılıqlı münasibətləri üzrə Sinodal şöbəsinin sədri Protonyeryey
Vsevolod, Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Hidayət Orucov, Moskva
Dövlət Linqvistika Universitetinin dosenti, Şimali Qafqaz Federal Dairəsinin Hüquqi Müdafiə Mərkəzinin rəhbəri
Rolan Silantiyev və başqaları da çıxış etmiş, tolerantlığın inkişafında müxtəlif dinlərin və millətlərin nümayəndələri
arasında dostluğun və qarşılıqlı əlaqələrin, anlaşmanın mühüm töhfələr verdiyi vurğulanmış, dini icmalar arasında
dözümsüzlüyün əleyhinə çıxaraq ekstremizmin mənfi təzahürlərinin aradan qaldırılması üçün hər şeydən əvvəl, bu
mühüm məsələyə sırf vətəndaşlıq mövqeyindən daim prinsipiallıqla yanaşmağın vacibliyini bildirmişlər (7, 204).
Akademik Ramiz Mehdiyevin "Beynəlxalq informasiya təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsinə ümumi
yanaşmalar"
mövzusundakı məruzəsində haqlı olaraq belə bir irad var ki, sözügedən forumun müzakirəsinə
çıxarılan məsələlər mütərəqqi dünya ictimaiyyətinin, xüsusən də terrorçuluq, separatçılıq və ekstremizm təhlükəsi
barəsində bir çox hallarda ümumiləşdirilmiş şəkildə söhbət açılır. Onların harada və hansı şəraitdə
formalaşdığından söhbət getmir. Unutmaq olmaz ki, bu təhlükəli hadisələrin hər birinin yaranmasının konkret
məqsədi vardır.
Keçən əsrin sonu, hazırkı əsrin əvvəllərində elmi-texniki tərəqqi postsənaye informasiya cəmiyyətinin
yaranmasına gətirib çıxarmış, bununla da, dünyanın adi mərkəzi dövlət modeli dəyişmişdir. Hazırki yeni
informasiya-kommunikasiya texnologiyaları olmadan sosial-siyasi prosesləri səmərəli, məqsədyönlü idarə etmək
qeyri-mümkündür. İnformasiya məkanının qloballaşması və kütləvi kommunikasiya vasitələri təbəqəsinin təsiri
altında cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər yalnız müəyyən üstünlüklər və mənfəətlərlə məhdudlaşmayıb, həm də
sosial-siyasi sahədə informasiya mübarizəsi aparmaq üçün geniş və hərtərəfli imkanlar yaradır. Bu da, öz
növbəsində milli və beynəlxalq təhlükəsizliyə təhdid doğurur.
Qeyd etmək lazımdır ki, belə bir vəziyyət milli təhlükəsizlik, hər şeydən əvvəl, informasiya təhlükəsizliyi
kimi önəmli sahənin problemlərinə ənənəvi yanaşmaların ciddi transformasiyasına gətirib çıxarmışdır. Bir qayda
olaraq, formalaşmaqda olan yeni informasiya-kommunikasiya mühiti istənilən ölkənin siyasi-iqtisadi və müdafiə
təhlükəsizliyinə fəal təsir göstərir.
Şübhəsiz ki, informasiya daim ən başlıca resurs olmuşdur. Lakin məhz qloballaşma, inteqrasiya və
informasiya texnologiyaları proseslərinin geniş vüsət aldığı XXI əsrdə bu resurs istər ayrıca, konkret bir dövlətin,
məsələn, Azərbaycan Respublikasının, istərsə də bütövlükdə beynəlxalq münasibətlər sisteminin dayanıqlı, sabit
inkişafının təmin olunması üçün, həqiqətən, həyati zərurətə çevrilmişdir. Bundan savayı, hazırda hamı qlobal
informasiya mübadiləsinin iştirakçısı kimi yeni informasiyanı təhlil etmək, ondan istifadə etmək, onu yaratmaq
üçün əməli olaraq qeyri-məhdud imkanlar qazanmış, onu hamıdan ötrü əlverişli etmişdir.
Beləliklə, elmi-texniki durum müasir informasiya texnologiyalarını siyasi silaha çevirmişdir. Kütləvi
informasiya vasitələrindən, o cümlədən internetdən terrorçular da, ekstremistlər də, hətta separatçılar da istifadə
edirlər. Bu istifadə xüsusilə 2001-ci ilin 11 sentyabrında ABŞ-ın Nyu-York və Vaşinqton şəhərlərində törədilən
dəhşətli, çoxsaylı insan tələfatına səbəb olan terror aktlarından sonra daha geniş miqyas almışdır.
Dini ekstremizm, terrorçuluq və separatçılıqdan dünyada baş verən hadisələrin bir çox hallarda ikili
standartlarla qiymətləndirilməsində gen-bol istifadə olunur. Yeri gəlmişkən, bir məsələyə də toxunmaq istərdik.
İkili standartlardan istifadə edən dairələr bəzən internet azadlığı ilə söz azadlığını səhv salırlar, halbuki, bunlar
mahiyyət etibarilə fərqlənirlər.
Akademik Ramiz Mehdiyev məruzəsində bu məsələdən bəhs edərkən çox haqlı olaraq qeyd etmişdir: "Təbii
ki, kompüter texnologiyaları özlüyündə prinsip etibarilə nə siyasəti, nə də beynəlxalq münasibətlər sistemini
transformasiya etmir. Bununla bərabər aşkardır ki, beynəlxalq informasiya təhlükəsizliyi, ilk növbədə,
informasiya texnologiyalarından düşmənçilik məqsədilə istifadə edilməsi təhlükəsinin azaldılması hesabına
möhkəmlətmədən milli və qlobal təhlükəsizliyin səmərəli təmin edilməsi mümkün deyildir".
Burada qarşıya çox mühüm vəzifələr qoyulmuşdur. Onların müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsinə xidmət
məqsədilə bəzi məsələlərə toxunmaq istərdik. Məsələn, radikal müxalifətin tabeçiliyindəki kütləvi informasiya
vasitələri, о cümlədən qəzetlər, haqlı-haqsız ölkəmizin ünvanına qeyri-obyektiv xarakterli, hətta şantaj, böhtan
səpkili materiallar dərc edirlər. Xüsusilə də Dağlıq Qarabağla bağlı respublikamızın ünvanına ifrat dərəcədə
böhtanlar, həqiqətə uyğun olmayan təhdidlər irəli sürürlər. Bu qüvvələrə, eləcə də xarici missionerliyin,
vəhhabiliyin, nurçuluğun və radikal şiəliyin məkrli siyasətinə qarşı ölkəmizin KİV-i layiqincə qarşılıq verməli,
faktlardan təkzibini operativ reallaşdırmalıdırlar. Bu sahədə son zamanlar respublikamızda bir sıra uğurlu işlər
görülsə də, onu yüksəltmək üçün Prezident İlham Əliyevin 2011-ci ilin sentyabr ayının sonunda Varşavada (Polşa)
Avropa İttifaqının "Şərq tərəfdaşlığı" sammitindəki nitqində və Bakıda "XXI əsr: ümidlər və çağırışlar" devizini
Beynəlxalq Humanitar Forumdakı dərinməzmunlu məruzəsindən irəli gələn məsələlərə xüsusi diqqət yetirmək
lazımdır.
Məlum olduğu kimi, Şərq tərəfdaşlığına aid sammitin keçirilməsində başlıca məqsəd bu beynəlxalq birliyin
üzvü olan ölkələrin, о cümlədən Şərqin müsəlman ölkələrinin, о cümlədən müstəqil Azərbaycanın Avropaya
inteqrasiyasını genişləndirməkdən ibarətdir. Şübhə yox ki, bu işdə Azərbaycanın kütləvi informasiya vasitələrinin
üzərinə mühüm vəzifələr düşür.
Akademik Ramiz Mehdiyev də belə bir strateji məsələyə toxunaraq demişdir: "Azərbaycan həm də "Şərq
tərəfdaşlığı Avropa Şurası mexanizmi" proqramı çərçivəsində Şərqi Avropada həyata keçirilən kibernetik
cinayətkarlığa qarşı mübarizə sahəsində əməkdaşlıq layihəsində iştirak edir. Bu layihənin həyata keçirilməsi
gedişində Avropa və beynəlxalq normativ vasitələrindən və praktikadan istifadə edilməklə kibercinayətkarlığa
qarşı mübarizə sahəsində əməkdaşlığın səmərəli həyata keçirilməsi üçün potensialın möhkəmləndirilməsi üzrə
məsələlər həll edilir. Növbəti regional konfransın Bakıda keçirilməsi planlaşdırılır"
(8).
Faktlar onu göstərir ki, Azərbaycan sözügedən problemlərin müsbət həlli üçün, xüsusilə də dini terrorçuluğa,
ekstremizmə və separatçılığa qarşı mübarizədə özünün bütün imkanlarından maksimum səmərəli istifadə edəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Əliyev H. Müstəqillik yolu. Bakı, 1997.
2. Əliyev H. Dinimiz xalqımızın milli-mənəvi sərvətidir. Bakı, 1999.
3. "Azərbaycan" qəzeti, 25 sentyabr 2011-ci il.
4. "Dövlət və din " (ictimai fikir toplusu), 2006-cı il, noyabr.
5. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Bakı, 1999.
6. Qurbanov Ə. Beynəlxalq münasibətlərdə din İslam amili. Bakı, 2000.
7. Əliyev H. Azərbaycanda din siyasəti: gerçəkliklər və perspektivlər (3-4aprel, 2007), Beynəlxalq
konfransın materialları. Bakı, 2007.
8. "Azərbaycan " qəzeti, 25 sentyabr 2011-ci il.
Асадулла Курбанов
Некоторые актуальные вопросы религиоведения, исламоведения и политологии
РЕЗЮМЕ
Автор затрагивает некоторые актуальные вопросы религиоведения, исламо ведения и политологии,
излагает современные научно-философские концепции, их теоретические и практические признаки. Кроме
того, он определяет науку религи оведения и исламоведения как одну из неотъемлемых частей
общечеловеческих ценностей и даёт критическую оценку политизации религии, в том числе и Ислама,
которые являются одной из специфических и важнейших форм общественного со знания.
Подводя итог своим исследованиям, автор даёт конкретные рекомендации для развития научных
исследований в сфере религиоведения и исламоведения в совре менном Азербайджане.
Asadullah Gurbanov
Some actual matters of religious, Islamic studies and political science
SUMMARY
Some actual issues of religious, Islamic studies and political science are mentioned, modern scientific and
philosophical concepts are described, their theoretical and practi cal significance are highlighted in the article. As
well as, the author defines the science of religion and Islamic studies as one of the integral parts of human values
and provides a critical assessment of the politicization of religion, including Islam, which is one of the most
important and specific forms of social consciousness.
Author, summing up his research, makes specific recommendations for the develop ment of scientific
researches in the field of religious and Islamic studies in modern Azer baijan.
Dostları ilə paylaş: |