DJnbabək və XÜRRƏMİLƏr həRƏkati



Yüklə 207,24 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix15.03.2018
ölçüsü207,24 Kb.
#31780


Tarix

dJ

n

BABƏK VƏ XÜRRƏMİLƏR HƏRƏKATI

к

AVROPA VƏ AMERİKA TARİXŞÜNASLIĞINDA



*

1

_______ ____ ______ _____ ______ ______ ________ _____________



C e y h u n   Ba yram lı. 

d o k t o r a n t

A zərbaycanın  VJJ-IX  ə s r b r   tarixi  ilə  bağlı 

ölən  əsrdən  bu  günöm üzə  kim i  A zərbaycan  və 

sovet  tarixşönaslığı  i b   bərabər.  qərb  və  Avxopa 

tarixşünaslığı  da  m üəyyən  i ş b r   görm öşdör  desok. 

səhv  etm ərik.  Q ərb  larixşünaslığında  B ahəkə  v ə 

X ürrəm ilər  hərəkatına  yanaşm a  tərzi.  əlbətlə  ki. 

so v et  tarixşünaslığının  hakim   tarixi  konsepsiyalar- 

dan asılı olan. çox /a m a n  qərəzli  və həqiqətdən  u/aq  

m övqeyindən  daha  obyektiv  təsir  bağışlayır.  Bu. 

hər  şeydən  ə w ə l.  qərbin  ap an cı  tarix  institutlannın 

və  tan ın m ış  tədqiqatçılanm n  h ər  hansı  ictim ai 

quruluşun  :əsir dairəsində  olm ayan  sərbəst  düşüncə 

tərzi  ilə izah e d i b  biiər. T əsadün deyil ki. sovet tarix 

clm ində  X ü rrə m ib r  hərəkatı  ilə  bagjı  östündən  sü- 

kutla  keçilm iş  b ir  sıra  m əsələlərə  qərb  tarixçiləri 

toxunm ağa 

və 

m üəyyən 



m övqe 

bildirm əyə 

çalışm ışlar.  Q ərb  tarix^ünaslığı,  evni  zam anda. 

sovet tarixçilərinin  b ir çoxım un  X ürrəm iiər hərəkatı 

ilə  bağlı  istınad  e td ik b ri  m ənbə  yazarlarım n  nə 

dorəcədə  o b y e k th   olm a  ehtim ahnı  da  araşdırm ış. 

diqqətdən konarda qalan b ir sıra  m ətləblərə aydm lıq 

gəiirm işb r.

İlk  nöxbədə  onu  qeyd  etm ək  lazım dır  ki. 

X ü rrə m ib r  hərəkaiının  tarixi  i b   bağh  tədqiqaı 

işlərində  ən  çox  istinad  olunm uş  m ənhələrcbn  biri 

kim i  M uhəm m əd  ibn  C ərir  əl-T əbərinin  “T ərix  ər- 

rüsul  və-l-müluk*' əsərinin adı  çəkilir.  Tarix  clm ində 

çoxdan  m üəyyən  o lunm uşdur  ki,  T əbəri  bu  çox- 

cildlik  əsərində  Q afqaz  ö lk ələn n in   (o   cüm lədən  də. 

A zərbaycam n)  эгэЬ  təıh lən   v ə  istilalan  dövründokı 

vəziyvəti  ilə  bağlı  m əlum atlan  əksərən  K ufəli 

larix  y az a n .  720-800-cü  ilb rd ə   vaşadığı  təxm in 

e d ib n   S e y f  ibn  Ö m ər  əl-Ə sadi  ət-T əm im inin  Tar­

ixi  m əzm unlu  rəvayətləri  əsasında  yazm ışdır  '4, 

s.  95.'.  Sovct  dövrünün  tarix çi-alim b ri  adı  keçən 

şəxsin  kim liyi  v ə y a zd ışı  m əlu m atlan n   n ə  dərəcədə 

səhih  olm ası  ilə  bağlı  a y n c a   ara^dırm alar  aparm asa 

da.  qərb  ta rix ç ib ri  bu  m övzuya  diqqət  yetirm iş, 

S e y f  ət-T əm im inin  fəaliyyntini  q iy m ətb n d irm əy ə

çalışm ışlar.  Belə  ki,  b ir  sıra  A vropa  tədqiqatçılan. 

başda  Yulius  V elhauzcn,  Leone  K aeıani,  Karl 

B rokclm an  olm aqla,  S e y f  ət-T əm im ini  etibarsız 

tarixçi  hesab  etm iş  v ə  onun  m əlu m allan n a  tənqidi 

m ünasibət  gosıərm işlər  ". 

S.23-2R'. 

Bu  m övqe  də 

öz-özlüyiində  T əbərinin  ço x cild liy irx b   A zorbaycan 

larixınə  d a ir  bütün  m əlu m atlan   dərhal  və  qeydsiz- 

şərtsiz.  haqiqət qism ində  qobul  etm əyə  tələsm əm ək 

lazım  gəldiyi barədə düşüncənin daha dogru olm asım  

söyiəm əyə əsas verir.

Q ərb  tarixşünaslığında  üm um ilikdə  X örrəm ilər 

h ərək au n a  m araq  ilk  ön cə  A bbasilər  xilafətinə 

qarşı  xalq-azadlıq  horəkatı  kim i.  X ürrəm ilərin 

İslam  dünyası  tarixində  b ir  ?srlik  böyük  dövrə 

öz  d am g alan n ı  v u rm alan   ilə  bağlıdır.  O rtodok- 

sal  İslam m   d o q m a lan n a  qarşı  çıxış  edən  v ə  xalq 

İslam m ın prinsiplərini  əldə rəhbər tulan  X ürrəm iyyə 

cərəyanı 

qərb 


tədqiqaiçılannm  

diqqətini 

cəlb 

etm işdir.  D igər  tərəfdan.  istər  X ü rrə m :b r  hərəkatı. 



ıstər  bu  hərəkatın  öndəri  olm uş  Babəkin 

22 


ildən 

an ıq   faktiki  m övcud  olm uş  m üstəqil  b ir  d ö v b tin  

hökm darı 

kimi 


B izans 

im penyası 

ilə 

rəsm i 


m ək tublaşm alan.  B izans.  X əzərlər  və  qərb  dünvası 

ılə  m üm kün  əlaqələri  A vropa  tarixçiləri  arasında 

X ürrəm ilər  hərəkatm ın  tədqiq  edilm əsinə  m araq 

oyatm ışdır.  Eyni  zam anda.  833-cü  ildə  H əm ədan 

yaxınlıgm da  xürrəm i  ordusunun  ilk  d əfə  A bbasi 

q o şu n lan n a  m əğlub  olm asından  sonra.  həm çinin. 

837-ci  ildə  B əzz  qalasının  söqutundan  sonra  b ir 

qism   xürrəm i  dö>-üşçüsünün  ö z  ailələri  ilə  Bizans 

ərazilən n ə  keçm əsi.  B izans  im peratora  tərəfindən 

təm inat altına alınaraq təxm inən indiki  şərci A nado- 

Iu to rp aq lan n ö a  m əskunlaşm ası v ə o n lan n   sonradan 

B izans tarixtnin b ir sıra hadisələrində rol o> nam aian 

d a  qərb  larixşünaslıöında  X ürrəm ilər  hərəkauna 

diqqətin artm asm a səbəb olm uşdur.

B ununla  yanaşı.  qeyd  o lu n m ah d ır  ki.  qərb 

la rix ç ib rin in  

X ü rrə m ib r 

hərəkaiı 

i b  

bağlı 


m ö v q cb rin d ə  sovet  tarixçilərinin  ənənəvi  vanaşm a

U

Qarapapaqlar



2015. Scntyahr.  V°9 (97)




Tarix

lərzinı  təkrarlayan  m əqam lar  çoxluq  iəşkil  edir.  Bir 

sıra hallarda qərb ta rix ç ib ri də. e y n ib  sovet tarixçiləri 

kim i. m ə n b ə b rc b  X ü rrə m ıb r hərəkatı barədə yazılan 

m əlum aıların dərinliyinə varm adan. onlardakı qər.o/li 

v ə  subyektiv  düşüncəni  incəbrr.ədən.  m alum atlann 

təqdim   olunm a  səb əb lə n n ə  a y d m h q   gətirm ədnn. 

səthi yanaşm a n üm ayiş etdirm ışlər. O nların böyük bir 

qism i. elə bu səthi yanaşm anın və sovct tarix elm ində 

qəbul  edilən  ənənəvi  b ax ışla n n   tə s irib .  X ü rrə m ib r 

hərəkatınm   daha  ço x   sosial  tə l ə b b r b   ç ıx ış  edən. 

istism arçı  züm rəyə  qar>ı  sinfi  m übariza  aparan  b ir 

üsyan  olduğu  qənaətində  olm uşlar.  M asələn.  Ber­

nard  Luis  m ülkədarlann.  yerli  m əm u rlan n   v ə   din 

x ad im b rin in   bu  üsyanda  böyük  rol  oynam adığm ı 

qevd  e d ir  .10.  s.  32 7 /,  27.  s.  109  .  həm çinin.  Yu- 

lius  V elhaazen  öz  əsərin d ə  bildirir  ki.  “ola  bilsin 

ki.  X ürrəm ilərin  dünyagörüşünə  sosializm   id eyalan 

d a  təsir  etm işdir.  bu.  M əvalüərin  m əqsədlərinə 

həqiqətən  m ükəm m əl  şəkiidə  uyğun  gəlirdi"  4 " , 

s.516  .  D avid  Sam uel  M arqoliut  isə  h ələ  M əzdək 

dövründən  bu  yana  ü sy an çılan n   ələ  keçirdiklərini 

kasıb  cam aaı  arasm da  bölüşdürm əsi  h allan n ı  kom - 

m unizm in  ilk  şəkli  kim i  qiym ətləndirm işdir  ‘31, 

s.596/.  Avstriyalı  tarixçı-alim   Q ustav  Edm und  fon 

G runeb3um   d a  özünün  “ K lassik  Islam "  əsərində 

"B abəkin  kom m unist-m əzdnki  görüşlü  təriqəti  816- 

838-ci  illərdə  A zərbaycanda  m öhkəm ləndi"  deyə 

qeyd  edir  '46.  s.  205  .  M əzdəkçi  B abəkin  qərbi 

İranda  i\ir m i  ildən  artıq  m üddət  ərzində  xəlifənin 

qüdrətini  sarsıtdığım  y a z m h   46. s.  89/.

Bu  fikirlərlə  yanaşı.  qevd  eım ək  lazım dır  ki. 

Babəkin öndərlivi zam anm da X örrəm ilər hərəkatına 

çoxlu  sayda  yerli  m ülkədar  v ə  torpaq  sahibləri. 

feodallar  m addi  v ə  m ənəvi  dəstək  verm işlər.  bu 

torpaq  sahibləri  vo  feodallar  arasında  U rm iya 

gölündəki  adada  yerləşən  Şahi  qalasm ın  sahibi 

M əhəm m əd  ibn  B əis.  B eyl^qan  hakim i.  yejli  al- 

ban  feodalı  Ə bu  M usa  Yesai.  A ğvanlı  A plasad 

(Ə bül  Ə səd).  Sünik  knyazı  Yasak.  həm çinin.  son- 

radan  B abəki  ə rə b b rə   ıə h \il  verm iş  alban  feodalı 

Səhl  ibn  Sunbad  və  digərlərini  qeyd  etm ək  olar. 

hətta  Sünik  knyazı  Vasak  qızınt  Bahəko  ərə  verərək 

Sünik  vılayədnin  B abəkin  m ülkunə  çevrilm əsinə 

/ə m in   yaraim ışdı  6.  s.  4 3 4 ..  Sonuncu  fakt,  eləcə 

də.  B e y b q a n   hakim i  Ə bu  M usanın  pavlikianlann 

üsyanım   yatırtm aq  üçün  B abəkə  m üraciət  etm əsi 

fakiı  6,  s.316  bəzi  yerli  feo d allan n   guya  Babək 

hərəkatına  m əcburiyyətdən  dəsıək  v en n əsi  ilə 

bağlı  Y .B elyayevin  tim salında  sovet  tarixçilərinin 

fikirlərinə  9.  s.  253  böyük  şübhə  ilə   yanaşm aöa 

əsas  verir.  H ərçənd  ərəb  vergi  m əm u rlan n ın   xərac 

toplam aq  i^ində  ə d a b tsiz lik   v ə   özbaşm aiıgım n  da 

A zərbaycanda  v ə  İranda  X ürrəm ilər  horəkatım n 

anti-ərəb  səciyyə  daşıyaraq  geniş  vösət  alm asm a 

səbəb  olduğunu  qərb  tədqiqatçıları  qeyd  edirlər.

C orci Z eydan  hələ Ə m ə v ib r dövründən A zərbavcan 

və  İran  bölgələrində  bu  kim i  d av ran ışlan n   ohalinin 

böyük  etirazlan n a  səbəb  olduğunu  b ildirir  5 1.  s. 

38  Sosial  ə d a b tsız liv in   yerli  m ülkədar  və  varlılar 

sinfi  ilə yox. m əhz xilafət sarayının təy in  etdiyi ərəb 

valiləri  v ə m əm u rla n   ilə bağlı  olduğım u  qəbul  edən 

qərb tarixşönaslığı  üm um ən  X ü rrə m ib r hərəkatında 

yerli  to ф a q   sahiblənnin  (d eh q an lan n )  fəal  iştirakm ı 

inkar etm ir  40. s. 507/.

H əm çinin.  b ir  qism   q ərb   ləd q iq atçıian   X ürrə- 

m ilərin  əxlaq  və  vaşam   tərzi  ilə  bağlı  ərəb   və 

fars  m ə n b ə b rin in  

böhtan  və  iftira  xarakterli 

m əlum atlannı  təhlil  edib  dərindən  araşdırm adan, 

s ır f  m ənbə  m əlum atı  kim i.  h əcıq ət  zənn  edərək 

əsərlərində  qeyd  etm işlər.  Edvin  R ayt  x ünəm iləri 

tənqid 

ed ənlər 



tərəfindən 

xürrəm ilərin 

içki 

içm əsi.  cinsi  m ü n a sib ə tb rd ə   sərbəstliyə  m eydan 



verm əsi  h a llan n m   lağa  qoyxılduğu  və  n ifrəd ə  qeyd 

olundugunu  bildirir  50.  s.  49/,  bununla  da  dolayısı 

ilə  həm in  m ənbə  m əlu m ailan n a  ciddi  vanaşdıgını 

göstərir.  U -Nlyuir  b ir  sıra  ərəb   və  tars  tarix 

y azarlan n ın   m ü lah izg b rin ın   tə s irib ,  X ü n ə m ib r  

hərəkatının  ism ini  o n lan n   sərbəstlik  və  gözəl  olan 

hər  şeydən  həzz  alm aq  düşüncəsinə  sahib  o lm alan  

ilə  əlaqələndirir  32.  s.  504  .  O nun  bu  m ülahizəsini 

L'ilferd  Made'iunq da bölüsür  30. s.63/. Y.Velhauzen 

isə  bildirir  ki.  ''d ey ilə n ə  görə,  M əzdəkin  lobliğ  e t­

diyi  “arvad  kom m unizm i"  düşüncəsi  X ürrəm ilər  və 

R av əndiiərtərəfindən caniand:nlm ışdır*'  '47. s. 5 1 6  . 

G öründüyü  kim i.  bəzi  qərt>  tarixçiləri  x ü rrə m ib r 

hərəkaiı  ilə  baglı  ərəb-fars  m ənbələrindokı  iftira 

xarakıerli  m əlu m atlan  həddindən artıq ciddiyə aim ış 

və  vanlış n ə tic ə b r hasil etmişlnr.

X ilafət  saraym ın  təsir  dairəsində  yazıb-yaratm ış 

tarixçilərin  əsərlnrində  X ü rrəm ilən n   yaşam   tərzi 

v ə  d avranışlan  ilə  bağh  diqqəti  cəlb   edən  qərəzli 

və  böhtan  xarakterli  fikirlən  b ir  sıra  obyektıv  qərb 

tarix ç ib ri  qəti  şəkilda  təkzib  em ıişlər.  A lm an  al- 

imi  A .M öller  ərəb   və  fars  tarix  y azarlan n m   öz 

ə s ə rb rin d ə   X ü rrəm ib ri  “p ozğun",  “əxlaqsız”,  "eN'ş- 

i^rat  d ü ş k ü n b rT   və  s.  kimı  təhqiram iz  ifa d ə lə rb  

təqdim   etm ələrini  rədd  edirdi  8.  s.196/.  L.Q rey 

isə  xürrəm ilərin  kütləvi  əxlaqsıziıq  etdikləri  barədə 

m əlum atlann  dogruluğunu  inkar  edərək.  bunun 

sad əcə  şayiə  v ə   qeybətdən  ibarət  oiduğunu  bildirir 

10. s. 328-.  21. s. 508,. X ü rrə m ib r hərəkatının gu\^a 

quldurluq edən. pozgun, э>л aş a d a m la n n  qiyam m dan 

ibarət olm ası  i b  bağlı ərəb-fars m onbəiərinin qəıozli 

və  yalan  d o lu   m əlum atlannın  əksinə olaraq. A m eri- 

kan  tarixçisi  M ark  L'ittou  özünün  ‘'B izan s  tanxi: 

6 0 0 -1 0 2 5 "  adlı  əsərində  X ü rrə m ib ri  anti-ərəb  və 

xilafət əleyhınə üsyan kim ı səciy y əb n d irərək  on lan n  

şiə  doktrinasm ın  güclü  təsirinə  uğram ış  zərdöştçü 

dünyagörüşönə  sahib  o ld u q lan n ı  q e jd   edir  4 8,  s. 

195.  203.  21 5 /.  Eyni  cüm ləyə  biz  U .M adelunqun



Qarapapaqlar.  2015, Sentyabr,

 Л?9 


(9~)


Tari

“ X ürrəm iyyə”   adlı  m əqaləsində  də  rast  gəlirik  30. 

S.63/. X ürrəm ilərhərəkatınm  anti-ərəb vəan ti-x ilafət 

xarakterli  xalq-azadlıq  hərəkatı  olduğunu  Bernard 

Luis da təsdiq edir  27, s .l 11/. Fransız larixçisi M oris 

L om bard  “ İslam ın  qızıl  ə sri”  adlı  əsərində  Babəkin 

hərəkatınm  A bbasi xilafətinə qarşı 22  il sürən böyük 

b ir  fisvan  olduğunu  s ö y b y ir   2 9 .  s.  152'.  Alm an 

tədqiqatçısı  Y.Vclhauzen  də  X ürrəm iliyin  üm um i 

azadlıq  cərəyanı  olduğunu  bildirir  v ə   qe>d  edir  ki. 

"X ü rrə m ib r.  ö z b rin in   də  d e d ik b ri  kim i.  yəhudi 

İslam ına  qarşı.  yəni  İslam da  kədər  doğuran  purita- 

nizm   düşüncəsinə  qarşı  ç ıx ış  ed ird ilən   o n lar  təbii 

şadlıq  dinində  öz  h ü quqlanm   qorum aq  istəyirdilər. 

o d u r  ki.  onlara  dogm a  olan  İran  bütpərəstliyinə 

qoşulduiar”   '47. s.  516/.

X ü rrə m ib rin  

dini-m əzhəbi 

d ü n y ag ö rü şb rin i 

tədqiq  edərkən  b ir  sıra  A vropa  tarixçiləri  o n lan  

ənəoəvi  A bbasi  yönüm lö  tarix  yazarlannm   təqdim  

etdiyi  kim i.  “ İslam dan  uzaq’*.  ~atəşpərast~  kimi 

qcyd  etsə  də.  d ig ə rb ri  X örrəm ilərin  m əhz  İslam m  

batini  qanadına  m ənsub  olm ası  b a rə tb   g ö rü şb ri 

d əstək ləm işb r. 

K .B osvörs 

xürrəm ilərin 

dini 


b ax ışlan n ı  tədqiq  edərkən  A zərbaycanın  ənənəvi 

zərdüştilik  m ərkəzi  olduğunu.  zərdüştiliyin  və 

m əzdəkitiyin  A zərbaycan  v ə   A rran  əhalisinin  orto- 

doksal  olm ayan  özəllikiərinə  təsır  etdiyini  b ild in r 

'lO .s.3 2 8 /.  15.S.225.. TQrkiyəli tədqiqatçı M .Azim li 

x ü rrə m ib r  hərəkatım n  rəhbəriıyinin  tü rk b r ə   a;d 

olduğu  fikrini  s ö v b sə   də.  x ü rrə m ib rin   dini-ideolo- 

jı  b ax ışlan n ın   zərdüştilıyin  v ə  m əzdəkıliyin  təsiri 

altm da  olduğunu  b ildirir  1,  s.65/.  D ünvaca  m əşhur 

B riıannica  E ncyclopedia  isə  X ürrəm iyyə  cərəyam nı 

“ezoterik  İslam   yönümlQ  sekta’'  kim i  tə s n if  edir. 

bu  cərəyanın  m ənsublannm   d ig ər  İslam   firqə  və 

m əz h ə b b rin d ə n   fərqli  olaraq.  əhli-şiənin  “ imamət'* 

doktrinasm a.  yərı:  H z.M uhəm m ədin  qızı  Fatim ənin 

nəslindən  olan  im am lann  rəhbərlivi  ideyasm a 

inandıqlannı.  lakin  ənənəvi  şəriət  şiəliyindən  də 

m üəyyən  q əd ər  fə rq b n d ik b rin i  v urğulayır  /52/. 

Q eyd  etm ək  lazım dır  ki.  B abəkin  v ə  X ürrəm iiərin 

öz  dini-m əzhəbi  baxışlarm a  görə  B a tin ib rd ən  

olm asını  b ir  çox  tarixi  m ənbə  m əlum ailarından 

görm ək  m üm kündür.  bu  haqda  xüsusən  fars  m ənbə 

yazarlannın  ə s ə rb n n d ə  çoxsavlı  q e y d b r  vardır.  Ə l- 

B ağdadi.  Yafei. N izam ülm ülk.  Fəsih  H erəvi. Seyvid 

M ürtəza  H əsən  Raz:  v ə  digərləri  X ürrəm ilərin  b a­

tini  olduqlarını  yazm ışlar  2.  s.235-236.  241/.  5, 

S.14. 


21.  32. 45. 

116 


.  B a tin ib rin   antinom ian  (şəriət 

q ay d alan n a  önəm   verm əyən)  o ld u q lan   və  öz  dini- 

ideya b ax ışla n n a görə sufi m istik b rin ə  həödən ziyadə 

y ax m   o ld u q lan   barədə  qərb  təd q iq atçılan   d a   qevd 

cdirlər.  B enyam in  U olker “ İslam   firqələri"  əsərində 

bu fikri  m əxsusi v urğulayır  13, s.3 0 7 '.  U .M adelunç 

x ü rr ə m ib rb   birbaşa  təm asiarda  olm uş  tarix  y a z a n  

M ütəhhər bin Tahir əI-M əqdisivə istinadən qeyd edir

ki.  x ü rrəm ib rd ə  şəriət  qanunlan  önəm   daşnm rdı. 

bununla  b e b .  onlar  dini  və  fiqhi  m ə s ə b b r d ə   öz 

ım am lan n a  m üraciət  edirdilər.  Tarixçi.  həm çinin. 

evni  yerdə  əl-M əqdisinin  xürrəm ilərə  m əxsus  ki- 

tablaria tanış olduğunu da bildirir /3 0 . s. 65/.

Bir  sıra  qərb  ta rix ç ib ri  ənənəvi  tarixşünaslığın 

tezislərindən  çıxış  edərək  Babəkı  A zərbavcana 

vox.  m əhz  İran  arealına  aid  şəxsiyyət  kim i.  onun 

hərəkatını  isə  İrana  m əxsus  b ir  hadisə  kim ı  qevd 

e d irb r.  M arşal  H odqson  öz  əsərində  qeyd  edir 

ki.  “ Babəkin  A zərbaycanda  baş  qaldırm ış  İrana 

m eylli  üsyanı  xilafət  paytaxtına  əsas  verdi  ki.  İran 

ənənnlərinə  can  atan  insanlara  qarşı  sərt  tədbirlərə 

əl  atsın*’  /10.  s.329 '.  /22.  s.  4 8 2 '.  K em bric  U niver- 

sitctinin  alim i  Roybcn  Levi  “ B ağdad  x r o n ik a s f  

əsərində  “Şim al-qərbi  İranda  B abək  X ürrəm i  adlı 

özünü A llah  sanan  ycrctik  təkcə öz  m eydan  suladıgı 

ə ra z ib rə   yox.  birbaşa  B ağdadm   özünə  qorxu 

salm ışdı"  dey ə  q ey d   cdir  /35.  s.98/.  B ernard  Luis 

“T arixdə  ə r ə b b r ’  adlı  əsərində  Babəki  “ İran  (Per­

sian)  inqilabi  öndəriərindən  biri"  kimi  q ə b m ə   v erir 

 27,  s.1 0 9 -1 1 0 .  d ig ər  əsərində  isə  “ İran  h ərəkatlan 



içərisində dem ək o la r ki, ən  uğurlusu  Babəkin öndəri 

olduğu  hərəkat  idi.  o.  əl-M əm unun  iqtidarım n  ilk 

illərində  İran A zərbaycanında öz m üstəqilliyini  elan 

etm işdi"  deyə bildirir /28. s .3 14/.

A zərbaycanın  İrana bağlı  bır ölkə olm ası  i b  bağlı 

ənənəvi  tarixşünasiığın  yanlıs  baxış  bucağtna  qərb 

təd q iq atçılan m n  x ü r r ə m ib r b  bağh araşdırm alannda 

da  rast  gəiinm əkdədir.  Q ərb tarixçilərinin  böyük  bir 

qism i həm in ənənəvi fik irb rin  təsiri i b . Babəki İranlı. 

bəzənsə  hətta  fars  kim i  təqdim   ediriər.  Nl.H odqson. 

B .Luis,  M .U ittou.  K .H uart.  D .Sourdel  v ə   digərləri 

bu  qəbildən  olub.  Babəki  İranla  bağiam ağa  cəhc 

edən  iranpərast a lim b rin  fik irb rin i  takrarlayır.  D an­

iel  Payps  öz  əsərində  xəlifə  M ötəsim in  öz  iqtidarı 

m üddətində  iki  böyük  hərbi  kom paniya  apardıgını. 

bunlardan  birinin  B izans  im perivası  ərazilərindəki 

A m orium   şəhərinn.  digərininsə 

İranh 


üsvançı 

B abəkə qarşı gerçəkləşdiyini bildirir  33. s.  153 ’. .Ar­

tu r Q oldşm idt  və  L ourens  D evidson  isə qcyd  edirlər 

ki.  “ B abək  adlı  b ir  İranJmın  ü s x ^ ı   iyirm i  üç  il 

çəkdi.  Hnr döyüşdə  qalibiyvət onun  idi.  bu  üs\"aniar 

İranm   Z ərdüştilik  (Sasani  h ö km darlannm   dini)  və 

M azcbkizm  adlı  kəndli  hərəkatı  kimi  islam aqədərki 

inanclardan təsirlən m işd i'' .20. s.  81/.

B ununla  b e b ,  o n lan n   heç  d ə  ham ısı  e>-ni 

yanaşm anı  nüm aviş  etdirm ir.  H ətta  Edvin  R ayt 



öz 

əsərində  Babəkin  gerçək  hədəfinın  A zərbaycam n 

istiqlalivyətinə  nail  oim aqdan  ibarət olduöunu  qeyd 

cdir  50,  s.  5 0 '.  A m erikan  tarixçisi  O dri  A ltştad  da 

Babəkin .Azərbaycanm  tanm m ış öndəri  olduğunu v ə 

ərəb  işğahna  qar?ı  m üqavim ət  sərgilədiyini  bildirir 

12.  s. 155-156  .  C eym s  H astinqz  “ Din  və  əxlaq 

E n sik lo p e d iy a srn d a  Babəkin Ə rdəbil Nuxınlığmdakı



Qarapapaqlar. 2015, Sentyahr.

 .'? 9  


(97)


Tarix

B ilalabad  adiı  yerdə  dogulduğunu  q e y d   ed ir  '21.  s. 

508.. Y.Velhauzen isə 6z əsərində T əbəriyə istinadən 

y az ır ki. “ M idiyada m üəyyən üsyançılar (xürrəm ılər) 

qırm tzı  bayraq  qaldırm ışdılar  və  bu  səbəbdən  də 

Nluhəm m ira  a d la n trd ıla r'  .47.  s.  5 3 3 '.  İtalyan 

şərqşünas  alim i  B .S.A m oretıi  Təbəriyə  istinadan. 

M uhəm m ironin  "qırm ızı  geyınm işlər"  m ənasm ı 

verdiyim .  o n la n n   neo-M əzdəkilər  olduğunu.  hələ 

xəlifə  H anın  ər-R əşid  dönəm ində  -  hicri  179-cu 

(m iladi  ~95-ci)  ildə Q orqanda ösyan q aldırdıqlannı. 

lakin  bu  üsyanm   X orasanda  və  T ransoksianada  baş 

qaldırm ış  nəhəng  m iqvaslı  etirazlan n   hələlik  kiçik 

bir  əks-sədası  olduğunu  bildirir  14.  s.505  .  XIX 

asr  alm an  alim i  Q ustav  Flügel  özünün  "B abək: 

onun  m əoşəyi  və  ortay a  çıx ışı"  adlı  əsərində  Bəzz 

qalasınm  m ə n b əb rd ək i təsvirini v e rm ax əçah şm ışd ır 

/19. s. 539/.

Babokin  kim liyi ilə baglı  qərb tarixçiləri arasında 

araşdırm a apaıan lard an  biri də tanınm ış fransız alim i 

D om inik  Sourdeldir.  "İslam   E n sik lo p e d iy asf’nda 

B abək  haqqm da  m ə q a b sin d a   o,  B abəkin  Xürram i 

təriqətinin başçısı olduğunu. A zərbaycanda fəaliyyət 

göstərdiyini. atasınm  M ədainli yağsatan yaxud. digər 

versiyalara  görə.  Ə bu  M üslöm ün  nəvəsı  olduğunu. 

xürrəm ilərin  rah b ən   C avidan  ibn  Səhlin  onu  önə 

çıxardığım .  bundan  b ir  q əd ər  sonra  isə  öldüyünii 

qeyd edir. O . bundan sonra B abəkin C avidanm  ruhu- 

nun  ona  kcçdiyini  bəyan  etdiyini.  haztrda  yeri  bəlli 

olm ayan.  lakın  dağlıq  A ran  bölgəsində.  A raz  çavı 

yaxınlığında  olm uş  B ə /z   qalası  nahiyəsində  xalqı 

ayağa  qaldırdıäını  bildirir.  B ununla  belə.  o;  ənənəvi 

tarixi  m alum atlara  sadiq  qalaraq.  Babəkin  adının 

İrana  m əxsus  Papak  ism m in  ərəb lsşm iş  variantı 

olduğunu düşünür /39. s.  844  . 

/

B abək və onun öndəri  olduğu  X ü rrəm ib rin   əqıdə 



əsasla n n ın   ifrat  şiə firq ə b rin d ə  də görülm əsi  b ir sıra 

qərt>  tədqiqatçılannın  diqqətini  cə lb   etm işdir.  Klas- 

sik  şiə  firqələrinin  İslami  əqidə  əsaslan n ı  tədqiq 

edən  R obert  B.Bakli  öziinün  “ İlkin  şiə  ğullatı"  adlı 

m əqaləsində qevd edir  ki.  "bəzi  şiə  firq ə b n   tənasüx 

(ruhun  b ir  vücuddan  digərinə  kecidi)  v ə  ricətə 

(im am m  sonda ger; dönüşü) inanm ışlar. bu səbəbdən 

T ənasüxiyyəyə  v ə  R əciiyyəyə  m e y lb r  vardır*  36. 

s .3 0 1-325/. X aıırlam aq y c rin ə d ö şə r kı. X ü rrəm ib rin  

dini-fəlsəfi d ü n y a g ö rü sb n n d o  həm  tənasüxə. həm də 

ricət etiqadına böyük ınam  olm uşdur  3 . $.41/,  5 , s. 14. 

20. 71.  I I 6 .. /1 1, s» 132 . Tanınm ış fransız şərqşünası 

B ernard  K arra  de  Vau.x  ö z  əsərində  H idaşiyyə 

cərəyanı  və  onun  öndəri  Hidaşm   tanasOx  haoda 

fikirlərinin X ü ırəm iyyə cərəyanı m onsublannın dini- 

fəlsəfi b ax ışlan n a əhəm ıvyətli dərəcədə təsir etdiyini 

qeyd etm işdir  16, s.  1 5 8 ’.

U ilfied   Vladelunq  özünün  “X ü rrə m iy y ə '  adlı 

m ə q a b sin d ə   K ərbəla  faciəsinin  qisasını  alm aq  şü an  

ilə ösyan  qaldırm ış  M uxtar Səqəfinin  vaxtilə öndəri

olduğu  K e y sa n ib r təriqətinin sonrakı  b ir sıra radikal 

təm ayülləri ib x ü rrə m ilə rin  h ə b Ə m ə v ib riq tid a rım n  

son  d ö v rb rin d ə   baş  verm iş  çevriliş  v ə  ü syanlar 

zam anı  ittifaqa  g ird ik b n n i  bildirir  -’3 0 .  s.63/.  eyni 

zam anda.  xflrrəm ilərin  Ə m ə \ib r i  taxtdan  salm ış 

m əşhur  Ə bu  MüslQmfi  ö z b rin ə   im am   b ild ik b rin i, 

o n lan n   dünyagörüşünə  ən   çox  Ə bu  M öslüm ün 

idevalarının  təsir  göstnrdivini.  M əsudiyə  istinadən. 

m əhz  Ə bu  M üslüm ün  755-ci  ildə  qətlindən  sonra 

X orasan x ü rrəm ib rin in  üsvan bayrağı qaldırdıqlarm ı 

qeyd ed ir  3 0. s. 6 3 -6 4 '. Y əhudi əsilli  fransız tarixçi- 

si  Klaudi  K ahenin  bu  haqda  fikri  isə  daha  konkret 

səslənir.  o.  ~B abəkm   təlim inin  Ə bu  M üslüm ün 

xatirəsini  vaşadan  bir  rafizilikdən  ibarət  olduğunu” 

qeyd  edır  17.  s.  149-150  X atırlam aq yerin ə  dilşər 

ki.  ' ‘rafizi''  kəlm əsi  i b   İslam m   ilk  əsrlərindnn  m əhz 

şiə  >önüm lü  n rq ə   və  c^əx^anlar  nəz»rdə  tutulurdu. 

U.Nladelunq  x ü rrə m ib rin   Q ərm ətilər  və  İsm aililər 

kim i  radikal  şiə  yöoQmlö  İslam   cəray an lan   ilə  ide- 

oloji  cəhətcbn  olduqca  yaxm   olm a  ehtim allan n ı  da 

nəzərdən  keçirir  v ə  bu  eh tim allan   m üm kün  hesab 

edir  30. s. 65/.

X ü rrə m ib rlə   bağlı  tədqiqatlarda  ortaya  çıxan 

ən  m araqlı  m aqam lardan  b in   o n lan n   dini-fəlsəfi 

dünyagörüşİ54İnin  b ir  sıra  heterodoksal  İslam i 

cz- 

rə>-anlaria  üst-üstə  düşm əsidir.  K em bric  U niver- 

sitetinin professoru  R oyben  Levi  h ə b  X əsrin ə w ə l-  

iərində çap olunrnuş **Bağdad xronikası” adl ı əsən n d ə 

Babəki **ortodoksal dini  doqm alara qarşı çıxan vere- 

tik” ad la n d m r 

'35. 

s. 


94 

. “o. özünön A llah oldu*unu 

elan etm işdi” deyə qevd edərək əslində Sünbadilərin. 

M übəvyizənin,  Q ə rm ə tib rin .  H ə llacib rin .  Hüru- 

fib rin   v ə   Ə ləvilərin  dinı  d ü n y a g ö rü şb n n d ə   önəm  

daştyan “əoəlh əq q "  fikrinə  B abəkdə  rast  gəlindiyıni 

təsd iq b v ird i 

35. S.9&*. 

R ocer M.  S e ^ o r i   isə “ İslam 

E n siklopediyasf'ndakı  ^ ı z ı l b a ş "   adlı  m əqaləsində 

qeyd  e d ir  ki.  “Q ızılbaşlar  X ü rrə m ib rin   ruhani 

nəvələrindən başqa b ir şey deyildilər" 

38. 

s. 


243  .

Ə v vəldə  qeyd  olunduğu  kim i.  Babək  hərəkatının 

m əntıqi  nəticəsi  kim i  bölgədə  22  ilə  yaxın  b ir  dövr 

ərzindn xilafəidən asılı olm ayan b ir d ö v b tin  m övcud 

olm ası  ehtim ailan  qərb  tsd q iq atçılan   tərəfindən  də 

т й э > л л п  q əd ər nəzərcbn  keçirilm işdir.  Bu ehtim alın 

həqiqətəuyğun  olm asına  inanan  tədqiqatçılardan 

biri.  tanınm ış  fransız  şərqşünası  K lem ent  H uan 

fars  tarixçisi  İbn  ən-N ədim in  "K itab  əl-F ehrist" 

əsərinə  istinadən  “ Babəkin  əl-B əzzdə  taxta  çıxm ası 

m ərasim indən"  dam şır  5.  s.  151  .  2 3 .  s.557-558*. 

H ərçənd  ki.  b ir  çox  q ərb   ta r ix ç ib n   ənənəvi  tarixi 

m əlum atlara  əsasianaraq.  Babnki  üs>ran  rəh b ən   sta- 

tusunda  görrnəkdədir  v ə  onun  h ökm dar  statusımda 

olm a ehıim alına dərindən diqqət yedrraəm işlər.

Son  dövrlərdə  A vropada  Babok  v ə  X ürrəm ilər 

hərəkatı  m övzusuna  ən  geniş  v ə əhatəli  b ir  biçim də 

toxunulm uş  ə sə rb rd a n   b in   ingilis  alim i  Patrisi-

9

Qarapapaqlar.  2015, Sentyahr.

 .'£-9 


(97)


Tarix

у a   K rounun  “ İslam ın  ilk  dövrurtdə  Irana  m əxsus 

peyğəm bərlən  b ö lg ə  üsyanlan  və  verlı  Z ərdüştıl.k" 

əsəridir.  Bu  əsərində  ingilis  alim i  A zərbaycana 

İslam m   gəlişindən  başlayaraq  baş  v erən   h a d isə b rə  

baxış  n ü m a şiş  etdirm iş.  bölgədə  m arağı  olan  Bi- 

zans.  X əzər  im peratorluqlan  ilə  bağlı  Əm əvi 

(Ü m əyyəd)  xəlifələrinin  yürütdüyii  siyasəti  təhlil 

etm iş.  ərəb   ordularıntn  A zərbaycanm   şim aim da  və 

eənubunda  yerləşm əsindən  m trnuş  bölgədəki  yerli 

torpaq  sah ib b rin in   tu td u q lan   m övqevə  v ə   yerli 

əhalinin  m ü x tə lif  d ö v rb rd ə k i  e tiraz lan n a  qədər 

b ir  çox  m əsələyə.  eləcə  də.  B abəkin  doğum undan 

öldürtilm əsinə  kim i  o!an 

dövrdə  baş 

verm iş 


hadisələrə işıq salm aga çalışm ışdır.

B ununla  yanaşı,  b ir  sıra  m əqam larda  P.Kroun 

d a  xilafət  dövrim ün  m uzdlu  ta n x   yazarlan n m   və 

crm əni-hay  tarixçilərinm   xürrəm ilərə  qarşı  yalan. 

böhtan və iftira xaraktcrli bəzi m əlum atlan üzərində. 

o n lan n   həqıqət  paym ı  d ə n n d ən   araşdırm adan 

tə h lilb r  aparm ışdır.  O nun  təhlillərində  sovet  dövrü 

tarixşünaslığm ın  x ü r rə m ıb rb   baglı  ffldrlərinin  də 

təsirini  hiss  etm ək  m üm kündür.  b e b   ki.  P.Kroun 

B abək  və  xürrəm ilərin  sinfi  m ü b aıizə  ap ardıqlan. 

sosial  tələblər  irəli  sürdükləri  barədə  sovet  tarix- 

şünaslığının  ənənəvi  baxış  bucağtnı  təkrar  edir. 

B abəkin  M əzdəkin  bərabərlik  və  guya  qadm lann 

üm um iliyi  barədə  ideyalanm   yaym ası  barədə  ərəb 

tarix y a zarlan n m  qərəzl: fikiriərini qeyd edir. hərçənd 

bəzi  m əqam larda  B abəkin  bu  kim i  b axışlannın 

olm asına dərin şöbhə i b  yanaşır .'18. s.72/.

Babəkin  kim liyi  ilə  baölı  qeydlərində  P.Kroun 

Vaqid  bin  A m r  ət-T om im inin  *‘Ə xbar  B abək" 

I B ab ək n am a)  əsərinin  m əzm ununa  ıstinad  edir  və 

B abəkin  anasınm   adını  M ahnıx  (lərcüm ədə  "ay 

üzlü”)   kim i  qcyd  edərək  onun  Ə rdəbil  bölgəsinin 

M im əd  nahiyəsindən  olduğunu  b ild in r  18.  s.47  . 

Ə n  m araqlı  m aqam lardan  biri  budur  ki.  P.Kroun  bu 

əsərdə  tan x ç i  Ə b d -əl-cab b an n   “T əsb ıt"  əsərinə  (II 

cild.  s.340)  istinadən  Babəkin  valideynlərinin  öz 

ö v lad lan n a  əl-H əsən  (B abək).  M üaviyə,  A bduiiah 

və  İshaq  isim b rin i  qoyduğuna.  həm çinin.  Babəkin 

özünü  m üsəlm an  hesab  etdiyinə  və  peyğəm bər 

ailəsindən  gəiəcək  M ehdinin  tərəfdarı  Idm i  bəyan 

etm əsinə  diqqət  cəlb  edir  /18.  s.5 1 '.  İngilis  a l­

imi  evni  zam anda.  Vaqid  bin  A m r  ət-T əm im iyə 

ishnadən.  xürrəm ilərin  rəhbəri  C 3vidanm   Babəkın 

ərəb v ə əcəm   (fars) d ilb n n d ə  çətinlik çəkm əsinə və 

yerli A zər dilində danışm asına rəğm nn. həddən artıq 

ağıllı oldugunu göröb onu özü ilə aparm aq istədıvini 

qeyd edir  həm in verdə  . həm çinin.  Baoəkin konkrct 

olaraq  “ 816-cı  ildən  837-ci  ilə  kim i  hakim iyyətdə 

olduğunu**  bıldirir  18.  s.65  .  O nun  bu  fikirləri  al- 

m an  şərqşünası  Q .Flugelin  “ Babək:  onun  m ənşəyi 

v ə  ortaya  çıxışı”  adlı  əsərincəki  fikırlərlə  eyniyyəi 

təşkil  edir.  Q .Flögel  həm in  əsərdə  C avidanın

10

Babəkın  m üəllim i  (ustadı) olduğunu  v ə hicri  192-ci 



(m iladi  807-ci)  ildən  201-ci  (m iladi  816-cı)  ılədək 

xürrəm ilərin  C avıdanilər  adlı  qrupuna  rəhbərlik  et- 

diyini də  qeyd edir  19. s.  539'.

P.Kroun  B abək  üsyanm ın  başlanm asm dan  da- 

m şarkən.  x ü rrə m ib rin   M aq  kultuna  aid  olduq- 

la n n ı.  onların  kahinininsə  hələ  çox  ə w ə ld ə n   M eh­

dinin  gələcəyi  barədə  öncəgörm ə  söylədiyini  yazır. 

həm çinın.  A zərbaycan  valisi  təyin  olunm uş  Hatəm  

ibn  H ərsəm ənm   bölgədə  olarkən  atasm rn  xəlifə 

M om unun  əm ri  i b  ö lcü m ld ü y ü n ü  eşid ib  verli  feod- 

allara, о  cQmlədən də. B abəkə m əktub yazaraq o n lan  

b irb ş ib  xilafətə qarşı  üsyan qaldırm ağa ləşviq etdiy- 

ini b ildirir 

18.S.64-65 

'. T ədqıqatçı-alim   Babəkın or- 

dusunun  əsas  hissəsinin  m əhz  kavaleriyadan  təşkil 

olunduğunu d a həm in yerdə qcyd edir.

P.Kroun  ö z  əsərində  Babək  ordusunun  Rüstəm . 

T ərxan.  .Azin.  H atım   (H aləm )  ibn  Firuz.  M üavivə, 

İsm a  əl-K ördi.  Nəsr,  M əhəm m əd  ibn  Bəis  kim ı 

sərk ə rd ə b ri  barədə  ərəb  və  crm əni  m üəüıflarinin 

v azd ıq lan n a  y er  verir  '18.  s.57.  6 0 - 6 1 .  Babəkin 

ö z   o ^lu n a  vazdığı  m əşhur  kəlam ı  “ B ir  gün  hök- 

m dar  kimı  >a$amaq  qırx  ıl  zəlil  olm uş  kölə  kimi 

öm ür  sürm əkdən  daha  yaxşıdır”   şəklində  xaiırladır 

18.  s.72..  T ədqiqatçı-alim   bu  əsərda  Təbərinin 

~Tərix  эг-rüsul  v^-l-m üluk"  (III,  s.1577)  və  İbn 

H əzm in “C əm həra” əsərlən n ə istinadən  M oham m ed 

R ekayanm  “H ürrəm din” əsərindən (s.46) m araqh bir 

m əlum aiı  paylaşm ışdır,  bela  ki.  o.  hicri  251-ci  ıldə 

(865-ci  ildə)  xilafət  ordusu  sərkordəiəri  arasında 

M əhəm m əd  ibn  B əisin  og.u  ilə  vanaşı.  Babəkin 

oğlunun  (İbn  B abək)  da  adına  rast gəlindiyini  qeyd 

etm iş  və  bunu  əl-M ötəsim ın  Babəkin  b ir  neçə 

oglunu  öz  yanında  saxlayaraq  sonradan  xilafət  or- 

dusun3  təyin  etm əsi  i b   izah  eım işdir  18.  s.7 2 ;. 

B undan  başqa.  o.  N izam ülm ülkə  istinad  edərək.  if- 

rat  şiə  firqələrindən  olan  İsm aıliliklə  X ürrəm iliyin 

əqidə  təm əllərim n  eyni  olm ası  fikrini  irəli  sürür, 

Q ərm ə tib rin   də  bunlarla  eyni  baxışlara  sahib 

olduğunu  bildirir.  *‘İsm a ilib rin   Babək  bölgəsinin 

xürrəm ilərini  b ir  araya  gətirm əsindən”  danışır  '18. 

s. 180-181/.  O .  Babəkin  qətlindən  sonra.  İsfahan 

x ö rrəm ib rin in   xəlifə  Vasiq  zam anında.  hicri  227- 

232-ci  illərdə  (842-847)  yenıdən  daha  böyük  b ir 

üsyan  q aldırdıqlanm   v ə  bu  üsyanın  d a  fa sib lə riə  

hicri  300-cü  (912-ci)  iiə  kim i  sürdüyünü  qeyd 

ed ir 


18,  s.182  .  X ürrəm ilər  hərəkatm ın  b ir  sıra 

vilayətlərdə  X -X II  əsrədək  davam   etm əsi  fikrini 

K .B osvörs  d ə  payla$ır  15.  s.  227  .  eym   m əlum ata 

bizlər  D .Sourdelin  "İslam  

E n sik lo p ed iv ası'n d a 

B abəkə  həsr  olunan  m əqaləsındə  cb   rast  gəlirik. 

hətta  o.  Babəkin  ölüm ündən  sonra  xürrəm ilərin 

özlərini 

B abəkiyyə 

ad landırdıqlanm . 

M ehdi­

n in   gəlişini  gözlədiklərini  və  xüsusi  ay in lə r  icra 



etd ik lən n i  bildirir  39.  s.  8 4 4 ’.  Ximrəmilərin  M eh-

Qarapapaqlar.  2015, Sentyabr.

 .'* 9  


(97)


Tarix

dinin  gəlişini  g ö z lə d ik b ri  barodə  əslən  N -derlandlı 

G e rlo f van  Flotenin əsərində d ə q e v d b r vardır, hətla 

o .  •'xünrəm ilənn.  M ehdinin  Babəkın  m ərkəzi  olan 

B əzz  qalasm dan  çıxacagı  barədə  görOşlərə  sahib 

o ld u q lan m "  d a  bildirir  44.  s.  60/.  Yeri  gəlm işkən, 

bu  tadqiqatçı  da  xürrəcnilərin  lənasüxlə  bağl» 

in an elan n a  toxunaraq.  Babəkin  peyğəm bər  kimi 

görüldüyünü.  peyğəm bəriərin  ruhunu  v ə  həm çinin. 

özündən  öncəki  ö n d ər  C avidanın  ruhunu  özündə 

daşıdığı barədə xürrəm i görüşlərini qeyd ed ir  həm in 

yerdə/.  P.Krounun  B abək hərəkatına üm um i baxışm ı 

o nun  bu  fikn  ifadə  ed in   “Q ısa  ifadə  ctsək.  Babək 

üsyanında gördüyüm üz ən əsas faktor yerli A z ə rb rin  

ərəb  k o lo n istb rin ə  qarşı  savaşıdır" /1 8 . s.  76'.

Babək  v ə  xü rrəm ilər  hərəkatı  barədə  m ə s ə b b r ə  

ö z  tədqiqatlannda  coxunan  qərb  tədqiqatçılanndan 

biri  də  ingilis  larixçisi  H yu  K ennedidir.  Ə sas 

tədqiqat  m övzusu  İs'ıam  xilafəti  v ə  bu  d ö v b ti  idarə 

etm iş  sülalələrin  tarixindən  ibarət  olan  bu  tarixçi- 

alim   A bbasilər  sülalə-sinin  hakim iyyət  dövrünə 

təsad ü t'cd ən  tarixi hadisə və prosesləri təhlil etm əklə 

yanaşı,  m ü x tə lif  dö\Tİərdə  həm in  proseslərdə  rol 

alrm ş  X ürrəm ilərin  fəaliyyəcinə,  xilafət  sarayıntn 

onlarla  bağiı  tutduğu  m övqe  v ə  aıdığı  addım lara  da 

diqqət  yetirm işd k .  “ P eygəm bər  v ə  X ilafət  dövrQ: 

İslam   Y axın  Şərqi  6-cı  asrdən  11-ci  asrəd ək "  adlı 

əsərində  o .  A bbasi  xəlifesi  M əm unun  yürütdüyü 

daxili  siyasəti  d ə n n d ən   təhlil  edərək.  rasional  baxış 

bucağm dan  ç ıx ış e tm ə k b ,  o nun  m üsbot  tə rə fb ri  i b  

bərabər. uğursuz ad d ım lan n a d a toxunm uşdur. O nun 

fikrincə, “Ə l-M əm unım  ən böyük uğursuzluqlarm dan 

b in   onun  iqtidan  dövriində  A zərbaycanda  Babəkin 

m üsəlm anlara  q a ışı  m üqavim ət  hərəkatına  başla- 

m asından  ibarət  i d f \   Tarixçi  bildirir  ki.  “Ə l- 

M əm unım   bu  üsyanı  birdəfəlık  yatırtm aq  öçün 

yetərli  hərbi  resu rslan   ç a tı ş m ı r d r / 2 5 .  s.  154-155  . 

H .K ennedi  xəlifənin  ard-ardm a  b ir  ncçə səıfcərdəyə 

etib ar  etm əsini.  həm in  sərk ard ə b rin sə  xilafət  or- 

dusunu  ö z  x ə rc b ri  hcsabm a  üsyançılara  qarşı 

hazırlam aq m üqabılində ə b  k e çin ləcək  ə y a b tb rd ə n  

pay um m asm ı. buna baxm ayaraq. o n la n n  h eç birinin 

ü sv an çılan n   faaliyyət  göstərdiyi  keçilm az  dağlıq 

n a h iy ə b rd ə   hərbi  uğur  əldə  edə  bilm əm əsini  qcvd 

cdir  həm in  >crdə  .  O nun  bu  fikirlərini  Royben 

L cvi  d a  təsdiqləyir.  bclə  ki.  о   d a  “ B aüdadda  müh- 

üm  əhəm iyət  kəsb  edən  h a d is ə b r  yaşandığı  üç  illik 

m üddət  ərzində  B abəkə  qarşı  g ö o d ərih n iş  b ir  neçə 

hərbi  ekspedisiya  m üvəfTəqiyyətsiziyə  diiçar  o ld u ” 

d e y ə y a z ır  35. s. 99  .

H .K ennedi  xəlifə  M əm unun  qardaşı.  xəlifə  əl- 

M ötəsim   adı  ilə  M əm undan  sonra  iqtidarda  olm uş 

Ə b u   İshaqın dövrünü A bbasilər xilafəiində  yeni  era 

kım i  dəyərləndirm iş.  istər  tü rk b rd ə n   ibarət  ordu- 

nun  form alaşdınlm ası.  istər  paytaxtın  B ağdaddan 

Sam irəyə  köçürülm əsi,  istərsə  də  d ig ər  d ö v b t

əhəm ivyətli 

addtm lan 

onun 

jslam  


d ö v b ıin in  

idarəetm a  təm əU ərind»  inqılabi  dəyişiklik  eım əsi 

kim i  qiym ətləndirm işdir  /25.  s.  155-156 .  O nun 

əsərində  diqqəti  cəlb  edən  m əsə b lə rd ə n   b in .  onun 

M ötəsim   ordusunda  “tü rk   q u lla rT   adıyla  xidm ət 

e d ə n b rin   bir  çoxunun,  о   c ü m b d ə n   do.  Babəki 

m əŞlub  edərək  əsir  alm ış  əI-A fşinin  əslində  nə  qul. 

nə  d ə  türic  olm am ası  barədə  M .A .Şabanın  fikrini 

q ism ən  dəstəkləm assdir. o, A fşinin  m ənşəcə  İrandan 

olduğunu  v ə  T ransoksianada  m üstəqil  b ir  bəyliyin 

h ö km dan olduğunu bildirir  '25. s.  157  .

H.cri  2*ci  əsrin  hadisə  və  proseslərini  araşdırar- 

kən.  H .K ennedi  A bbasilər  x an x ian ın ın   xilafət 

daxilində  b ir  çox  yerlərdə  xalqın  getdikcə  artan 

narazıhq  və  etirazlan n d an   çəkindiym i  bildirir. 

xilafətə qarşı çıxışlar edən və özünü ö z  rə h b ə rb ri ilə 

ta m a m ib  m üstəqil hesab edən əhalinin olduğu bu cü r 

m əkanlardan b in   kim i şim al-qarbi  İranı. .-\zərbaycan 

dağlarını  göstərir.  X ə h fə   lərəfindən  həm in  ərazilərə 

k ö ç ü rü b n   kolonistlərin  bölgədəki 

statu s-k so n u  

dəyişm əyə  başladığını  və  bunun  da  da^lıq   bölgənin 

yeri:  ahalisin:  kolonıstləri  sıx ışd ın b   q ovm ağa  sövq 

etdiyini  bıldirən  tarixçi  xalqın  bu  işı  “m ənşəvi 

m ib m m a lı olan v ə ö z  bacan ğ ı ib x a lq a rə h b ə rü y i əldə 

edən  B abəkin  öndərliyi  altında  h əyaıa  keçirdiyini" 

y azır /25.  s.  164/.  H .K ennedi  h o b   xəlifə  M əm unun 

vaxtında.  xilafət  daxilində  vətəndaş  m üharibəsinin 

getdiyi bir zam anda Babəkin üsyanım n başlandığınj. 

üsyançı  x alqa qarşı  b ir neçə  dəfə  həıbi  ekspedisiya- 

la rtə şk ıl olunduğunu. lakin o n lan n   ham ısının  Babok 

tərəfindən  darm adaüın  edildiyini.  nəhayət.  Babəkin 

m üsəlm an  olm am ası  barədə  fikrin  hərəkələ  keçm ok 

öçün  əsas  yaratdığını.  8374:i  ildə  hər  cü r  m addi 

v ə   h»rbi  d ə s tə k b   təm in  olunan  A fşinin  hesabına 

B abəkin  B əzzdəki  m ə rk ə z in n   işğal  edildiyini. 

özününsə təslim  olm ağa m əcbur edildiyini qe>d edir 

25.  s.  165/.  H .K ennedi  özunün  d ig ər  böyuk  əsəri 

olan “ A bbasilər xılafətinin erkən dö>Tü: siyasi tarix" 

adlı  kiıabm da  Babək  üsyanı  başlanarkən  C ibəldə və 

.Azərbaycanda  əsas  böyök  torpaq  sahibiərinin  m əhz 

bölgəyə  köçürülm üş  ərəb  m aqnatları  və  ərəbləşm iş 

m ühacirlər  olduğunu.  onlardan  birinın  də  Babəkin 

ə v ^ ə lb r   yanında  çalışdığı  M uhəm m əd  ibn  R ə w a d  

Ə zdi olduğunu bildirir  18. s.73  .  '24. s.121/.

X ürrəm ilər  hərəkatm ın  dini-fəlsəfi  u>rəflərinin 

lədqiqində  b ir sıra qərb  tədqiqatçılan  İslam aqadorki 

bölgə  d in b rin in   danılm az  tə sir  gücünü  qeyd 

etm nklə  bərabər.  həm in  dinlərin  m istik  tərəfləri  i b  

X ürrəm iy y ə inancı arasm da da рзга!е1Ьг aparm ışlar. 

İsveç  alim i  G eo  L ıd en q ren   İslam ın  ilk  d ö v rb rin d ə  

m övcud  olm u$  sek ıalan n   m istik  lərəflorinin  Nli- 

ıraizm   dinində  m<5vcudluğu  faktlannı  araşdıraraq 

qe>d  e d ir  ki.  Z ərdüştilər,  İslam m   bəzi  Sufi  qolları 

v ə  bəzi  Y əhudi  K abbalistləri.  hor  Dç  sektanın  orlo- 

doksa!  dim  instituUarı  inkar  etsə  də.  təoasüxə  (m e-



Qarapapaqlar,  2015. Sentvahr, .\«9 (97)


Tarix

tem psixoza)  inanırdılar.  B abəkiyyə  iəriqətində  də 

tənasüxə  göclü  inam   vardı  v ə   bu  loriqətin  m isıik 

tərəfləri  çox  idi  49.  s.676/.  O . C avidan  öim əsindən 

sonra  B abəkin  B əzzdə  təriqəl  ö n d ən   seçilm ə 

prosesində  və  ardınca  gələn  toy  m ərasım ində  yerə 

öküz  dərisi  sərilm əsini.  çörəyin  şərab a  b atınlaraq 

a n d   içilm əsini  M itra  dininin  ayinlərindən  birinin 

e le m e n tb ri ilə m ü q a y isə e d ir v ə b u  ritualda m üşahidə 

oiunan həm in e le m e n tb rə   M itraizm də rast  gəlindiyi 

qənaətinə gəlir  49. s. 6 7 5 - 6 7 7 G .U idenqren bildirir 

ki.  “ B abəkin  lərəfdarları  ə w ə ld ə n   güclü  b ir  horəkat 

olan  X ürrəm iyyəyə  m ənsub  idilər,  b u   baxım dan 

Babəkin  özünə  də  X üırəm i  d e y ılm əlid in   Babokin 

icm ası  ərəb  qaynaqlarında  əl-B abokiyyə  (B abəkin 

ard ıcıllan )  olaraq  bilinir.  həm çinin.  savaşçı  ruhunu 

ək s etdirən ai  qırm ızı d ö y ü ş ba y ra q la n  d aşıd ıq lan n a 

g ö rə əI-M uhom m irə (q u m ız ı  geyinm işiər.  qırm ızıya 

bürünm üşlər)  kim i  tanınm ışdır"  49,  s.677/.  İsveçli 

alim in  fikrineə, “B abəkiyyə barədə fikir m üxtəliflivi 

olsa da. b ir nöqteyi-nəzər bundan ib a rə to lm u şd u r ki. 

bu cərəyanın ideyalarında İslam  düşöncəsinə m əxsus 

fa k to rla n n  olm ası şüb h ə do ğ u ru r"  həm in yerdə  .

Ə w ə ld ə   qcyd  olu n d u ğ u   kim i,  m ənbələrdə  833- 

S 3"-ci  iiiərdə çoxlu say d a xürrəm i döyüşçüsünün öz 

ailəiəri  ilə  birlikdə  B izans  im periyasının  ərazisinə 

keçərək  orada  m əskunlaşm ası  barədə  m əlum aılara 

rast  gəlinir.  B ununla  bağlı  qərb  tarixşünashğında 

bir  sıra  m araqlı  araşdırm alar  apanlm ışdır.  Bu 

araşd ırm alan n   üm um i  cəhəti  o ndan  ibarətdir  ki, 

sözügedən  hadısəni  oks  etdirən  m əlum atlara  m əhz 

Bizans  im periyasım n  d ö v b ti  m araq lan   baxım ından 

yanaşıhr, 

yəni 


B izans 

im periyasım n 

m ühacir 

x ü rrə m ilə rb  bağlı yürütdüyü siyasət təhlil olunarkan. 

x ü rrəm ib rin   özlərinin  bu  addım ı  atm a  sə b ə b b rin ə  

toxunulm ur,  x ü rrə m ib rin   baxış  bucağı  nəzərdon 

keçirilm ir.  Bunun da əsas səbəbi xürrəm ilərə m əxsus 

yazılı  m ə n b ə b rin   olm am asıdır.  Eyni  zam anda.  bu 

araşdırm alar  о   səbəbdən  böyük  m araa  d o g u ru r  ki, 

ərəb  və  fars  tarix  yazarlarm ın  əsəriərində  B izansa 

gedən  x ü rrəm ib rin  sonrakı taleyi barədə m əlum atlar 

yox dərəcəsindədir.  X ürrəm ilər hərəkatı A z ərb a\can  

xalqım n tarixi yaddaşında özünə y er m tduğuna görə. 

x ü rrəm ib rin   göstərdikləri  fəalivyətin  bu  günədək 

qaranlıq  qalm ış  b ir  çox  tərəflərini  lədqiqata  cəlb 

etm əkdə fayda vardır.

B izans  ərazisinə  kcçərək  orada  m əskunlaşrm ş 

xürrəm ilər  haqda  m əlum atlara  C .R osserin.  U.Tred- 

qoldun.  K .B osvörsün.  M .R ekayanın.  D .Letsiosun. 

E.V enetisin  v ə   d ig ə rb rin in   əsərlən n d ə  rast  gəlm ək 

mQmkündör.  B u m əlu m atian n   təhlili  zam anı  m əlum  

o lu r  ki.  833-cü  il  oktyabr-noyabr  aylarm da  A bbası 

xəlifəsi  M öıəsim in  sərkərdəsi  İshaq  ibn  İbrahim in 

kom andanhgı  altm d a  xilafət  o rd u lan   i b   Xürrəm i 

ordusu  arasında  H əm ədan  yaxınlığında  Z aqros 

d ağ lan m n   əıaklərində  ağır  dövüş  baş  verm iş.

x ü ırəm ilər  bu  döyüşdə  ilk  d ə fə   ağır  raəğlubiyyətə 

uğravaraq  geri  çəkilm ışlər.  T əxm inən  60  min 

xOrrəminin həlak oiduğu bu döyüşdən sonra xürıəm i 

ordusunun  b ir  hissəsi  Babəkın  əm ri  ilə  İsfahana 

d o äru   hərəkət  edib  şəhəri  ərəb   ordu lan n d an  

təm iziəsə  də.  d ig ər  b ir  qism   xürrəm i  döyüşçüsQ 

indiki  doğu  A nadohı  bölgəsm ə  köçm əyi  v ə  Bi­

zans  ərazilərinə  getm əyi  aərara  alm ışlar.  B izansın 

qism ən  nəzarətində  o lan   doğu  A nadolu  bölgəsinə 

xürrəm ilərin  ilk  kütləvi  köçünə  xürrəm i  ordusunun 

sə rk artb si  N əsir (N asir) başçılıq etm isdir.  Bu şəxsin 

adını  K .B osvörs “N ö s a y r ’  kim i  qeyd  edir  15.  s.  3  . 

M .R ekaya qeyd  ed ir  ki.  N asir  833-cü  ilin  so n lan n a 

q əd ər  C əbəl  v ilayətində  x ü rrə m ib rə   rəh b ərlik   edən 

şəxsdir  34.  s.  47/.  M araqlıdır ki.  U .M adelunq  833- 

cü  ildə  H əm ədan dövüşündəki  m əğlubiyyətdən  son­

ra  B izans  orazilərinə  gedən  xürrəm ilərin  öndər:nir. 

ism ıni ''B a rs"  (B arsis) kim i qeyd edir . 30, s.  64/.

Bizans  tarixçisi  K ontinuauıs  Feofanes  N asirin 

m ənsub oiduğu aiiənin  İran ə s ilz a d ə b n n d ə n  oldugu- 

nu  b ildirir  .41,  s.  111-112

(.

  O nun  əsərində  N əsirin 

B izans  təbəəüyim   və  xnstianlığı  qəbul  etdiyi.  xaç 

suvuna  çəkilərək  Teofob  (A llahdan  q orxan)  adı 

aldığı.  im peraior Teofil  tərəfindən  ona  parrik ünvanı 

vcrildiyi  və  onun  B izans  im peratriçəsi  Teodoranın 

\ ə   ya  im peratorun  bacısı  ilə  evləndiyi  qeyd  olunur 

/4 1 . s .l 12  . U .Tredqold qeyd edir ki. N əsiıiə birlikda 

gəlan  xürrəm ilərin  də  x n stıan lığ ı  qəbui  etdiyi,  B i­

zans  d ö y ö şç ö b rin in   dul  q alm ış  qad ın lan n ın   onlara 



эгъ

  getm əsinə  icazə  verildiyi.  həm in  xüiTəmilərin 

B izans  ordusur.a  xidm ətə  alındığı,  onlara  m əxsus 

xüsusi  im tiyazlı  qoşun  b ö lm ə b n n in   “ Iran  tu r m a s f  

adlandığı  d a  B ızans  m ə n b ə b rin d ə   əks  olunm uşdur 

/4 2 .  s.  43 9 /.  Lakin  qarb  tədqiqatçılan  xürrəm i 

d ö y ü şçü b rin in   xristianlığı  qəbul  etm əsinə  üm um an 

ciddi  yanaşm ır  və  bunun  x'alnız  sözda  olm ası 

qənaətindədir.

M .R ekaya  və  C .R osscr  xürrəm i  döyüşçülərinin 

im perator  Teofiltn  837-ci  ildə  A b b a sib rə   qarşı 

keçirdi>i 

d ö y ü ş 

əm əliy y atlan n a 

q au ld ıq lan n ı. 

Fərat  çavının  m ənbəyində  yerlaşər.  Z ibatra  

ıra)  şəhərinin  ,>nühasirəsində  onun  tərəfindan  iştirak 

e td ik b rin i  bildirirlər  /3 4 .  s.  64/,  /37,  s.  268-269/. 

H əm in  ilin  senty ab n n d a  (B əzz  şəhərinin  süqutun- 

dan  sonra)  daha  on  altı  m in  xürrəm i  döjH şçüsünün 

B izans  ərazilərinə  galdiyi  barədə  U .Trcdqoldun 

əsərində  m əlum aıa  rast  gəlirik  /4 2 .  s.  44 1 /.  Evni 

m əlum atı  E vangelos  V cnetis  də  təsd iq ləy ir  4 5 '. 

C .R osser N əsirin  (Teofobun) 22  iyul  838-ci  ildə  B i­

zans  və  A b b a s ib r  arasında  baş  v erm iş  Ə ncan  (An- 

ze o ) d ö yöşündə də iştirak etdyini. A fşinin türidərdən 

ibarət  atlı  o x atan lan n ın   hücum u  nəticasində  Bizans 

ordusunun  m əğlub  oiduüu  bu  d ö \ü ş d ə   N əsirin  im- 

peratoru  ölüm dən  qurtardığm ı  d a  qeyd  e d ir  '37.  s. 

269/, /45/.



Qarapapaqlar,  2015. Sentyabr



,Y°9 (97)




Tarix

Lakin  im perator  Teofillə  xürrəm ilərin  loyal 

m ü n asib ətb ri  uzun  sürm əm işdir.  B e b   ki.  Bizans 

ordusuna  qatılm ış  xürrəm ilər  842-ci  ildə  Teofilin 

x ə stə b n d iy i  \ ə  K onsıantinopolda  onun  öldüyü 

b arəd ə  şaiyələrin  y ay ü d ığ ı  b ir  dövrdə.  Sinopda  bir 

verə  toplananaq  Qsyan  qaldırm ış.  N əsiri  (Teofo- 

bu)  yeni  im perator  elan  etm əy ə  cəhd  göstərm işlər. 

C .R o sser bu addım m  Teofobun  istəyi  ilə olm adığını 

və bəzi  saray  əyan lan n ın   bu  işdə  əli  olduğunu  qeyd 

e d ir  Ъ э т т   y erd a'.  N əsir  im peratora  ö z  sədaqətini 

bildirdikdən  sonra  ösyan  y atm lm tş.  sağ  qalan 

xü rrəm üərin b ir yerə cəm   olm am ası  üçün o n lar sayı 

2  m in  nəfərlik  q ru p lar  halında  m ü x tə lif ycrlərdəkı 

Bizans  ordusu  bölm ələrino  göndərilm işdir  .42.  s. 

4 4 2-443/.  N əsir  (Teofob)  bundan  sonra  saravdakı 

m övcelərini  qoruyub saxlasa da.  həm in  il  im perator 

ölüm   a\32;m da  ikən.  om ın  əm ri  ilə  im peratriçonin 

qardaşı  Petronas  lərəfindən  N əsirə  taxta  iddialı 

olm ası  şübhnsi  i b   sui-qəsd  təşkil  olunm uş  v ə  o. 

öldurülrnüşdür.  U .TredqoId  və  E.Venctis  N əsirin 

öidürülm əsinə  im perator Teofildən  sonra  Petronasın 

oSlu  III  M ixailin  taxta  çıxarılm ası  istəyinin  səbəb 

olduğunu  öz  ara^dırm alannca  göstərm işdir  42,  s. 

445  .  43,  s.  437/.  45 '.  X ürrəm ilərin  Bizansdakı 

fəaliyyədərini  və  B izans  saraym m   oniarla  bağlı 

tutduğu  m övqeni  yunan  tədqiqatçısı  D cnetrios  Let- 

sios da  özünün  “Teofil  v ə onun  "Xörrəm i*'  siyasəti: 

bazi  təhlillər"  adlı  yazısında  işıqlandırm ışdır  v26. 

s.249-271/.

Ə D Ə B İY Y A T SIV A H IS1:

1. A zim li.  M _ “ A bbasiler dönem i  B abek  isyanı", 

A n k a ra .  İlahiyyat Y ayınları, 2 0 0 4 ,176s.

2.  Ə bu  Əli  Hosən  ibn  ƏIi  Xacə  N izam ülm ülk. 

“S iy asətn am ə",  Bakı, “ Ç ıra q " , 2007.

3.  İbn  3İ-Əsir.  “ Ə l-kam il  fi-t-tarix ".  Bakı. 

A zarbaycan  SSR  EA N əşriyyafu  1959.

4.  O rta   »sr  ərə b   m ənbalərində  A zərbaycan 

ta rix in ə  aid  m ateria lla r. B akı, “ N u rla n ". 2005.

5.  Səid  Nofisi.  "A zarb ay can   q ə h rəm a n ı  B abək 

X ü rrə m d in ".  B akı, “ О т з к " .   1990.

6.  Z .  B ü n y ad o \.  “ A zərbaycan  Y II-IX   a s r b r d ə " . 

B akı, “ $ərq-Q ərJ)". 2007.

7. 


А .И .К олесников. 

З аво ев ан и е 

И рана 

ар аб ам и .  М осква.  1982.



8. А .М ю ллср, “ И стори я И сл ам а с осн ован и я до 

новейш их  времен**, II том , С П б.  изд.  П антелеева 

Л .Ф ,  1895-18% , 376 с.

9.  Б ел я ев   Е.А.  "А р аб ы ,  ислам   и  А рабский 

хал и ф ат  в  ран н ее  ср ед н евек овье".  М осква, 

Н аука.  1966. 279 с.

10.  К аф ар-зад е  Л -   “О свещ ен и е  народно- 

освободительной 

б орьбы  

хуррам итов 

под 

предводи тельством  



Б аб ска 

в 

англий ской 



историографии**. 

B akı. 


“ T arix 

v» 


onun

p ro b lem ləri", Л«3, 2013.

11. М ухам м ад  ибн А бд-ал-К арнм   аш -Ш ахри с- 

т а н н ,  «К н и га  о  рел и ги ях   и  се к тах »   (К и таб   ал - 

м и л ал   в з-н -н н х а л ).ч аст ь   1  (пер.  с  арабского 

С..М .П розорова ), М о сква.  1999.

12. A udrey  L. A ltstadt.  “ T h e A zerb aijan i  T urks: 

pow er an d  identity  u n d e r R ussian  rule**. H oover In ­

stitution  Press  Publication.  1992. 334 p.

13.  B enjam in  W alker.  F o u n d atio n s o f Islam ,  Pe­

te r  O w en  P u b lish ers, L ondon  an d   New  Y ork,  1978.

14.  B ian cam aria  Scarcia  A m orrettL   “ Sects  and 

Heresies'*.  T h e C a m b rid g e   H istory  o f Ira n .  vol.  IN'. 

T h e   Period  from   A rab   Invasion  to  th e   S alju q s.  ed. 

R .N .Frxe. C am b rid g e.  1975. p p. 481-519.

15.  Bos w o rth ,  C .E .,  A zerb aijan   IV,  Islam ic  H is­

to ry   to  1941  /  E ncyclopaedia  Ira n ic a   /.  ed.  by  Yar- 

s h a te r £ .. vol 3, fasc. 2-3, L ondon. New -Y ork:  R out- 

ledge 

&

  Kegan  PauL  1987. pp.224-231.

16.  C a r r a   De  Vaux.  B e rn a rd ,  “ T enasuh",  İslam  

A nsiklopedisi. XII  1.  Istan b u l,  1979.

17. C lau d e C a h e n . “T ü rk le r nasıl m üslüm an old- 

ular**,  İstan b u l. Ö rg ü n  Y ayinlaru 2011.

18.  C ro n e.  P atricia .  “T h e   N ativist  P ro p h ets  o f 

E arly   Islam ic  Iran**,  C a m b rid g e:  C am b rid g e   Uni­

versity Press. 2012.

19. Flügel. G u stav e I.eb erech t. “ B äb ak . seine A b- 

stam m u n g   u n d   erstes Auftreten**.  Z D M G   23.  1869. 

pp. 531-42.

20.  G oldschm idt.  A rth u r,  D avidson,  L aw rence. 

“ A  concise  history  o f  th e   M iddle  East**.  W estview 

Press;  E ighth  Edition (July  21, 2005).

21.  G ray  L.H .,  M a z a n d a ran   /   Ja m e s  H astings, 

J.A .Se!bie.  “ Encyclopedia  o f  Religion  an d   Ethics**, 

P a rt  16.  US:  K essinger  P ublishing.  2003.  pp.506- 

508.

22.  Hodgson  M .G.S.. “ T he V enture o f Isla m ", vol 



1.  “ T he  C lassical  Age  o f Islam ",  C hicago  an d   Lon­

don:  T he  University  o f C hicago  Press,  1977.532 p.

23.  H u a rt,  C lem ent.  “ B ab e k ",  Encyclopedia  o f 

Islam .  F irst  Edition  (1913-1936).  E J.B riIL   I  voL, 

pp.557-558.

24.  K ennedy.  H ugh. "T h e   E arly A bbasid  C alip h ­

ate:  A  political  history'”,  C room   H elm   Publisher, 

L ondon 


&

 Totow a, N .J_  1981, 238 pp.

25.  K ennedy.  H ugh.  “ T h e   P ro p h et  an d   th e   Age 

o f th e   C alip h ates:  T he  Islam ic  N ear  E ast  from   the 

Sixth  to  th e   E leventh  C e n tu ry " ,  Second  E dition, 

Pearson  E ducation  L im ited.  L ondon. 2004.419 pp.

26.  Letsios,  D enetrios.  “ T heophilos  a n d   h b  

‘K hurram ite*  Policy:  Som e  R econsiderations", 

G ra eco -A rab ica. vol. 9-10. 2004, A thens.

27.  Lewis.  B e rn a rd . “ T he A ra b s in  H istory". O x­

ford  U niversity  Press. 2002. 240 pp.

28. Lewis. B e rn a rd . "T h e political language o f Is­



lam ", U niversity o f C hicago  Press.  1991.

Qarapapaqlar,  2015. Seniyahr, \ s 9  (97)

Yüklə 207,24 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə