Tarix
dJ
n
BABƏK VƏ XÜRRƏMİLƏR HƏRƏKATI
к
AVROPA VƏ AMERİKA TARİXŞÜNASLIĞINDA
*
1
_______ ____ ______ _____ ______ ______ ________ _____________
C e y h u n Ba yram lı.
d o k t o r a n t
A zərbaycanın VJJ-IX ə s r b r tarixi ilə bağlı
ölən əsrdən bu günöm üzə kim i A zərbaycan və
sovet tarixşönaslığı i b bərabər. qərb və Avxopa
tarixşünaslığı da m üəyyən i ş b r görm öşdör desok.
səhv etm ərik. Q ərb larixşünaslığında B ahəkə v ə
X ürrəm ilər hərəkatına yanaşm a tərzi. əlbətlə ki.
so v et tarixşünaslığının hakim tarixi konsepsiyalar-
dan asılı olan. çox /a m a n qərəzli və həqiqətdən u/aq
m övqeyindən daha obyektiv təsir bağışlayır. Bu.
hər şeydən ə w ə l. qərbin ap an cı tarix institutlannın
və tan ın m ış tədqiqatçılanm n h ər hansı ictim ai
quruluşun :əsir dairəsində olm ayan sərbəst düşüncə
tərzi ilə izah e d i b biiər. T əsadün deyil ki. sovet tarix
clm ində X ü rrə m ib r hərəkatı ilə bagjı östündən sü-
kutla keçilm iş b ir sıra m əsələlərə qərb tarixçiləri
toxunm ağa
və
m üəyyən
m övqe
bildirm əyə
çalışm ışlar. Q ərb tarix^ünaslığı, evni zam anda.
sovet tarixçilərinin b ir çoxım un X ürrəm iiər hərəkatı
ilə bağlı istınad e td ik b ri m ənbə yazarlarım n nə
dorəcədə o b y e k th olm a ehtim ahnı da araşdırm ış.
diqqətdən konarda qalan b ir sıra m ətləblərə aydm lıq
gəiirm işb r.
İlk nöxbədə onu qeyd etm ək lazım dır ki.
X ü rrə m ib r hərəkaiının tarixi i b bağh tədqiqaı
işlərində ən çox istinad olunm uş m ənhələrcbn biri
kim i M uhəm m əd ibn C ərir əl-T əbərinin “T ərix ər-
rüsul və-l-müluk*' əsərinin adı çəkilir. Tarix clm ində
çoxdan m üəyyən o lunm uşdur ki, T əbəri bu çox-
cildlik əsərində Q afqaz ö lk ələn n in (o cüm lədən də.
A zərbaycam n) эгэЬ təıh lən v ə istilalan dövründokı
vəziyvəti ilə bağlı m əlum atlan əksərən K ufəli
larix y az a n . 720-800-cü ilb rd ə vaşadığı təxm in
e d ib n S e y f ibn Ö m ər əl-Ə sadi ət-T əm im inin Tar
ixi m əzm unlu rəvayətləri əsasında yazm ışdır '4,
s. 95.'. Sovct dövrünün tarix çi-alim b ri adı keçən
şəxsin kim liyi v ə y a zd ışı m əlu m atlan n n ə dərəcədə
səhih olm ası ilə bağlı a y n c a ara^dırm alar aparm asa
da. qərb ta rix ç ib ri bu m övzuya diqqət yetirm iş,
S e y f ət-T əm im inin fəaliyyntini q iy m ətb n d irm əy ə
çalışm ışlar. Belə ki, b ir sıra A vropa tədqiqatçılan.
başda Yulius V elhauzcn, Leone K aeıani, Karl
B rokclm an olm aqla, S e y f ət-T əm im ini etibarsız
tarixçi hesab etm iş v ə onun m əlu m allan n a tənqidi
m ünasibət gosıərm işlər ".
S.23-2R'.
Bu m övqe də
öz-özlüyiində T əbərinin ço x cild liy irx b A zorbaycan
larixınə d a ir bütün m əlu m atlan dərhal və qeydsiz-
şərtsiz. haqiqət qism ində qobul etm əyə tələsm əm ək
lazım gəldiyi barədə düşüncənin daha dogru olm asım
söyiəm əyə əsas verir.
Q ərb tarixşünaslığında üm um ilikdə X örrəm ilər
h ərək au n a m araq ilk ön cə A bbasilər xilafətinə
qarşı xalq-azadlıq horəkatı kim i. X ürrəm ilərin
İslam dünyası tarixində b ir ?srlik böyük dövrə
öz d am g alan n ı v u rm alan ilə bağlıdır. O rtodok-
sal İslam m d o q m a lan n a qarşı çıxış edən v ə xalq
İslam m ın prinsiplərini əldə rəhbər tulan X ürrəm iyyə
cərəyanı
qərb
tədqiqaiçılannm
diqqətini
cəlb
etm işdir. D igər tərəfdan. istər X ü rrə m :b r hərəkatı.
ıstər bu hərəkatın öndəri olm uş Babəkin
22
ildən
an ıq faktiki m övcud olm uş m üstəqil b ir d ö v b tin
hökm darı
kimi
B izans
im penyası
ilə
rəsm i
m ək tublaşm alan. B izans. X əzərlər və qərb dünvası
ılə m üm kün əlaqələri A vropa tarixçiləri arasında
X ürrəm ilər hərəkatm ın tədqiq edilm əsinə m araq
oyatm ışdır. Eyni zam anda. 833-cü ildə H əm ədan
yaxınlıgm da xürrəm i ordusunun ilk d əfə A bbasi
q o şu n lan n a m əğlub olm asından sonra. həm çinin.
837-ci ildə B əzz qalasının söqutundan sonra b ir
qism xürrəm i dö>-üşçüsünün ö z ailələri ilə Bizans
ərazilən n ə keçm əsi. B izans im peratora tərəfindən
təm inat altına alınaraq təxm inən indiki şərci A nado-
Iu to rp aq lan n ö a m əskunlaşm ası v ə o n lan n sonradan
B izans tarixtnin b ir sıra hadisələrində rol o> nam aian
d a qərb larixşünaslıöında X ürrəm ilər hərəkauna
diqqətin artm asm a səbəb olm uşdur.
B ununla yanaşı. qeyd o lu n m ah d ır ki. qərb
la rix ç ib rin in
X ü rrə m ib r
hərəkaiı
i b
bağlı
m ö v q cb rin d ə sovet tarixçilərinin ənənəvi vanaşm a
U
Qarapapaqlar
,
2015. Scntyahr. V°9 (97)
Tarix
lərzinı təkrarlayan m əqam lar çoxluq iəşkil edir. Bir
sıra hallarda qərb ta rix ç ib ri də. e y n ib sovet tarixçiləri
kim i. m ə n b ə b rc b X ü rrə m ıb r hərəkatı barədə yazılan
m əlum aıların dərinliyinə varm adan. onlardakı qər.o/li
v ə subyektiv düşüncəni incəbrr.ədən. m alum atlann
təqdim olunm a səb əb lə n n ə a y d m h q gətirm ədnn.
səthi yanaşm a n üm ayiş etdirm ışlər. O nların böyük bir
qism i. elə bu səthi yanaşm anın və sovct tarix elm ində
qəbul edilən ənənəvi b ax ışla n n tə s irib . X ü rrə m ib r
hərəkatınm daha ço x sosial tə l ə b b r b ç ıx ış edən.
istism arçı züm rəyə qar>ı sinfi m übariza aparan b ir
üsyan olduğu qənaətində olm uşlar. M asələn. Ber
nard Luis m ülkədarlann. yerli m əm u rlan n v ə din
x ad im b rin in bu üsyanda böyük rol oynam adığm ı
qevd e d ir .10. s. 32 7 /, 27. s. 109 . həm çinin. Yu-
lius V elhaazen öz əsərin d ə bildirir ki. “ola bilsin
ki. X ürrəm ilərin dünyagörüşünə sosializm id eyalan
d a təsir etm işdir. bu. M əvalüərin m əqsədlərinə
həqiqətən m ükəm m əl şəkiidə uyğun gəlirdi" 4 " ,
s.516 . D avid Sam uel M arqoliut isə h ələ M əzdək
dövründən bu yana ü sy an çılan n ələ keçirdiklərini
kasıb cam aaı arasm da bölüşdürm əsi h allan n ı kom -
m unizm in ilk şəkli kim i qiym ətləndirm işdir ‘31,
s.596/. Avstriyalı tarixçı-alim Q ustav Edm und fon
G runeb3um d a özünün “ K lassik Islam " əsərində
"B abəkin kom m unist-m əzdnki görüşlü təriqəti 816-
838-ci illərdə A zərbaycanda m öhkəm ləndi" deyə
qeyd edir '46. s. 205 . M əzdəkçi B abəkin qərbi
İranda i\ir m i ildən artıq m üddət ərzində xəlifənin
qüdrətini sarsıtdığım y a z m h 46. s. 89/.
Bu fikirlərlə yanaşı. qevd eım ək lazım dır ki.
Babəkin öndərlivi zam anm da X örrəm ilər hərəkatına
çoxlu sayda yerli m ülkədar v ə torpaq sahibləri.
feodallar m addi v ə m ənəvi dəstək verm işlər. bu
torpaq sahibləri vo feodallar arasında U rm iya
gölündəki adada yerləşən Şahi qalasm ın sahibi
M əhəm m əd ibn B əis. B eyl^qan hakim i. yejli al-
ban feodalı Ə bu M usa Yesai. A ğvanlı A plasad
(Ə bül Ə səd). Sünik knyazı Yasak. həm çinin. son-
radan B abəki ə rə b b rə ıə h \il verm iş alban feodalı
Səhl ibn Sunbad və digərlərini qeyd etm ək olar.
hətta Sünik knyazı Vasak qızınt Bahəko ərə verərək
Sünik vılayədnin B abəkin m ülkunə çevrilm əsinə
/ə m in yaraim ışdı 6. s. 4 3 4 .. Sonuncu fakt, eləcə
də. B e y b q a n hakim i Ə bu M usanın pavlikianlann
üsyanım yatırtm aq üçün B abəkə m üraciət etm əsi
fakiı 6, s.316 bəzi yerli feo d allan n guya Babək
hərəkatına m əcburiyyətdən dəsıək v en n əsi ilə
bağlı Y .B elyayevin tim salında sovet tarixçilərinin
fikirlərinə 9. s. 253 böyük şübhə ilə yanaşm aöa
əsas verir. H ərçənd ərəb vergi m əm u rlan n ın xərac
toplam aq i^ində ə d a b tsiz lik v ə özbaşm aiıgım n da
A zərbaycanda v ə İranda X ürrəm ilər horəkatım n
anti-ərəb səciyyə daşıyaraq geniş vösət alm asm a
səbəb olduğunu qərb tədqiqatçıları qeyd edirlər.
C orci Z eydan hələ Ə m ə v ib r dövründən A zərbavcan
və İran bölgələrində bu kim i d av ran ışlan n ohalinin
böyük etirazlan n a səbəb olduğunu b ildirir 5 1. s.
38 Sosial ə d a b tsız liv in yerli m ülkədar və varlılar
sinfi ilə yox. m əhz xilafət sarayının təy in etdiyi ərəb
valiləri v ə m əm u rla n ilə bağlı olduğım u qəbul edən
qərb tarixşönaslığı üm um ən X ü rrə m ib r hərəkatında
yerli to ф a q sahiblənnin (d eh q an lan n ) fəal iştirakm ı
inkar etm ir 40. s. 507/.
H əm çinin. b ir qism q ərb ləd q iq atçıian X ürrə-
m ilərin əxlaq və vaşam tərzi ilə bağlı ərəb və
fars m ə n b ə b rin in
böhtan və iftira xarakterli
m əlum atlannı təhlil edib dərindən araşdırm adan,
s ır f m ənbə m əlum atı kim i. h əcıq ət zənn edərək
əsərlərində qeyd etm işlər. Edvin R ayt x ünəm iləri
tənqid
ed ənlər
tərəfindən
xürrəm ilərin
içki
içm əsi. cinsi m ü n a sib ə tb rd ə sərbəstliyə m eydan
verm əsi h a llan n m lağa qoyxılduğu və n ifrəd ə qeyd
olundugunu bildirir 50. s. 49/, bununla da dolayısı
ilə həm in m ənbə m əlu m ailan n a ciddi vanaşdıgını
göstərir. U -Nlyuir b ir sıra ərəb və tars tarix
y azarlan n ın m ü lah izg b rin ın tə s irib , X ü n ə m ib r
hərəkatının ism ini o n lan n sərbəstlik və gözəl olan
hər şeydən həzz alm aq düşüncəsinə sahib o lm alan
ilə əlaqələndirir 32. s. 504 . O nun bu m ülahizəsini
L'ilferd Made'iunq da bölüsür 30. s.63/. Y.Velhauzen
isə bildirir ki. ''d ey ilə n ə görə, M əzdəkin lobliğ e t
diyi “arvad kom m unizm i" düşüncəsi X ürrəm ilər və
R av əndiiərtərəfindən caniand:nlm ışdır*' '47. s. 5 1 6 .
G öründüyü kim i. bəzi qərt> tarixçiləri x ü rrə m ib r
hərəkaiı ilə baglı ərəb-fars m ənbələrindokı iftira
xarakıerli m əlu m atlan həddindən artıq ciddiyə aim ış
və vanlış n ə tic ə b r hasil etmişlnr.
X ilafət saraym ın təsir dairəsində yazıb-yaratm ış
tarixçilərin əsərlnrində X ü rrəm ilən n yaşam tərzi
v ə d avranışlan ilə bağh diqqəti cəlb edən qərəzli
və böhtan xarakterli fikirlən b ir sıra obyektıv qərb
tarix ç ib ri qəti şəkilda təkzib em ıişlər. A lm an al-
imi A .M öller ərəb və fars tarix y azarlan n m öz
ə s ə rb rin d ə X ü rrəm ib ri “p ozğun", “əxlaqsız”, "eN'ş-
i^rat d ü ş k ü n b rT və s. kimı təhqiram iz ifa d ə lə rb
təqdim etm ələrini rədd edirdi 8. s.196/. L.Q rey
isə xürrəm ilərin kütləvi əxlaqsıziıq etdikləri barədə
m əlum atlann dogruluğunu inkar edərək. bunun
sad əcə şayiə v ə qeybətdən ibarət oiduğunu bildirir
10. s. 328-. 21. s. 508,. X ü rrə m ib r hərəkatının gu\^a
quldurluq edən. pozgun, э>л aş a d a m la n n qiyam m dan
ibarət olm ası i b bağlı ərəb-fars m onbəiərinin qəıozli
və yalan d o lu m əlum atlannın əksinə olaraq. A m eri-
kan tarixçisi M ark L'ittou özünün ‘'B izan s tanxi:
6 0 0 -1 0 2 5 " adlı əsərində X ü rrə m ib ri anti-ərəb və
xilafət əleyhınə üsyan kim ı səciy y əb n d irərək on lan n
şiə doktrinasm ın güclü təsirinə uğram ış zərdöştçü
dünyagörüşönə sahib o ld u q lan n ı q e jd edir 4 8, s.
195. 203. 21 5 /. Eyni cüm ləyə biz U .M adelunqun
Qarapapaqlar. 2015, Sentyabr,
Л?9
(9~)
Tari.г
“ X ürrəm iyyə” adlı m əqaləsində də rast gəlirik 30.
S.63/. X ürrəm ilərhərəkatınm anti-ərəb vəan ti-x ilafət
xarakterli xalq-azadlıq hərəkatı olduğunu Bernard
Luis da təsdiq edir 27, s .l 11/. Fransız larixçisi M oris
L om bard “ İslam ın qızıl ə sri” adlı əsərində Babəkin
hərəkatınm A bbasi xilafətinə qarşı 22 il sürən böyük
b ir fisvan olduğunu s ö y b y ir 2 9 . s. 152'. Alm an
tədqiqatçısı Y.Vclhauzen də X ürrəm iliyin üm um i
azadlıq cərəyanı olduğunu bildirir v ə qe>d edir ki.
"X ü rrə m ib r. ö z b rin in də d e d ik b ri kim i. yəhudi
İslam ına qarşı. yəni İslam da kədər doğuran purita-
nizm düşüncəsinə qarşı ç ıx ış ed ird ilən o n lar təbii
şadlıq dinində öz h ü quqlanm qorum aq istəyirdilər.
o d u r ki. onlara dogm a olan İran bütpərəstliyinə
qoşulduiar” '47. s. 516/.
X ü rrə m ib rin
dini-m əzhəbi
d ü n y ag ö rü şb rin i
tədqiq edərkən b ir sıra A vropa tarixçiləri o n lan
ənəoəvi A bbasi yönüm lö tarix yazarlannm təqdim
etdiyi kim i. “ İslam dan uzaq’*. ~atəşpərast~ kimi
qcyd etsə də. d ig ə rb ri X örrəm ilərin m əhz İslam m
batini qanadına m ənsub olm ası b a rə tb g ö rü şb ri
d əstək ləm işb r.
K .B osvörs
xürrəm ilərin
dini
b ax ışlan n ı tədqiq edərkən A zərbaycanın ənənəvi
zərdüştilik m ərkəzi olduğunu. zərdüştiliyin və
m əzdəkitiyin A zərbaycan v ə A rran əhalisinin orto-
doksal olm ayan özəllikiərinə təsır etdiyini b ild in r
'lO .s.3 2 8 /. 15.S.225.. TQrkiyəli tədqiqatçı M .Azim li
x ü rrə m ib r hərəkatım n rəhbəriıyinin tü rk b r ə a;d
olduğu fikrini s ö v b sə də. x ü rrə m ib rin dini-ideolo-
jı b ax ışlan n ın zərdüştilıyin v ə m əzdəkıliyin təsiri
altm da olduğunu b ildirir 1, s.65/. D ünvaca m əşhur
B riıannica E ncyclopedia isə X ürrəm iyyə cərəyam nı
“ezoterik İslam yönümlQ sekta’' kim i tə s n if edir.
bu cərəyanın m ənsublannm d ig ər İslam firqə və
m əz h ə b b rin d ə n fərqli olaraq. əhli-şiənin “ imamət'*
doktrinasm a. yərı: H z.M uhəm m ədin qızı Fatim ənin
nəslindən olan im am lann rəhbərlivi ideyasm a
inandıqlannı. lakin ənənəvi şəriət şiəliyindən də
m üəyyən q əd ər fə rq b n d ik b rin i v urğulayır /52/.
Q eyd etm ək lazım dır ki. B abəkin v ə X ürrəm iiərin
öz dini-m əzhəbi baxışlarm a görə B a tin ib rd ən
olm asını b ir çox tarixi m ənbə m əlum ailarından
görm ək m üm kündür. bu haqda xüsusən fars m ənbə
yazarlannın ə s ə rb n n d ə çoxsavlı q e y d b r vardır. Ə l-
B ağdadi. Yafei. N izam ülm ülk. Fəsih H erəvi. Seyvid
M ürtəza H əsən Raz: v ə digərləri X ürrəm ilərin b a
tini olduqlarını yazm ışlar 2. s.235-236. 241/. 5,
S.14.
21. 32. 45.
116
. B a tin ib rin antinom ian (şəriət
q ay d alan n a önəm verm əyən) o ld u q lan və öz dini-
ideya b ax ışla n n a görə sufi m istik b rin ə həödən ziyadə
y ax m o ld u q lan barədə qərb təd q iq atçılan d a qevd
cdirlər. B enyam in U olker “ İslam firqələri" əsərində
bu fikri m əxsusi v urğulayır 13, s.3 0 7 '. U .M adelunç
x ü rr ə m ib rb birbaşa təm asiarda olm uş tarix y a z a n
M ütəhhər bin Tahir əI-M əqdisivə istinadən qeyd edir
ki. x ü rrəm ib rd ə şəriət qanunlan önəm daşnm rdı.
bununla b e b . onlar dini və fiqhi m ə s ə b b r d ə öz
ım am lan n a m üraciət edirdilər. Tarixçi. həm çinin.
evni yerdə əl-M əqdisinin xürrəm ilərə m əxsus ki-
tablaria tanış olduğunu da bildirir /3 0 . s. 65/.
Bir sıra qərb ta rix ç ib ri ənənəvi tarixşünaslığın
tezislərindən çıxış edərək Babəkı A zərbavcana
vox. m əhz İran arealına aid şəxsiyyət kim i. onun
hərəkatını isə İrana m əxsus b ir hadisə kim ı qevd
e d irb r. M arşal H odqson öz əsərində qeyd edir
ki. “ Babəkin A zərbaycanda baş qaldırm ış İrana
m eylli üsyanı xilafət paytaxtına əsas verdi ki. İran
ənənnlərinə can atan insanlara qarşı sərt tədbirlərə
əl atsın*’ /10. s.329 '. /22. s. 4 8 2 '. K em bric U niver-
sitctinin alim i Roybcn Levi “ B ağdad x r o n ik a s f
əsərində “Şim al-qərbi İranda B abək X ürrəm i adlı
özünü A llah sanan ycrctik təkcə öz m eydan suladıgı
ə ra z ib rə yox. birbaşa B ağdadm özünə qorxu
salm ışdı" dey ə q ey d cdir /35. s.98/. B ernard Luis
“T arixdə ə r ə b b r ’ adlı əsərində Babəki “ İran (Per
sian) inqilabi öndəriərindən biri" kimi q ə b m ə v erir
■
27, s.1 0 9 -1 1 0 . d ig ər əsərində isə “ İran h ərəkatlan
içərisində dem ək o la r ki, ən uğurlusu Babəkin öndəri
olduğu hərəkat idi. o. əl-M əm unun iqtidarım n ilk
illərində İran A zərbaycanında öz m üstəqilliyini elan
etm işdi" deyə bildirir /28. s .3 14/.
A zərbaycanın İrana bağlı bır ölkə olm ası i b bağlı
ənənəvi tarixşünasiığın yanlıs baxış bucağtna qərb
təd q iq atçılan m n x ü r r ə m ib r b bağh araşdırm alannda
da rast gəiinm əkdədir. Q ərb tarixçilərinin böyük bir
qism i həm in ənənəvi fik irb rin təsiri i b . Babəki İranlı.
bəzənsə hətta fars kim i təqdim ediriər. Nl.H odqson.
B .Luis, M .U ittou. K .H uart. D .Sourdel v ə digərləri
bu qəbildən olub. Babəki İranla bağiam ağa cəhc
edən iranpərast a lim b rin fik irb rin i takrarlayır. D an
iel Payps öz əsərində xəlifə M ötəsim in öz iqtidarı
m üddətində iki böyük hərbi kom paniya apardıgını.
bunlardan birinin B izans im perivası ərazilərindəki
A m orium şəhərinn. digərininsə
İranh
üsvançı
B abəkə qarşı gerçəkləşdiyini bildirir 33. s. 153 ’. .Ar
tu r Q oldşm idt və L ourens D evidson isə qcyd edirlər
ki. “ B abək adlı b ir İranJmın ü s x ^ ı iyirm i üç il
çəkdi. Hnr döyüşdə qalibiyvət onun idi. bu üs\"aniar
İranm Z ərdüştilik (Sasani h ö km darlannm dini) və
M azcbkizm adlı kəndli hərəkatı kimi islam aqədərki
inanclardan təsirlən m işd i'' .20. s. 81/.
B ununla b e b , o n lan n heç d ə ham ısı e>-ni
yanaşm anı nüm aviş etdirm ir. H ətta Edvin R ayt
öz
əsərində Babəkin gerçək hədəfinın A zərbaycam n
istiqlalivyətinə nail oim aqdan ibarət olduöunu qeyd
cdir 50, s. 5 0 '. A m erikan tarixçisi O dri A ltştad da
Babəkin .Azərbaycanm tanm m ış öndəri olduğunu v ə
ərəb işğahna qar?ı m üqavim ət sərgilədiyini bildirir
12. s. 155-156 . C eym s H astinqz “ Din və əxlaq
E n sik lo p e d iy a srn d a Babəkin Ə rdəbil Nuxınlığmdakı
Qarapapaqlar. 2015, Sentyahr.
.'? 9
(97)
Tarix
B ilalabad adiı yerdə dogulduğunu q e y d ed ir '21. s.
508.. Y.Velhauzen isə 6z əsərində T əbəriyə istinadən
y az ır ki. “ M idiyada m üəyyən üsyançılar (xürrəm ılər)
qırm tzı bayraq qaldırm ışdılar və bu səbəbdən də
Nluhəm m ira a d la n trd ıla r' .47. s. 5 3 3 '. İtalyan
şərqşünas alim i B .S.A m oretıi Təbəriyə istinadan.
M uhəm m ironin "qırm ızı geyınm işlər" m ənasm ı
verdiyim . o n la n n neo-M əzdəkilər olduğunu. hələ
xəlifə H anın ər-R əşid dönəm ində - hicri 179-cu
(m iladi ~95-ci) ildə Q orqanda ösyan q aldırdıqlannı.
lakin bu üsyanm X orasanda və T ransoksianada baş
qaldırm ış nəhəng m iqvaslı etirazlan n hələlik kiçik
bir əks-sədası olduğunu bildirir 14. s.505 . XIX
asr alm an alim i Q ustav Flügel özünün "B abək:
onun m əoşəyi və ortay a çıx ışı" adlı əsərində Bəzz
qalasınm m ə n b əb rd ək i təsvirini v e rm ax əçah şm ışd ır
/19. s. 539/.
Babokin kim liyi ilə baglı qərb tarixçiləri arasında
araşdırm a apaıan lard an biri də tanınm ış fransız alim i
D om inik Sourdeldir. "İslam E n sik lo p e d iy asf’nda
B abək haqqm da m ə q a b sin d a o, B abəkin Xürram i
təriqətinin başçısı olduğunu. A zərbaycanda fəaliyyət
göstərdiyini. atasınm M ədainli yağsatan yaxud. digər
versiyalara görə. Ə bu M üslöm ün nəvəsı olduğunu.
xürrəm ilərin rah b ən C avidan ibn Səhlin onu önə
çıxardığım . bundan b ir q əd ər sonra isə öldüyünii
qeyd edir. O . bundan sonra B abəkin C avidanm ruhu-
nun ona kcçdiyini bəyan etdiyini. haztrda yeri bəlli
olm ayan. lakın dağlıq A ran bölgəsində. A raz çavı
yaxınlığında olm uş B ə /z qalası nahiyəsində xalqı
ayağa qaldırdıäını bildirir. B ununla belə. o; ənənəvi
tarixi m alum atlara sadiq qalaraq. Babəkin adının
İrana m əxsus Papak ism m in ərəb lsşm iş variantı
olduğunu düşünür /39. s. 844 .
/
B abək və onun öndəri olduğu X ü rrəm ib rin əqıdə
əsasla n n ın ifrat şiə firq ə b rin d ə də görülm əsi b ir sıra
qərt> tədqiqatçılannın diqqətini cə lb etm işdir. Klas-
sik şiə firqələrinin İslami əqidə əsaslan n ı tədqiq
edən R obert B.Bakli öziinün “ İlkin şiə ğullatı" adlı
m əqaləsində qevd edir ki. "bəzi şiə firq ə b n tənasüx
(ruhun b ir vücuddan digərinə kecidi) v ə ricətə
(im am m sonda ger; dönüşü) inanm ışlar. bu səbəbdən
T ənasüxiyyəyə v ə R əciiyyəyə m e y lb r vardır* 36.
s .3 0 1-325/. X aıırlam aq y c rin ə d ö şə r kı. X ü rrəm ib rin
dini-fəlsəfi d ü n y a g ö rü sb n n d o həm tənasüxə. həm də
ricət etiqadına böyük ınam olm uşdur 3 . $.41/, 5 , s. 14.
20. 71. I I 6 .. /1 1, s» 132 . Tanınm ış fransız şərqşünası
B ernard K arra de Vau.x ö z əsərində H idaşiyyə
cərəyanı və onun öndəri Hidaşm tanasOx haoda
fikirlərinin X ü ırəm iyyə cərəyanı m onsublannın dini-
fəlsəfi b ax ışlan n a əhəm ıvyətli dərəcədə təsir etdiyini
qeyd etm işdir 16, s. 1 5 8 ’.
U ilfied Vladelunq özünün “X ü rrə m iy y ə ' adlı
m ə q a b sin d ə K ərbəla faciəsinin qisasını alm aq şü an
ilə ösyan qaldırm ış M uxtar Səqəfinin vaxtilə öndəri
olduğu K e y sa n ib r təriqətinin sonrakı b ir sıra radikal
təm ayülləri ib x ü rrə m ilə rin h ə b Ə m ə v ib riq tid a rım n
son d ö v rb rin d ə baş verm iş çevriliş v ə ü syanlar
zam anı ittifaqa g ird ik b n n i bildirir -’3 0 . s.63/. eyni
zam anda. xflrrəm ilərin Ə m ə \ib r i taxtdan salm ış
m əşhur Ə bu MüslQmfi ö z b rin ə im am b ild ik b rin i,
o n lan n dünyagörüşünə ən çox Ə bu M öslüm ün
idevalarının təsir göstnrdivini. M əsudiyə istinadən.
m əhz Ə bu M üslüm ün 755-ci ildə qətlindən sonra
X orasan x ü rrəm ib rin in üsvan bayrağı qaldırdıqlarm ı
qeyd ed ir 3 0. s. 6 3 -6 4 '. Y əhudi əsilli fransız tarixçi-
si Klaudi K ahenin bu haqda fikri isə daha konkret
səslənir. o. ~B abəkm təlim inin Ə bu M üslüm ün
xatirəsini vaşadan bir rafizilikdən ibarət olduğunu”
qeyd edır 17. s. 149-150 X atırlam aq yerin ə dilşər
ki. ' ‘rafizi'' kəlm əsi i b İslam m ilk əsrlərindnn m əhz
şiə >önüm lü n rq ə və c^əx^anlar nəz»rdə tutulurdu.
U.Nladelunq x ü rrə m ib rin Q ərm ətilər və İsm aililər
kim i radikal şiə yöoQmlö İslam cəray an lan ilə ide-
oloji cəhətcbn olduqca yaxm olm a ehtim allan n ı da
nəzərdən keçirir v ə bu eh tim allan m üm kün hesab
edir 30. s. 65/.
X ü rrə m ib rlə bağlı tədqiqatlarda ortaya çıxan
ən m araqlı m aqam lardan b in o n lan n dini-fəlsəfi
dünyagörüşİ54İnin b ir sıra heterodoksal İslam i
cz-
rə>-anlaria üst-üstə düşm əsidir. K em bric U niver-
sitetinin professoru R oyben Levi h ə b X əsrin ə w ə l-
iərində çap olunrnuş **Bağdad xronikası” adl ı əsən n d ə
Babəki **ortodoksal dini doqm alara qarşı çıxan vere-
tik” ad la n d m r
'35.
s.
94
. “o. özünön A llah oldu*unu
elan etm işdi” deyə qevd edərək əslində Sünbadilərin.
M übəvyizənin, Q ə rm ə tib rin . H ə llacib rin . Hüru-
fib rin v ə Ə ləvilərin dinı d ü n y a g ö rü şb n n d ə önəm
daştyan “əoəlh əq q " fikrinə B abəkdə rast gəlindiyıni
təsd iq b v ird i
35. S.9&*.
R ocer M. S e ^ o r i isə “ İslam
E n siklopediyasf'ndakı ^ ı z ı l b a ş " adlı m əqaləsində
qeyd e d ir ki. “Q ızılbaşlar X ü rrə m ib rin ruhani
nəvələrindən başqa b ir şey deyildilər"
38.
s.
243 .
Ə v vəldə qeyd olunduğu kim i. Babək hərəkatının
m əntıqi nəticəsi kim i bölgədə 22 ilə yaxın b ir dövr
ərzindn xilafəidən asılı olm ayan b ir d ö v b tin m övcud
olm ası ehtim ailan qərb tsd q iq atçılan tərəfindən də
т й э > л л п q əd ər nəzərcbn keçirilm işdir. Bu ehtim alın
həqiqətəuyğun olm asına inanan tədqiqatçılardan
biri. tanınm ış fransız şərqşünası K lem ent H uan
fars tarixçisi İbn ən-N ədim in "K itab əl-F ehrist"
əsərinə istinadən “ Babəkin əl-B əzzdə taxta çıxm ası
m ərasim indən" dam şır 5. s. 151 . 2 3 . s.557-558*.
H ərçənd ki. b ir çox q ərb ta r ix ç ib n ənənəvi tarixi
m əlum atlara əsasianaraq. Babnki üs>ran rəh b ən sta-
tusunda görrnəkdədir v ə onun h ökm dar statusımda
olm a ehıim alına dərindən diqqət yedrraəm işlər.
Son dövrlərdə A vropada Babok v ə X ürrəm ilər
hərəkatı m övzusuna ən geniş v ə əhatəli b ir biçim də
toxunulm uş ə sə rb rd a n b in ingilis alim i Patrisi-
9
Qarapapaqlar. 2015, Sentyahr.
.'£-9
(97)
Tarix
у a K rounun “ İslam ın ilk dövrurtdə Irana m əxsus
peyğəm bərlən b ö lg ə üsyanlan və verlı Z ərdüştıl.k"
əsəridir. Bu əsərində ingilis alim i A zərbaycana
İslam m gəlişindən başlayaraq baş v erən h a d isə b rə
baxış n ü m a şiş etdirm iş. bölgədə m arağı olan Bi-
zans. X əzər im peratorluqlan ilə bağlı Əm əvi
(Ü m əyyəd) xəlifələrinin yürütdüyii siyasəti təhlil
etm iş. ərəb ordularıntn A zərbaycanm şim aim da və
eənubunda yerləşm əsindən m trnuş bölgədəki yerli
torpaq sah ib b rin in tu td u q lan m övqevə v ə yerli
əhalinin m ü x tə lif d ö v rb rd ə k i e tiraz lan n a qədər
b ir çox m əsələyə. eləcə də. B abəkin doğum undan
öldürtilm əsinə kim i o!an
dövrdə baş
verm iş
hadisələrə işıq salm aga çalışm ışdır.
B ununla yanaşı, b ir sıra m əqam larda P.Kroun
d a xilafət dövrim ün m uzdlu ta n x yazarlan n m və
crm əni-hay tarixçilərinm xürrəm ilərə qarşı yalan.
böhtan və iftira xaraktcrli bəzi m əlum atlan üzərində.
o n lan n həqıqət paym ı d ə n n d ən araşdırm adan
tə h lilb r aparm ışdır. O nun təhlillərində sovet dövrü
tarixşünaslığm ın x ü r rə m ıb rb baglı ffldrlərinin də
təsirini hiss etm ək m üm kündür. b e b ki. P.Kroun
B abək və xürrəm ilərin sinfi m ü b aıizə ap ardıqlan.
sosial tələblər irəli sürdükləri barədə sovet tarix-
şünaslığının ənənəvi baxış bucağtnı təkrar edir.
B abəkin M əzdəkin bərabərlik və guya qadm lann
üm um iliyi barədə ideyalanm yaym ası barədə ərəb
tarix y a zarlan n m qərəzl: fikiriərini qeyd edir. hərçənd
bəzi m əqam larda B abəkin bu kim i b axışlannın
olm asına dərin şöbhə i b yanaşır .'18. s.72/.
Babəkin kim liyi ilə baölı qeydlərində P.Kroun
Vaqid bin A m r ət-T om im inin *‘Ə xbar B abək"
I B ab ək n am a) əsərinin m əzm ununa ıstinad edir və
B abəkin anasınm adını M ahnıx (lərcüm ədə "ay
üzlü”) kim i qcyd edərək onun Ə rdəbil bölgəsinin
M im əd nahiyəsindən olduğunu b ild in r 18. s.47 .
Ə n m araqlı m aqam lardan biri budur ki. P.Kroun bu
əsərdə tan x ç i Ə b d -əl-cab b an n “T əsb ıt" əsərinə (II
cild. s.340) istinadən Babəkin valideynlərinin öz
ö v lad lan n a əl-H əsən (B abək). M üaviyə, A bduiiah
və İshaq isim b rin i qoyduğuna. həm çinin. Babəkin
özünü m üsəlm an hesab etdiyinə və peyğəm bər
ailəsindən gəiəcək M ehdinin tərəfdarı Idm i bəyan
etm əsinə diqqət cəlb edir /18. s.5 1 '. İngilis a l
imi evni zam anda. Vaqid bin A m r ət-T əm im iyə
ishnadən. xürrəm ilərin rəhbəri C 3vidanm Babəkın
ərəb v ə əcəm (fars) d ilb n n d ə çətinlik çəkm əsinə və
yerli A zər dilində danışm asına rəğm nn. həddən artıq
ağıllı oldugunu göröb onu özü ilə aparm aq istədıvini
qeyd edir həm in verdə . həm çinin. Baoəkin konkrct
olaraq “ 816-cı ildən 837-ci ilə kim i hakim iyyətdə
olduğunu** bıldirir 18. s.65 . O nun bu fikirləri al-
m an şərqşünası Q .Flugelin “ Babək: onun m ənşəyi
v ə ortaya çıxışı” adlı əsərincəki fikırlərlə eyniyyəi
təşkil edir. Q .Flögel həm in əsərdə C avidanın
10
Babəkın m üəllim i (ustadı) olduğunu v ə hicri 192-ci
(m iladi 807-ci) ildən 201-ci (m iladi 816-cı) ılədək
xürrəm ilərin C avıdanilər adlı qrupuna rəhbərlik et-
diyini də qeyd edir 19. s. 539'.
P.Kroun B abək üsyanm ın başlanm asm dan da-
m şarkən. x ü rrə m ib rin M aq kultuna aid olduq-
la n n ı. onların kahinininsə hələ çox ə w ə ld ə n M eh
dinin gələcəyi barədə öncəgörm ə söylədiyini yazır.
həm çinın. A zərbaycan valisi təyin olunm uş Hatəm
ibn H ərsəm ənm bölgədə olarkən atasm rn xəlifə
M om unun əm ri i b ö lcü m ld ü y ü n ü eşid ib verli feod-
allara, о cQmlədən də. B abəkə m əktub yazaraq o n lan
b irb ş ib xilafətə qarşı üsyan qaldırm ağa ləşviq etdiy-
ini b ildirir
18.S.64-65
'. T ədqıqatçı-alim Babəkın or-
dusunun əsas hissəsinin m əhz kavaleriyadan təşkil
olunduğunu d a həm in yerdə qcyd edir.
P.Kroun ö z əsərində Babək ordusunun Rüstəm .
T ərxan. .Azin. H atım (H aləm ) ibn Firuz. M üavivə,
İsm a əl-K ördi. Nəsr, M əhəm m əd ibn Bəis kim ı
sərk ə rd ə b ri barədə ərəb və crm əni m üəüıflarinin
v azd ıq lan n a y er verir '18. s.57. 6 0 - 6 1 . Babəkin
ö z o ^lu n a vazdığı m əşhur kəlam ı “ B ir gün hök-
m dar kimı >a$amaq qırx ıl zəlil olm uş kölə kimi
öm ür sürm əkdən daha yaxşıdır” şəklində xaiırladır
18. s.72.. T ədqiqatçı-alim bu əsərda Təbərinin
~Tərix эг-rüsul v^-l-m üluk" (III, s.1577) və İbn
H əzm in “C əm həra” əsərlən n ə istinadən M oham m ed
R ekayanm “H ürrəm din” əsərindən (s.46) m araqh bir
m əlum aiı paylaşm ışdır, bela ki. o. hicri 251-ci ıldə
(865-ci ildə) xilafət ordusu sərkordəiəri arasında
M əhəm m əd ibn B əisin og.u ilə vanaşı. Babəkin
oğlunun (İbn B abək) da adına rast gəlindiyini qeyd
etm iş və bunu əl-M ötəsim ın Babəkin b ir neçə
oglunu öz yanında saxlayaraq sonradan xilafət or-
dusun3 təyin etm əsi i b izah eım işdir 18. s.7 2 ;.
B undan başqa. o. N izam ülm ülkə istinad edərək. if-
rat şiə firqələrindən olan İsm aıliliklə X ürrəm iliyin
əqidə təm əllərim n eyni olm ası fikrini irəli sürür,
Q ərm ə tib rin də bunlarla eyni baxışlara sahib
olduğunu bildirir. *‘İsm a ilib rin Babək bölgəsinin
xürrəm ilərini b ir araya gətirm əsindən” danışır '18.
s. 180-181/. O . Babəkin qətlindən sonra. İsfahan
x ö rrəm ib rin in xəlifə Vasiq zam anında. hicri 227-
232-ci illərdə (842-847) yenıdən daha böyük b ir
üsyan q aldırdıqlanm v ə bu üsyanın d a fa sib lə riə
hicri 300-cü (912-ci) iiə kim i sürdüyünü qeyd
ed ir
18, s.182 . X ürrəm ilər hərəkatm ın b ir sıra
vilayətlərdə X -X II əsrədək davam etm əsi fikrini
K .B osvörs d ə payla$ır 15. s. 227 . eym m əlum ata
bizlər D .Sourdelin "İslam
E n sik lo p ed iv ası'n d a
B abəkə həsr olunan m əqaləsındə cb rast gəlirik.
hətta o. Babəkin ölüm ündən sonra xürrəm ilərin
özlərini
B abəkiyyə
ad landırdıqlanm .
M ehdi
n in gəlişini gözlədiklərini və xüsusi ay in lə r icra
etd ik lən n i bildirir 39. s. 8 4 4 ’. Ximrəmilərin M eh-
Qarapapaqlar. 2015, Sentyabr.
.'* 9
(97)
Tarix
dinin gəlişini g ö z lə d ik b ri barodə əslən N -derlandlı
G e rlo f van Flotenin əsərində d ə q e v d b r vardır, hətla
o . •'xünrəm ilənn. M ehdinin Babəkın m ərkəzi olan
B əzz qalasm dan çıxacagı barədə görOşlərə sahib
o ld u q lan m " d a bildirir 44. s. 60/. Yeri gəlm işkən,
bu tadqiqatçı da xürrəcnilərin lənasüxlə bağl»
in an elan n a toxunaraq. Babəkin peyğəm bər kimi
görüldüyünü. peyğəm bəriərin ruhunu v ə həm çinin.
özündən öncəki ö n d ər C avidanın ruhunu özündə
daşıdığı barədə xürrəm i görüşlərini qeyd ed ir həm in
yerdə/. P.Krounun B abək hərəkatına üm um i baxışm ı
o nun bu fikn ifadə ed in “Q ısa ifadə ctsək. Babək
üsyanında gördüyüm üz ən əsas faktor yerli A z ə rb rin
ərəb k o lo n istb rin ə qarşı savaşıdır" /1 8 . s. 76'.
Babək v ə xü rrəm ilər hərəkatı barədə m ə s ə b b r ə
ö z tədqiqatlannda coxunan qərb tədqiqatçılanndan
biri də ingilis larixçisi H yu K ennedidir. Ə sas
tədqiqat m övzusu İs'ıam xilafəti v ə bu d ö v b ti idarə
etm iş sülalələrin tarixindən ibarət olan bu tarixçi-
alim A bbasilər sülalə-sinin hakim iyyət dövrünə
təsad ü t'cd ən tarixi hadisə və prosesləri təhlil etm əklə
yanaşı, m ü x tə lif dö\Tİərdə həm in proseslərdə rol
alrm ş X ürrəm ilərin fəaliyyəcinə, xilafət sarayıntn
onlarla bağiı tutduğu m övqe v ə aıdığı addım lara da
diqqət yetirm işd k . “ P eygəm bər v ə X ilafət dövrQ:
İslam Y axın Şərqi 6-cı asrdən 11-ci asrəd ək " adlı
əsərində o . A bbasi xəlifesi M əm unun yürütdüyü
daxili siyasəti d ə n n d ən təhlil edərək. rasional baxış
bucağm dan ç ıx ış e tm ə k b , o nun m üsbot tə rə fb ri i b
bərabər. uğursuz ad d ım lan n a d a toxunm uşdur. O nun
fikrincə, “Ə l-M əm unım ən böyük uğursuzluqlarm dan
b in onun iqtidan dövriində A zərbaycanda Babəkin
m üsəlm anlara q a ışı m üqavim ət hərəkatına başla-
m asından ibarət i d f \ Tarixçi bildirir ki. “Ə l-
M əm unım bu üsyanı birdəfəlık yatırtm aq öçün
yetərli hərbi resu rslan ç a tı ş m ı r d r / 2 5 . s. 154-155 .
H .K ennedi xəlifənin ard-ardm a b ir ncçə səıfcərdəyə
etib ar etm əsini. həm in sərk ard ə b rin sə xilafət or-
dusunu ö z x ə rc b ri hcsabm a üsyançılara qarşı
hazırlam aq m üqabılində ə b k e çin ləcək ə y a b tb rd ə n
pay um m asm ı. buna baxm ayaraq. o n la n n h eç birinin
ü sv an çılan n faaliyyət göstərdiyi keçilm az dağlıq
n a h iy ə b rd ə hərbi uğur əldə edə bilm əm əsini qcvd
cdir həm in >crdə . O nun bu fikirlərini Royben
L cvi d a təsdiqləyir. bclə ki. о d a “ B aüdadda müh-
üm əhəm iyət kəsb edən h a d is ə b r yaşandığı üç illik
m üddət ərzində B abəkə qarşı g ö o d ərih n iş b ir neçə
hərbi ekspedisiya m üvəfTəqiyyətsiziyə diiçar o ld u ”
d e y ə y a z ır 35. s. 99 .
H .K ennedi xəlifə M əm unun qardaşı. xəlifə əl-
M ötəsim adı ilə M əm undan sonra iqtidarda olm uş
Ə b u İshaqın dövrünü A bbasilər xilafəiində yeni era
kım i dəyərləndirm iş. istər tü rk b rd ə n ibarət ordu-
nun form alaşdınlm ası. istər paytaxtın B ağdaddan
Sam irəyə köçürülm əsi, istərsə də d ig ər d ö v b t
əhəm ivyətli
addtm lan
onun
jslam
d ö v b ıin in
idarəetm a təm əU ərind» inqılabi dəyişiklik eım əsi
kim i qiym ətləndirm işdir /25. s. 155-156 . O nun
əsərində diqqəti cəlb edən m əsə b lə rd ə n b in . onun
M ötəsim ordusunda “tü rk q u lla rT adıyla xidm ət
e d ə n b rin bir çoxunun, о c ü m b d ə n do. Babəki
m əŞlub edərək əsir alm ış əI-A fşinin əslində nə qul.
nə d ə türic olm am ası barədə M .A .Şabanın fikrini
q ism ən dəstəkləm assdir. o, A fşinin m ənşəcə İrandan
olduğunu v ə T ransoksianada m üstəqil b ir bəyliyin
h ö km dan olduğunu bildirir '25. s. 157 .
H.cri 2*ci əsrin hadisə və proseslərini araşdırar-
kən. H .K ennedi A bbasilər x an x ian ın ın xilafət
daxilində b ir çox yerlərdə xalqın getdikcə artan
narazıhq və etirazlan n d an çəkindiym i bildirir.
xilafətə qarşı çıxışlar edən və özünü ö z rə h b ə rb ri ilə
ta m a m ib m üstəqil hesab edən əhalinin olduğu bu cü r
m əkanlardan b in kim i şim al-qarbi İranı. .-\zərbaycan
dağlarını göstərir. X ə h fə lərəfindən həm in ərazilərə
k ö ç ü rü b n kolonistlərin bölgədəki
statu s-k so n u
dəyişm əyə başladığını və bunun da da^lıq bölgənin
yeri: ahalisin: kolonıstləri sıx ışd ın b q ovm ağa sövq
etdiyini bıldirən tarixçi xalqın bu işı “m ənşəvi
m ib m m a lı olan v ə ö z bacan ğ ı ib x a lq a rə h b ə rü y i əldə
edən B abəkin öndərliyi altında h əyaıa keçirdiyini"
y azır /25. s. 164/. H .K ennedi h o b xəlifə M əm unun
vaxtında. xilafət daxilində vətəndaş m üharibəsinin
getdiyi bir zam anda Babəkin üsyanım n başlandığınj.
üsyançı x alqa qarşı b ir neçə dəfə həıbi ekspedisiya-
la rtə şk ıl olunduğunu. lakin o n lan n ham ısının Babok
tərəfindən darm adaüın edildiyini. nəhayət. Babəkin
m üsəlm an olm am ası barədə fikrin hərəkələ keçm ok
öçün əsas yaratdığını. 8374:i ildə hər cü r m addi
v ə h»rbi d ə s tə k b təm in olunan A fşinin hesabına
B abəkin B əzzdəki m ə rk ə z in n işğal edildiyini.
özününsə təslim olm ağa m əcbur edildiyini qe>d edir
25. s. 165/. H .K ennedi özunün d ig ər böyuk əsəri
olan “ A bbasilər xılafətinin erkən dö>Tü: siyasi tarix"
adlı kiıabm da Babək üsyanı başlanarkən C ibəldə və
.Azərbaycanda əsas böyök torpaq sahibiərinin m əhz
bölgəyə köçürülm üş ərəb m aqnatları və ərəbləşm iş
m ühacirlər olduğunu. onlardan birinın də Babəkin
ə v ^ ə lb r yanında çalışdığı M uhəm m əd ibn R ə w a d
Ə zdi olduğunu bildirir 18. s.73 . '24. s.121/.
X ürrəm ilər hərəkatm ın dini-fəlsəfi u>rəflərinin
lədqiqində b ir sıra qərb tədqiqatçılan İslam aqadorki
bölgə d in b rin in danılm az tə sir gücünü qeyd
etm nklə bərabər. həm in dinlərin m istik tərəfləri i b
X ürrəm iy y ə inancı arasm da da рзга!е1Ьг aparm ışlar.
İsveç alim i G eo L ıd en q ren İslam ın ilk d ö v rb rin d ə
m övcud olm u$ sek ıalan n m istik lərəflorinin Nli-
ıraizm dinində m<5vcudluğu faktlannı araşdıraraq
qe>d e d ir ki. Z ərdüştilər, İslam m bəzi Sufi qolları
v ə bəzi Y əhudi K abbalistləri. hor Dç sektanın orlo-
doksa! dim instituUarı inkar etsə də. təoasüxə (m e-
Qarapapaqlar, 2015. Sentvahr, .\«9 (97)
Tarix
tem psixoza) inanırdılar. B abəkiyyə iəriqətində də
tənasüxə göclü inam vardı v ə bu loriqətin m isıik
tərəfləri çox idi 49. s.676/. O . C avidan öim əsindən
sonra B abəkin B əzzdə təriqəl ö n d ən seçilm ə
prosesində və ardınca gələn toy m ərasım ində yerə
öküz dərisi sərilm əsini. çörəyin şərab a b atınlaraq
a n d içilm əsini M itra dininin ayinlərindən birinin
e le m e n tb ri ilə m ü q a y isə e d ir v ə b u ritualda m üşahidə
oiunan həm in e le m e n tb rə M itraizm də rast gəlindiyi
qənaətinə gəlir 49. s. 6 7 5 - 6 7 7 G .U idenqren bildirir
ki. “ B abəkin lərəfdarları ə w ə ld ə n güclü b ir horəkat
olan X ürrəm iyyəyə m ənsub idilər, b u baxım dan
Babəkin özünə də X üırəm i d e y ılm əlid in Babokin
icm ası ərəb qaynaqlarında əl-B abokiyyə (B abəkin
ard ıcıllan ) olaraq bilinir. həm çinin. savaşçı ruhunu
ək s etdirən ai qırm ızı d ö y ü ş ba y ra q la n d aşıd ıq lan n a
g ö rə əI-M uhom m irə (q u m ız ı geyinm işiər. qırm ızıya
bürünm üşlər) kim i tanınm ışdır" 49, s.677/. İsveçli
alim in fikrineə, “B abəkiyyə barədə fikir m üxtəliflivi
olsa da. b ir nöqteyi-nəzər bundan ib a rə to lm u şd u r ki.
bu cərəyanın ideyalarında İslam düşöncəsinə m əxsus
fa k to rla n n olm ası şüb h ə do ğ u ru r" həm in yerdə .
Ə w ə ld ə qcyd olu n d u ğ u kim i, m ənbələrdə 833-
S 3"-ci iiiərdə çoxlu say d a xürrəm i döyüşçüsünün öz
ailəiəri ilə birlikdə B izans im periyasının ərazisinə
keçərək orada m əskunlaşm ası barədə m əlum aılara
rast gəlinir. B ununla bağlı qərb tarixşünashğında
bir sıra m araqlı araşdırm alar apanlm ışdır. Bu
araşd ırm alan n üm um i cəhəti o ndan ibarətdir ki,
sözügedən hadısəni oks etdirən m əlum atlara m əhz
Bizans im periyasım n d ö v b ti m araq lan baxım ından
yanaşıhr,
yəni
B izans
im periyasım n
m ühacir
x ü rrə m ilə rb bağlı yürütdüyü siyasət təhlil olunarkan.
x ü rrəm ib rin özlərinin bu addım ı atm a sə b ə b b rin ə
toxunulm ur, x ü rrə m ib rin baxış bucağı nəzərdon
keçirilm ir. Bunun da əsas səbəbi xürrəm ilərə m əxsus
yazılı m ə n b ə b rin olm am asıdır. Eyni zam anda. bu
araşdırm alar о səbəbdən böyük m araa d o g u ru r ki,
ərəb və fars tarix yazarlarm ın əsəriərində B izansa
gedən x ü rrəm ib rin sonrakı taleyi barədə m əlum atlar
yox dərəcəsindədir. X ürrəm ilər hərəkatı A z ərb a\can
xalqım n tarixi yaddaşında özünə y er m tduğuna görə.
x ü rrəm ib rin göstərdikləri fəalivyətin bu günədək
qaranlıq qalm ış b ir çox tərəflərini lədqiqata cəlb
etm əkdə fayda vardır.
B izans ərazisinə kcçərək orada m əskunlaşrm ş
xürrəm ilər haqda m əlum atlara C .R osserin. U.Tred-
qoldun. K .B osvörsün. M .R ekayanın. D .Letsiosun.
E.V enetisin v ə d ig ə rb rin in əsərlən n d ə rast gəlm ək
mQmkündör. B u m əlu m atian n təhlili zam anı m əlum
o lu r ki. 833-cü il oktyabr-noyabr aylarm da A bbası
xəlifəsi M öıəsim in sərkərdəsi İshaq ibn İbrahim in
kom andanhgı altm d a xilafət o rd u lan i b Xürrəm i
ordusu arasında H əm ədan yaxınlığında Z aqros
d ağ lan m n əıaklərində ağır dövüş baş verm iş.
x ü ırəm ilər bu döyüşdə ilk d ə fə ağır raəğlubiyyətə
uğravaraq geri çəkilm ışlər. T əxm inən 60 min
xOrrəminin həlak oiduğu bu döyüşdən sonra xürıəm i
ordusunun b ir hissəsi Babəkın əm ri ilə İsfahana
d o äru hərəkət edib şəhəri ərəb ordu lan n d an
təm iziəsə də. d ig ər b ir qism xürrəm i döyüşçüsQ
indiki doğu A nadohı bölgəsm ə köçm əyi v ə Bi
zans ərazilərinə getm əyi aərara alm ışlar. B izansın
qism ən nəzarətində o lan doğu A nadolu bölgəsinə
xürrəm ilərin ilk kütləvi köçünə xürrəm i ordusunun
sə rk artb si N əsir (N asir) başçılıq etm isdir. Bu şəxsin
adını K .B osvörs “N ö s a y r ’ kim i qeyd edir 15. s. 3 .
M .R ekaya qeyd ed ir ki. N asir 833-cü ilin so n lan n a
q əd ər C əbəl v ilayətində x ü rrə m ib rə rəh b ərlik edən
şəxsdir 34. s. 47/. M araqlıdır ki. U .M adelunq 833-
cü ildə H əm ədan dövüşündəki m əğlubiyyətdən son
ra B izans orazilərinə gedən xürrəm ilərin öndər:nir.
ism ıni ''B a rs" (B arsis) kim i qeyd edir . 30, s. 64/.
Bizans tarixçisi K ontinuauıs Feofanes N asirin
m ənsub oiduğu aiiənin İran ə s ilz a d ə b n n d ə n oldugu-
nu b ildirir .41, s. 111-112
(.
O nun əsərində N əsirin
B izans təbəəüyim və xnstianlığı qəbul etdiyi. xaç
suvuna çəkilərək Teofob (A llahdan q orxan) adı
aldığı. im peraior Teofil tərəfindən ona parrik ünvanı
vcrildiyi və onun B izans im peratriçəsi Teodoranın
\ ə ya im peratorun bacısı ilə evləndiyi qeyd olunur
/4 1 . s .l 12 . U .Tredqold qeyd edir ki. N əsiıiə birlikda
gəlan xürrəm ilərin də x n stıan lığ ı qəbui etdiyi, B i
zans d ö y ö şç ö b rin in dul q alm ış qad ın lan n ın onlara
эгъ
getm əsinə icazə verildiyi. həm in xüiTəmilərin
B izans ordusur.a xidm ətə alındığı, onlara m əxsus
xüsusi im tiyazlı qoşun b ö lm ə b n n in “ Iran tu r m a s f
adlandığı d a B ızans m ə n b ə b rin d ə əks olunm uşdur
/4 2 . s. 43 9 /. Lakin qarb tədqiqatçılan xürrəm i
d ö y ü şçü b rin in xristianlığı qəbul etm əsinə üm um an
ciddi yanaşm ır və bunun x'alnız sözda olm ası
qənaətindədir.
M .R ekaya və C .R osscr xürrəm i döyüşçülərinin
im perator Teofiltn 837-ci ildə A b b a sib rə qarşı
keçirdi>i
d ö y ü ş
əm əliy y atlan n a
q au ld ıq lan n ı.
Fərat çavının m ənbəyində yerlaşər. Z ibatra
ıra) şəhərinin ,>nühasirəsində onun tərəfindan iştirak
e td ik b rin i bildirirlər /3 4 . s. 64/, /37, s. 268-269/.
H əm in ilin senty ab n n d a (B əzz şəhərinin süqutun-
dan sonra) daha on altı m in xürrəm i döjH şçüsünün
B izans ərazilərinə galdiyi barədə U .Trcdqoldun
əsərində m əlum aıa rast gəlirik /4 2 . s. 44 1 /. Evni
m əlum atı E vangelos V cnetis də təsd iq ləy ir 4 5 '.
C .R osser N əsirin (Teofobun) 22 iyul 838-ci ildə B i
zans və A b b a s ib r arasında baş v erm iş Ə ncan (An-
ze o ) d ö yöşündə də iştirak etdyini. A fşinin türidərdən
ibarət atlı o x atan lan n ın hücum u nəticasində Bizans
ordusunun m əğlub oiduüu bu d ö \ü ş d ə N əsirin im-
peratoru ölüm dən qurtardığm ı d a qeyd e d ir '37. s.
269/, /45/.
Qarapapaqlar, 2015. Sentyabr
,
,Y°9 (97)
Tarix
Lakin im perator Teofillə xürrəm ilərin loyal
m ü n asib ətb ri uzun sürm əm işdir. B e b ki. Bizans
ordusuna qatılm ış xürrəm ilər 842-ci ildə Teofilin
x ə stə b n d iy i \ ə K onsıantinopolda onun öldüyü
b arəd ə şaiyələrin y ay ü d ığ ı b ir dövrdə. Sinopda bir
verə toplananaq Qsyan qaldırm ış. N əsiri (Teofo-
bu) yeni im perator elan etm əy ə cəhd göstərm işlər.
C .R o sser bu addım m Teofobun istəyi ilə olm adığını
və bəzi saray əyan lan n ın bu işdə əli olduğunu qeyd
e d ir Ъ э т т y erd a'. N əsir im peratora ö z sədaqətini
bildirdikdən sonra ösyan y atm lm tş. sağ qalan
xü rrəm üərin b ir yerə cəm olm am ası üçün o n lar sayı
2 m in nəfərlik q ru p lar halında m ü x tə lif ycrlərdəkı
Bizans ordusu bölm ələrino göndərilm işdir .42. s.
4 4 2-443/. N əsir (Teofob) bundan sonra saravdakı
m övcelərini qoruyub saxlasa da. həm in il im perator
ölüm a\32;m da ikən. om ın əm ri ilə im peratriçonin
qardaşı Petronas lərəfindən N əsirə taxta iddialı
olm ası şübhnsi i b sui-qəsd təşkil olunm uş v ə o.
öldurülrnüşdür. U .TredqoId və E.Venctis N əsirin
öidürülm əsinə im perator Teofildən sonra Petronasın
oSlu III M ixailin taxta çıxarılm ası istəyinin səbəb
olduğunu öz ara^dırm alannca göstərm işdir 42, s.
445 . 43, s. 437/. 45 '. X ürrəm ilərin Bizansdakı
fəaliyyədərini və B izans saraym m oniarla bağlı
tutduğu m övqeni yunan tədqiqatçısı D cnetrios Let-
sios da özünün “Teofil v ə onun "Xörrəm i*' siyasəti:
bazi təhlillər" adlı yazısında işıqlandırm ışdır v26.
s.249-271/.
Ə D Ə B İY Y A T SIV A H IS1:
1. A zim li. M _ “ A bbasiler dönem i B abek isyanı",
A n k a ra . İlahiyyat Y ayınları, 2 0 0 4 ,176s.
2. Ə bu Əli Hosən ibn ƏIi Xacə N izam ülm ülk.
“S iy asətn am ə", Bakı, “ Ç ıra q " , 2007.
3. İbn 3İ-Əsir. “ Ə l-kam il fi-t-tarix ". Bakı.
A zarbaycan SSR EA N əşriyyafu 1959.
4. O rta »sr ərə b m ənbalərində A zərbaycan
ta rix in ə aid m ateria lla r. B akı, “ N u rla n ". 2005.
5. Səid Nofisi. "A zarb ay can q ə h rəm a n ı B abək
X ü rrə m d in ". B akı, “ О т з к " . 1990.
6. Z . B ü n y ad o \. “ A zərbaycan Y II-IX a s r b r d ə " .
B akı, “ $ərq-Q ərJ)". 2007.
7.
А .И .К олесников.
З аво ев ан и е
И рана
ар аб ам и . М осква. 1982.
8. А .М ю ллср, “ И стори я И сл ам а с осн ован и я до
новейш их времен**, II том , С П б. изд. П антелеева
Л .Ф , 1895-18% , 376 с.
9. Б ел я ев Е.А. "А р аб ы , ислам и А рабский
хал и ф ат в ран н ее ср ед н евек овье". М осква,
Н аука. 1966. 279 с.
10. К аф ар-зад е Л - “О свещ ен и е народно-
освободительной
б орьбы
хуррам итов
под
предводи тельством
Б аб ска
в
англий ской
историографии**.
B akı.
“ T arix
v»
onun
p ro b lem ləri", Л«3, 2013.
11. М ухам м ад ибн А бд-ал-К арнм аш -Ш ахри с-
т а н н , «К н и га о рел и ги ях и се к тах » (К и таб ал -
м и л ал в з-н -н н х а л ).ч аст ь 1 (пер. с арабского
С..М .П розорова ), М о сква. 1999.
12. A udrey L. A ltstadt. “ T h e A zerb aijan i T urks:
pow er an d identity u n d e r R ussian rule**. H oover In
stitution Press Publication. 1992. 334 p.
13. B enjam in W alker. F o u n d atio n s o f Islam , Pe
te r O w en P u b lish ers, L ondon an d New Y ork, 1978.
14. B ian cam aria Scarcia A m orrettL “ Sects and
Heresies'*. T h e C a m b rid g e H istory o f Ira n . vol. IN'.
T h e Period from A rab Invasion to th e S alju q s. ed.
R .N .Frxe. C am b rid g e. 1975. p p. 481-519.
15. Bos w o rth , C .E ., A zerb aijan IV, Islam ic H is
to ry to 1941 / E ncyclopaedia Ira n ic a /. ed. by Yar-
s h a te r £ .. vol 3, fasc. 2-3, L ondon. New -Y ork: R out-
ledge
&
Kegan PauL 1987. pp.224-231.
16. C a r r a De Vaux. B e rn a rd , “ T enasuh", İslam
A nsiklopedisi. XII 1. Istan b u l, 1979.
17. C lau d e C a h e n . “T ü rk le r nasıl m üslüm an old-
ular**, İstan b u l. Ö rg ü n Y ayinlaru 2011.
18. C ro n e. P atricia . “T h e N ativist P ro p h ets o f
E arly Islam ic Iran**, C a m b rid g e: C am b rid g e Uni
versity Press. 2012.
19. Flügel. G u stav e I.eb erech t. “ B äb ak . seine A b-
stam m u n g u n d erstes Auftreten**. Z D M G 23. 1869.
pp. 531-42.
20. G oldschm idt. A rth u r, D avidson, L aw rence.
“ A concise history o f th e M iddle East**. W estview
Press; E ighth Edition (July 21, 2005).
21. G ray L.H ., M a z a n d a ran / Ja m e s H astings,
J.A .Se!bie. “ Encyclopedia o f Religion an d Ethics**,
P a rt 16. US: K essinger P ublishing. 2003. pp.506-
508.
22. Hodgson M .G.S.. “ T he V enture o f Isla m ", vol
1. “ T he C lassical Age o f Islam ", C hicago an d Lon
don: T he University o f C hicago Press, 1977.532 p.
23. H u a rt, C lem ent. “ B ab e k ", Encyclopedia o f
Islam . F irst Edition (1913-1936). E J.B riIL I voL,
pp.557-558.
24. K ennedy. H ugh. "T h e E arly A bbasid C alip h
ate: A political history'”, C room H elm Publisher,
L ondon
&
Totow a, N .J_ 1981, 238 pp.
25. K ennedy. H ugh. “ T h e P ro p h et an d th e Age
o f th e C alip h ates: T he Islam ic N ear E ast from the
Sixth to th e E leventh C e n tu ry " , Second E dition,
Pearson E ducation L im ited. L ondon. 2004.419 pp.
26. Letsios, D enetrios. “ T heophilos a n d h b
‘K hurram ite* Policy: Som e R econsiderations",
G ra eco -A rab ica. vol. 9-10. 2004, A thens.
27. Lewis. B e rn a rd . “ T he A ra b s in H istory". O x
ford U niversity Press. 2002. 240 pp.
28. Lewis. B e rn a rd . "T h e political language o f Is
lam ", U niversity o f C hicago Press. 1991.
Qarapapaqlar, 2015. Seniyahr, \ s 9 (97)
Dostları ilə paylaş: |