Dolayı vergilərin uçot və auditinin təkmilləşdirilməsi yolları
Yüklə 0,95 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDV-nin əvəzləşdirilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması zamanı
- 2.4. Aksiz vergisinin auditi
- VD = (S + M) *100 / 100 – A d (1)
- A = VD *A d / 100 ; (2)
- VD = M *100 / 100 – A d ; (3)
- VD = MQ + MD / 100 – A d ; (4)
- A m = A d x O (1)
- A m = O x A d / 100 % (2)
- M = S q * A m / (100% + A d ) (3)
- Fəsil 3. Dolayı vergilərin uçot və auditinin təkmilləşdirilməsi yolları 3.1. Dolayı vergilər üzrə büdcə ilə hesablaşmaların uçotunun təkmilləşdirilməsi yolları
- 3.2 Dolayı vergilərin auditinin təkmilləşdirilməsi yolları
- Sxem 3.1. Müasir vergi auditi modeli
Vergi hesab-fakturalarının tətbiqi qaydalarının düzgünlüyünün yoxlanması. Vergi hesab-fakturalarının tətbiqi qaydaları Vergi Məcəlləsinə və Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş “Vergi hesab-fakturalarının tətbiq qaydaları”na əsasən vergi tutulan hər bir əməliyyat üzrə ayrıca yoxlanmalıdır.Bu zaman xüsusilə nəzərə almaq lazımdır ki, qəbzlər, çeklər “Vergi hesab-fakturalarının tətbiq qaydaları”na müvafiq sifariş, çap və tətbiq edilməyən vergi hesab-fakturalar, nağd aparılan əməliyyatların rəsmiləşdirildiyi sənədlər (mal, iş və xidmət təqdim edilən bank hesabına birbaşa nağd qaydada ödənişlər istisna edilməklə) ƏDV əvəzləşdirilməsinə əsas vermir. ƏDV-nin əvəzləşdirilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması zamanı, auditor ilk növbədə əvəzləşməyə hüquq verən sənədlərin, o cümlədən vergi hesab-fakturasının, idxal sənədlərinin, qeyri-rezidentə ödənilmiş məbləğlərə hesablanmış ƏDV-nin büdcəyə ödənilməsini təsdiq edən ödəmə sənədinin mövcudluğunu araşdırmalıdır. Daha sonra vergi hesab-fakturası üzrə ödəmələrin nağdsız qaydada aparılmasının, borcların qarşılıqlı əvəzləşdirilməsi zamanı üzləşmə aktlarının mövcudluğu yoxlanılmalı, alınmış malların, görülmüş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin təsərrüfat subyekti tərəfindən kommersiya məqsədi üçün istifadə olunmasına əminlik əldə edilməlidir. ƏDV-dən azad olunan, yaxud ƏDV-yə cəlb edilməyən əməliyyatların aparılıb-aparılmaması araşdırılmalı, belə halın mövcudluğu aşkar edilərsə, onda əvəzləşdirilən məbləğin həmin əməliyyatların ümumi dövriyyədəki xüsusi çəkisinə görə müəyyənləşdirilməsinə diqqət yetirilməlidir. ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi üçün ərizə ilə müraciət etmiş vergi ödəyicisində audit yoxlaması aparılarkən, auditor tərəfindən həyata keçirilməli olan prosedurların aparılması qaydası 2.2. saylı şəkildə verilmişdir. Audit yoxlaması zamanı bəyannamənin vaxtında tərtib edilməsi və verilməsi, verginin vaxtında büdcəyə ödənilməsiin yoxlanması ən çox əhəmiyyət kəsb edən mərhələlərindəndir. Auditor hər hesabat dövrü (hər təqvim ayı) üçün ƏDV bəyannaməsinin vergi orqanlarına vaxtında təqdim edilməsini və müəyyən edilmiş müddətdə hər hesabat dövrü üzrə verginin büdcəyə ödənilməsinin düzgünlüyünü yoxlamalıdır. ƏDV üzrə bəyannamələrin səyyar qaydada yoxlanması müəssisənin ilkin uçot sənədləri, hesab-fakturalar, alış-satış kitabları, sintetik və analitik uçot registrlərindən istifadə etməklə mühasibat uçotu və hesabatlarının məlumatlarına əsasən aparılır. Şəkil 2.2 
Audit zamanı yoxlamaya ƏDV üzrə vergi bəyannamələrinin bütün göstəriciləri (vergiyə cəlb edilən satılmış malların, işlərin, xidmətlərin dəyəri; vergitutulan dövriyyə üzrə hesablanmış ƏDV məbləği; dəyəri ödənilmiş qiymətlilər üzrə ƏDV məbləği; dəyəri hesabat dövründə istehsal xərclərinə aid edilmiş material resursları üzrə ƏDV məbləği; əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər üzrə ƏDV; ƏDV cəlb edilməyən satılmışmalların dəyəri) məruz qalır. ƏDV üzrə bəyannamələr hesabat göstəricilərindən tutmuş sintetik və analitik uçot məlumatlarına və onlardakı yazılışlardan ilkin sənədlərədək yoxlama qaydasında həyata keçirilir. Bu metod ilkin təhlilə əsasən ətraflı öyrənmək üçün lazım olan mühasibat uçotu registrlərindəki uçot yazılışlarını və ilkin sənədləri seçməyə, mümükün ola biləcək pozuntular aşkar etməyə və səmərəli nəzarət sistemi təşkil etməyə imkan verir. Yoxlama zamanı nəzərə alınmalıdır ki, vergitutulan idxal üzrə ƏDV ödəyicisi olmayan təsərrüfat subyektlərindən əlavə dəyər vergisi vergi və gömrük qanunvericiliyinə uyğun olaraq gömrük rüsumlarının ödənilməsi üçün nəzərdə tutulan qaydada gömrük orqanları tərəfindən hesablanıb alındığına görə, malların idxalı üzrə vergi ödəyicisi olan şəxslər ƏDV bəyannaməsi vermirlər[2]13. Yoxlama aktında bəyannamələrin vergi orqanına vaxtında verilib-verilməməsi, eləcə də büdcəyə çatası vergi məbləğinin vaxtında büdcəyə ödənilib-edənilməməsi qeyd edilməlidir. Bəyannamələr vergi orqanına vaxtında verilmədikdə və büdcəyə çatası vergi məbləği büdcəyə vaxtında ödənilmədikdə, yoxlama aktında belə qanun pozuntularına görə vergi orqanları tərəfindən vergi ödəyicisinə maliyyə sanksiyalarının tətbiq edilib-edilməməsi və faizlərin hesablanıb-hesablanmaması əks olunmalıdır. Əgər vergi orqanı tərəfindən vergi ödəyicisinə maliyyə sanksiyası tətbiq edilməmişdirsə (faiz hesablanmamışdırsa), yoxlayıcı auditor yoxlama aktında vergi ödəyicisinə tətbiq edilməli olan maliyyə sanksiyası və hesablanmalı olan faizlərin məbləğini göstərməlidir. Bəyannamələrin vergi orqanına vaxtında təqdim edilib-edilməməsi, eləcə də büdcəyə çatası vergi məbləğinin müəyyən edimiş müddətlərdə ödənilib-ödənilməməsi yoxlanarkən xüsusilə nəzərə almaq lazımdır ki, qeydiyyat Vergi Məcəlləsinin 157.3.3-cü maddəsinə uyğun olaraq keçmiş tarixlə aparıldıqda, vergi ödəyicisi qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi tarixdən etibarən vergiyə cəlb edilən əməliyyatlar üzrə ƏDV ödəməlidir və ümumi müəyyən edilmiş qaydada vergi məbləğini əvəzləşdirmək hüququna malikdir. Müvafiq əməliyyatlar vergi ödəyicisi tərəfindən verilən birinci bəyannamədə əks edilməlidir və onlar bəyannamənin verildiyi ay ərzində baş vermiş əməliyyatlar sayılır. Bu halda vergi ödəyicisi bəyannamədə əks etdirilmiş məlumatlar üçün ƏDV üzrə elektron vergi hesab-fakturaları təqdim etmək hüququna malikdir. Yoxlama aktında vergi ödəyicisinə ƏDV qaytarılıb-qaytarılmaması qeyd edilməlidir. Əgər yoxlama ilə əhatə olunan dövrdə büdcədən vergi ödəyicisinə vergi qaytarılmışdırsa, onda yoxlama aktında vergi məbləğinin qaytarılmasının qanunauyğun olub-olmaması qeyd edilməlidir. Əgər verginin geri qaytarılması qanuna müvafiq surətdə həyata keçirilmişdirsə, onda həmin məbləğin vergilərin tutulması üçün müəyyən edilmiş qaydada qaytarılması vergi ödəyicisindən tələb olunmalıdır. Yoxlama materiallarının və auditor yoxlamasında əldə olunan informasiyanın yayılması və elan olunması təsərrüfat subyektinin icazəsi olmazsa, yolverilməzdir. Bir qayda olaraq auditor yoxlama zamanı yoxladığı müəssisənin mənafeyini müdafiə etməli, müəssisənin fəaliyyəti barədə obyektiv informasiya verməlidir. Auditor yoxlamasının keyfiyyətsiz aparıldığı və bu səbəbdən iqtisadi subyektə (dövlətə) ziyan dəydiyi müəyyən edildikdə, həmin zərərin məbləği və yenidən yoxlama aparılması ilə əlaqədar olan bütün xərclər məhkəmənin (arbitrajın) qərarı ilə qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq vergi orqanları (auditor, auditor firması) tərəfindən ödənilir[4]14.
Aksizlərin hesablanmasının düzgünlüyü, tam və vaxtında ödənilməsi üzərində nəzarəti vergi orqanları həyata heçirir. Bundan başqa, alkoqollu içkilərin istehsalı ilə qeyri-leqal məşğul olan istehsal sferasında vergitutmadan yayınmanın qarşısını alan vergi postları fəaliyyət göstərir. Vergi orqanları tərəfindən ilkin sənədlərə əsasən müəssisələr tərəfindən satılmış aksizli mallar üzrə aksizlərin hesablanması və ödənilməsinin düzgünlüyünün yoxlanması, vergi orqanlarının müəyyən etdiyi müddətlərdə müəssisələrə çıxmaqla, yəni səyyar vergi yoxlaması aparmaqla həyata keçirilir. Lakin sənədli yoxlamadan əvvəl müəssisələrin (sahibkarların) vergi orqanlarına təqdim etdikləri vergi bəyannamələrinə əsasən kameral yoxlama aparılır. Vergi orqanları tərəfindən bəyannamələrin kameral yoxlanması onların vergi orqanlarına daxil olduğu an həyata keçirilir ki, bu da aksizlərin tam və güzgün hesablanmasına, eləcə də vaxtında ödənilməsinə nəzarət etməyə imkan verir. Müəssisələr üzrə aksiz məbləğlərinin uçotu vergi orqanlarında hər bir vergi ödəyiciləri üçün açılmış şəxsi hesablarda (vərəqlərdə) aparılır. Vergi orqanlarına bank müəssisəlrindən ödəniş sənədləri (ödəniş tapşırıqları) daxil olduqca, başa çatmış hesabat dövrü üçün vergi ödəyicilərinin ödədikləri aksiz vergisinin məbləği şəxsi hesabın müvafiq sütununda yazılır. Aksiz məbləğinin hesablanmasının düzgünlüyü və büdcəyə vaxtında köçürülməsi, vergi orqanlarının müəyyən etdiyi müddətdə vergi müfəttişlərinin müəssisələrdə səyyar veri yoxlaması aparılması yolu ilə yoxlanılır. Aksiz vergisinin yoxlanılması” üzrə sənəd kodu YV-039 olan yönləndirici vərəqə tətbiq edilməli və aşağıdakı məsələlər yoxlama ilə əhatə olunmalıdır. 1. Hesablanmış aylıq vergi məbləği mühasibat ucotundakı (baş kitabda) yazılışla üzləşdirilməlidir. Bu zaman iri məbləğdə edilmiş düzəlişlərə və dəqiqləşdirilmiş dövriyyələrə xüsusi fikir verilməlidir. Əvvəlki yoxlama aktına baxılmalı və edilmiş düzəlişlərə diqqət yetirilməlidir. 2. Mövçud qanunvericiliyə uygun olaraq aksiz vergisi ödəyicisinin müəyyən edilməsi zamanı Azərbaycan Respublikasının rezidenti olan müəssisənin respublika hüdudlarından kənarda özü və ya podratçı vasitəsilə aksizli mallar istehsal edib-etməməsinə və sifarişçinin göndərdiyi xammaldan Azərbaycan Respublikası ərazisində aksizli mallar istehsal etməsinə (bu zaman aksiz məbləğinin sifarişçidən alınmasına baxmaq) diqqət yetirilməlidir. 3. Vergitutma obyektinin (o cümlədən vergidən azadolma) və vergi tutulan əməliyyatın vaxtının düzgün müəyyən edilməsinə diqqət yetirilməli, istehsal edilən aksizli mallardan müəssisənin ərazisində yerləşən yeməkxana, bufet və bu kimi obyektlərə (vergitutma məqsədləri üçün) buraxılması zamanı aksiz vergisinin hesablanıb-hesablanmaması vəziyyətinə baxılmalıdır. Vergi tutulan əməliyyatın məbləğinin müəyyən edilməsi zamanı neft məhsulları və tütün məmulatları üzrə müştəridən alınmalı olan haqqın topdansatış bazar qiymətindən aşağı olub-olunmamasına, həmçinin respublikada istehsal olunan digər aksizli mallar üzrə isə malların miqdarına xüsusi diqqət yetirilməlidir. İdxal olunan malların dəyərinin Gömrük Məcəlləsi ilə müəyyən edilən dəyərlə uyğunlaşdırılmasına baxılmalıdır. 4. İstehsal ehtiyacları üçün alınmış mallar üzrə aksizlərin əvəzləşdirilməsinin qanunamüvafiqliyinə, bu mallardan digər məqsədlər üçün istifadə edilib-edilməməsinə və həmçinin malların “müvəqqəti idxal”, yəni təkrar ixrac rejimində olub-olmaması vəziyyətinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. 5. Zəruri hallarda aksizli mallar istehsalçısı olan vergi ödəyicilərində nəzarət postlarının qoyulması barədə təklif verilməlidir. 6. Aksiz markalarının hərəkətinin qanunauyğunluğu araşdırılmalı və zəruri halda istehsal sahəsində inventarizasiya aparılmalıdır. 7. İstehsal gücünun və həcminin müəyyənləşdirilməsi üçün zəruri hallarda mütəxəssis rəyi alınmalı və xronometraj metodu ilə müşahidənin aparılması üçün təklif verilməlidir. 8. Aksizli malların istehsalına lisenziyaların verilməsi məsələsi və istehsal həcminin ayrılmış kvotalara uyğunluğu diqqətlə araşdırılmalıdır. Aksiz vergisinin vergi ödəyiciləri tərəfindən hesablanmasının düzgünlüyünün audit yoxlaması zamanı vergi müfəttişi aşağıdakı prosedurları həyata keçirməlidir:
Gömrük orqanlarında tutulan aksizlər dolayı vergitutma sistemində xüsusi yer tutur. Bir qayda olaraq gömrük vergi reqlamentinin normativ təminatı bütün dolayı vergilər kompleksini (ƏDV, aksizlər və rüsumlar) əhatə edir. Bu normativ sənədlər Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsi ilə birlikdə Vergilər Nazirliyi tərəfindən işlənib hazırlanır. Aksizlərin tuitulması üzrə bütün normativ sənədlər Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılır. MDB üzvü olan dövlətlərin ərazisində istehsal olunan və onun ərazisindən ixrac edilən aksizli mallar üzrə ödənilməli olan aksiz məbləği, həmin malların istehsal olunduğu ölkələrdə ödənilmiş aksiz məbləği qədər azaldılır. Aksiz məbləğlərinin düzgün hesablanması üçün vergitutulan dövriyyəni müəyyənləşdirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Vergi müfəttişi həm hesablanmanın aparılması üçün baza rolunu oynayan satış qiymətlərinin (maya dəyərinin) dürüstlüyü, həm də tətbiq olunan hesablama metodunun düzgünlüyü baxımından müəssisənin apardığı hesablamanın dəqiqliyini müəyyən etməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, müəssisənin aksizli malların istehsalında iştirak dərəcəsindən asılı olaraq vergitutma bazasının hesablanması metodu da dəyişə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, vergitutulan dövriyyə bir neçə üsulla müəyyənləşdirilir. Onlardan bir neçəsini nəzərdən keçirək:
VD = (S + M) *100 / 100 – Ad (1) burada, VD – vergitutulan dövriyyə; S – maya dəyəri (aksizli malın); M – mənfəət; Ad – aksiz dərəcəsidir. Bu zaman aksiz aşağıdakı formula üzrə müəyyən edilir: A = VD *Ad / 100 ; (2) 2. Əgər aksizli mallar aksiz vergisinə cəlb olunmayan digər məhsulların hazırlanması üçün istifadə olunursa, onda vergitutulan dövriyyə aksizlər də nəzərə alınmaqla faktiki maya dəyərinə əsasən aşağıdakı sxem üzrə hesablanır: VD = M *100 / 100 – Ad ; (3) 3. Sifarişçinin vergiyi xammaldan aksizli məhsul hazırlanarkən vergitutulan dövriyyənin müəyyən edilməsi üçün, verilən xammaldan hazırlanan məhsulun yükləndiyi ana qədər olan 10 gün ərzindəki analoji aksizli malın maksimal buraxılış qiyməti tətbiq olunur. Əgər alınmış xammal üzrə aksiz vergisi ödənilmişsə, onda əvəzləşdirməni aparmış vergi orqanın qeydiyatı olan ödəniş sənədinin olib-olmamasına fikir vermək lazımdır. Əhalinin sifarişi ilə onların vergiyi xammaldan məmulat hazırlanarkən, vergitutulan dövriyyə sifarişçinin verdiyi materialların dəyərinə (sifarişçi tərəfindən müstəqil müəyyən edilmiş və sifarişin qəbulu haqda qəbzdə göstərilmiş), eləcə də hazır məmulatın dəyərinə əsasən aşağıdakı düstur üzrə müəyyən edilir:
Burada , Mq – materialların qiymətləndirilmiş məbləği; MD – hazır məmulatın dəyəri (sifarişçi yerinə yetirən müəssisənin istehsal xərcləri və mənfəəti). Aksizlər üzrə hesablamaların düzgünlüyü yoxlanarkən öz istehsalı olan aksizli mallarla əmək haqqının natura şəklində ödənilməsinə, aksizli mallarla maldəyişmə (barter) əməliyyatlarına, eləcə də onların bazar qiymətlərindən aşağı verilməsinə (satışına) xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Sözügedən bütün hallarda, vergitutulan dövriyyə bu və ya analoji məhsulların mövcud bazar qiymətinə əsasən hesablanmalıdır. Vergi müfəttişi yoxlamanın gedişatı zamanı yenidənhesablama üsulundan istifadə etməklə seçmə yolu ilə aksizlərin hesablanmasının düzgünlüyünü yoxlayır. Miqdar, kütlə və həcm vahidinə görə aksiz dərəcəsi manatla müəyyən edilmiş mallar üzrə aksiz məbləği aşağıdakı düstur üzrə hesablanılır:
burada Am – aksiz məbləği, man.; Ad – aksiz dərəcəsi, man.;
Məhsulun dəyərinə görə aksiz dərəcəsi müəyyən edildiyi hallarda, aksiz məbləği aşağıdakı düstur üzrə hesablanılır: Am = O x Ad / 100 % (2) burada Am – aksiz məbləği, man.; O – natural ifadədə vergitutma obyekti; Ad – aksiz dərəcəsi, man. Praktikada auditorlara aksizlərin də daxil olduğu yalnız malların satış qiyməti məlum olur. Bu halda büdcəyə ödəniləcək aksiz vergisinin məbləği aşağıdakı düstur üzrə müəyyən etmək olar: M = Sq * Am / (100% + Ad) (3) burada Sq – aksizlə birgə satış qiyməti (ƏDV xaric); Am – aksiz məbləği, man.; Ad – aksiz dərəcəsi, man. Auditor yoxlama zamanı yalnız aksizlərin hesablanmasının düzgünlüyünü deyil, həmçinin aksizli malların istehsalı üçün istifadə olunan xammal üzrə aksiz məbləğinin büdcədən əvəzləşdirilməsi üçün bütün şərtlərə riayət olunub-olunmaması yoxlanılmalıdır. Vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq əvəzləşdirilmə o halda aparılır ki, bütün hesablaşma sənədlərində (ödəniş tapşırıqlarında, ödəniş tələbnamə-tapşırıqlarında, əmtəə-nəqliyyat qaimələrində, kassa məxaric orderlərində və s.) aksiz məbləği ayrıca sətrdə göstərilmiş olsun və bütün hesablaşma sənədlərində hesab-fakturaların nömrəsi göstərilməlidir. Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq aksiz məbləği yalnız xammal və materialların istehsalçıları tərəfindən hesab-fakturaların, aksizli malların idxalı zamanı isə müvafiq sənədlər (gömrük bəyannaməsi) vergi orqanlarına təqdim edildikdən sonra əvəzləşdirilir və ya geri qaytarılır. Tutulmuş aksiz məbləği sənədlər vergi orqanlarına təqdim edildikdən sonra 45 gün ərzində vergi ödəyicisinə qaytarılır. Sonradan reeksport edilmək məqsədilə ölkə ərazisinə gətirilmiş mallara görə ödənilən aksiz vergisi, sonradan faktiki reeksportun (vergidən azad olunan idxal mallarından başqa) həcminə müvafiq ölçüdə həmin vergini tutan gömrük orqanları tərəfindən 15 gün ərzində geri qaytarılır. Aksizlərin əvəzləşdirilməsinin ikinci şərti xammal və ondan istehsal olunmuş aksizli mallara vergitutma obyektlərinin ölçülməsi üçün eyni ölçü vahidinin olmasıdır. Əgər xammal və mallara görə müxtəlif ölçü vahidləri müəyyən edilərsə, onda həmin qiymətlilər üzrə ödənilmiş aksiz məbləği hazır aksizli malların maya dəyərinə daxil edilməlidir. Hazır məhsullara görə hesablanmış aksiz məbləğindən, təbii itki kimi (norma həddində) dəyəri məhsulun maya dəyərinə daxil edilən xammal üzrə ödənilmiş aksiz məbləğini çıxmaq olar. Belə ki, vergitutulan aksizli malların istehsalı üçün istifadə edilən xammal və materiallar əldə edən şəxslər, bu qiymətlilər üzrə onların dəyəri ilə birlikdə malsatanlara ödədikləri aksiz məbləğini əvəzləşdirmək və ya geri almaq hüququna malikdir. Qeyri-aksiz mallarının istehsalı üçün istifadə olunmuş aksizli məhsullar üzrə ödənilmiş aksiz məbləği həmin malların maya dəyərinə daxil edilir. Aksizli malların satılması faktıni təsdiq edən ilkin sənədlərin yoxlanmasına başlanarkən, auditor müəssisənin uçot siyasətinə uyğun olaraq məhsulun satılması vaxtının müəyyən edilməsinin hansı metodunun (“yüklənmə üzrə” və ya hesablama, “ödəmə üzrə” və ya kassa) tətbiq olunduğunu və ona nə dərəcədə riayət olunduğunu müəyyənləşdirməlidir. Auditin gedişatı zamanı satılmış aksizli mallara görə alıcılardan daxil olmuş vəsaitlərin tərkibində vergi məbləğinin və onun büdcə ilə hesablaşmalarda əks etdirilməsinin düzgünlüyünə diqqət yetirilməlidir. Yoxlama zamanı hesabatda göstərilmiş aksizli malların satışı üzrə dövriyyənin və aksizlərin 68№li “Büdcə ilə hesablaşmalar” hesabının “Aksizlər üzrə hesablaşmalar” subhesabında əks edtdirilməsinin, eləcə də büdcəyə aksiz məbləğlərinin vaxtında hesablanmasının düzgünlüyü müəyyən edilir. Hesablaşma sənədləri alıcılar tərəfindən ödənildikdən sonra aksizli malların geri qaytarılması faktları xüsusilə diqqətlə nəzərdən keçirilməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, həmin mallar üzrə ödənilmiş aksiz məblıği malların faktiki qaytarıldığı hesabat dövründə büdcəyə ödəniləcək vergi məbləğindən çıxılır. Əvəzləşdirmənin aparılması üçün əsas şərt odur ki, 46№li “Məhsulların satışı” hesabının dövriyyələri üzrə müvafiq düzəlişlər edilsin və verginin büdcəyə daxil olduğu gündən bir il keçməsin (təminat verilmiş və həmin müddət ərzində istehlakçılar tərəfindən geri qaytarılmış mallardan başqa). Aksiz məbləğlərinin büdcəyə vaxtında ödənilməsini yoxlayarkən yadda saxlamaq lazımdır ki, faktiki dövriyyədən vergi məbləği hesabat ayından sonrakı ayın 20-dən gec olmayaraq ödənilməlidir. Əgər vergilər müəyyən olunmuş vaxtda ödənilməzsə, onda verginin qanunla müəyyən edilmiş ödəmə müddətindən sonrakı hər bir ötmüş gün üçün vergi ödəyicisindən və ya vergi agentindən ödənilməmiş vergi və ya cari vergi ödəməsi məbləğinin 0,1 faizi məbləğində faiz tutulur. Əgər vergi ödəyicisinin aksizlərin ödənişi üzrə borcu varsa, onda həmin borcun yarandığı dövrdən ödənildiyi ana kimi olan müddət ərzində həyata keçirilmiş vergitutulan əməliyyatlar üzrə aksiz vergisi bu əməliyyatların aparıldığı müddətlərdə ödənilir. Bu zaman vergi ödəyicisi həmin əməliyyatlar üzrə aksizləri ödəməyənədək malları istehsal binasının hüdudlarından kənara buraxa bilməz. Azərbaycan Respublikasında aksiz vergisi tutulan mallara aksiz markası tətbiq edilir. Aksizli malları markasız idxal etmək, saxlamaq (şəxsi məqsədlər üçün istifadə etmək üçün istisna olmaqla) və satmaq qadağandır. Əks halda həmin mallar dövlətin xeyrinə müsadirə edilir. Müsadirə edilmiş aksiz markası olmayan malların satışı Vergi Məcəlləsində müəyyən edilmiş qaydada həyata keçirilir. Aksizli mallar üzərində vergi nəzarətinin həyata keçirilməsi və aksizlər ödəmədən aksizli malların istehsal binasının hüdudlarından kənara çixarılmasının qarşısının alınmasının təmin edilməsi məqsədilə, vergi orqanları tərəfindən markalanmalı olan aksizli mallar istehsal edən vergi ödəyicilərinin müvafiq binalarında (anbarlarında) nəzarət postları yaradılır, ölçü cihazları quraşdırılır, plomblar vurulur və digər tədbirlər görülür. Vergi orqanları həmin tədbirləri həyata keçirməklə aksizli malların uçota alınmadan, markalanmadan və aksizləri ödəmədən istehsal binasının hüdudlarından kənara çixarılmasının qarşısının alınmasını təmin etmiş olurlar. Nəzarət postları müvafiq icra hakimiyyəti orqanının qərarına əsasən telefon və digər zəruri avadanlıqla təchiz edilməklə, markalanmalı olan aksizli malları istehsal edən vergi ödəyicilərinin istehsal sahələrinin əsas giriş və çıxış qapısının yaxınlığında yaradılır. Nəzarət postları yaradıldıqda markalanmalı olan aksizli malları istehsal edən və vergi ödəyicilərinin texnoloji avadanlıqlarının, ölçü vəsaitlərinin və laboratoriya cihazlarının texniki sazlığının, standartlara uyğunluğunun yoxlanması və həmin cihazların plomblanması müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən həyata keçirilir. Nəzarət postlarının işçiləri aksiz markalarının qalıqlarını inventarizasiya etməklə, istehsal həcmi üzrə nəzarət-ölçü cihazlarını, xammal, material və hazır məhsul anbarlarını, istehsal sahələrindəki texnoloji avadanlıqları plomblamaqla, eləcə də hazır məhsul satılarkən malların ilkin təsdiqedici sənədlərinə (qaiməsinə, mal-nəqliyyat qaiməsinə, vergi hesab-fakturasına və s.) baxış keçirməklə markalanmalı olan malların markalanmaqla istehsal sahələrindən kənara çıxarılmasına, hazır məhsulun anbara və oradan alıcılara buraxılmasına, markalarının yapışdırılması qaydalarına riayət olunmasına nəzarət edirlər. İstehsal həcmi üzrə nəzarət-ölçü cihazlarının, xammal, material və hazır məhsul anbarlarının, istehsal sahələrindəki texnoloji avadanlıqların plomblanması nəzarət postlarının işçiləri tərəfindən istehsalçının nümayəndəsi ilə birlikdə vergi orqanının təsdiq etdiyi forma üzrə kitabda müvafiq qeydlər, o cümlədən istehsal həcmi üzrə nəzarət-ölçü cihazlarının göstəriciləri barədə qeydlər aparmaqla, iş gününün sonunda, növbələrarası fasilədə, həmçinin lisenziyaların qüvvədə olma müddətinin dayandırılması və ya onların ləğv edilməsi, hazır məhsulun markalanması üçün aksiz markalarının, istehsal üçün xammalın, yardımçı və qablaşdırıcı materialların olmaması, habelə teniki səbəblərdən avadanlığın daha uzun müddət dayanması zamanı həyata keçirilir. Plombların vurulması və çıxarılması nəzarət postunun işçiləri və istehsalşının nümayəndəsinihn iştirakı ilə müvafiq aktla rəsmiləşdirilir. Nəzarət postlarının işçiləri iş başladığı vaxtda postlarda olmadıqda istehsalçı müəssisənin məsul şəxsləri tərəfindən vergi orqanına məlumat verilməklə, səbəbi və vaxtı göstərilməklə müvagiq akt tərtib edilərək plomblar açıla bilər. Nəzarət postlarının işçiləri satışa buraxılan hazır məhsulların sənədlərdə göstərilən say, həcm və çəkisinin onların faktiki say, həcm və çəkisi ilə düzgünlüyünü yoxlamalı və sənədlərdəki göstəriciləri xüsusi jurnalda qeyd etməlidirlər. Bundan sonra nəzarət postlarının işçiləri malların ilkin təsdiq edici sənədlərində (qaimə, mal-nəqliyyat qaiməsi, vergi-hesab fakturası və s.) “Buraxılışa icazə verilir” qeydini aparmalıdırlar. Plombların vurulması və çıxarılması arasındakı müddət ərzində nəzarət-ölçü cihazlarının göstəricilərində dəyişikliklər edildikdə, texnoloji avadanlıqlardakı plomblar zədələndikdə və istehsal olunmuş məhsulların aksiz markası ilə markalanmasında, tam uçota alınmasında, aksiz markalarının inventarizasiyasında kənarlaşma aşkar edildikdə, eləcə də Vergi Məcəlləsinin 191.2-ci maddəsinin tələblərini pozmaqla hazır məhsulun istehsal sahəsindən kənara çıxarılması müəyyənm edildikdə, nəzarət postunun işçiləri müvafiq akt tərtib etməli və bu barədə vergi orqanına dərhal məlumat verməlidirlər. Aksizlər üzrə audit yoxlamasının nəticələri vergi orqanının yoxlamanı aparan məsul şəxsi (şəxsləri) tərəfindən tətib edilmiş müvafiq formalı vergi yoxlaması aktı ilə rəsmiləşdirilir. Sonda qeyd etmək istərdik ki, vergilərin (o cümlədən dolayı vergilərin) uçot və hesablanması üzrə əməliyyatların uçotu qaydası və onların auditinin aparılması metodikası qüvvədə olan vergi və digər qanunverici-normativ aktlara, eləcə də müvafiq icra metodiki göstərişlərinə əsasən həyata keçirilir. Təəssüflər olsun ki, mövcud qanunvericilikdə olan bəzi çatışmazlıq, qeyri-müəyyənlik və boşluqlar vergidən yayınan vergi ödəyicilərinə qarşı mübarizəni çətinləşdirir. Buna görə də ölkəmizdə uçot və auditin təkmilləşdirilməsi istiqamətində lazımı tədbirlər görülməlidir. Fəsil 3. Dolayı vergilərin uçot və auditinin təkmilləşdirilməsi yolları 3.1. Dolayı vergilər üzrə büdcə ilə hesablaşmaların uçotunun təkmilləşdirilməsi yolları Qeyd etmək lazımdır ki, 2001-ci ildən respublikamızda Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə subyektlərdə iki müxtəlif uçotun, yəni mühasibat uçotunun və vergi uçotunun paralel aparılmasının əsası qoyuldu. Belə ki, iqtisadi terminologiya baxımından eyni olan, lakin mühasibat və vergitutma baxımından müxtəlif məna daşıyan elementlər bu iki müxtəlif uçotun aparılmasını zəruri edirdi. Ötən dövr ərzində aparılan araşdırmalar göstərir ki, vergi nəzarətində inzibati məsuliyyət tədbirlərinin və maliyyə sanksiyalarının tətbiqi təsərrüfat subyektləri tərəfindən vergi uçotunun daha dəqiqliklə aparılmasına səbəb olmuşdur[27]. Həmçinin Vergilər Nazirliyi tərəfindən vergi ödəyicilərinin məlumatlandırma və təbliğat tədbirlərinin geniş miqyasda keçirilməsi bu işə, xüsusilə müsbət təsir göstərmişdir. Bəzi qanunların tərkib hissələri və əlaqədar müddəaları özündə mühasibat uçotunun hər hansı bir sahəsinə aid olan tələbləri əks etdirir ki, həmin tələblər və onların əks etdirilmiş olduğu müvafiq qanun maddələri də standart səviyyəsində qəbul edilməlidir. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin bəzi maddələrində vergi ödəyicisi olan subyektlərdə mühasibat uçotunun aparılmasına aid müəyyən tələblər əks olunmuşdur. Vergi Məcəlləsinin göstərilən maddələri müəssisədə gəlir və xərclərin, eləcə də maddi dəyərlilərin uçotuna dair standart xarakterli prinsipləri özündə əks etdirdiyi üçün bu maddələrin müddəaları uçot standartı müddəaları kimi qəbul edilə bilər. Bununla yanaşı, müasir dövrdə qüvvədə olan və mühasibat uçotunun aparılmasında istifadə edilən bir çox təlimat və əsasnamələrin müddəaları da mühasibat uçotunun aparılmasına dair standart müddəaları kimi qəbul edilə bilər. Xüsusilə diqqət yetirilməli sahə, dolayı vegilərin uçotunda Milli Mühasibat Uçotu Standartları ilə Vergi Məcəlləsinin müddəaları arasında “körpü”nün tam aydın şəkildə işlənilməsidir. Belə ki, uzun müddət dolayı vergilərin uçotunun aparılmasında mühasibat və vergi uçotu arasında mövcud olan uyğunsuzluqlar aparılan vergi nəzarəti tədbirlərinin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərmiş, mühasibat məlumatlarından vergi qanunvericiliyi baxımından tam istifadə edilə bilməməsi isə yoxlama zamanı vaxt itkisinə səbəb olan əlavə hesablamaların aparılmasına gətirib çıxarmışdır. Bu sahədə Milli Mühasibat Uçotu Standartları ilə Vergi Məcəlləsinin müddəaları arasında uyğunlaşmaların aparılması təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə, vergi nəzarətinin gücləndirilməsinə, məlumatların şəffaflığının daha keyfiyyətli şəkildə təmin edilməsinə şərait yarada bilər. Məhz bu baxımdan, qeyd olunan sahəyə daha diqqətli yanaşılmalı, müvafiq qanunvericilik aktları işlənib hazırlanmalıdır. Vergilərin uçotu ilə əlaqədar Standartların tətbiqi zamanı vergi müddəalarına uyğunlaşma dəqiq, səlis surətdə, izahlı qaydalar formasında tərtib olunmalıdır[21]15. Mühasibat və vergi uçotunda dolayı vergilərin uçotunun əsas xüsusiyyətlərinin tədqiqi göstərir ki, respublikamızda bu sahədə həll edilməsi zəruri olan məsələlər mövcuddur. Eyni zamanda ölkə iqtisadiyyatında baş verən dəyişikliklər beynəlxalq standartlara əsaslanan milli sistemin yaradılması ilə əlaqədar mühasibat uçotunda əhəmiyyətli dəyişikliklərin aparılmasını tələb edir. Müəssisələrdə büdcə ilə hesablaşmaların uçot və auditinin təşkili iqtisadi işin tələb və vəzifələrinə cavab vermir. Bu baxımdan araşdırmalarımız qeyd edilən çatışmazlıqların gələcəkdə aradan qaldırılmasına xidmət edir. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, mövcud bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergilərin ödənilməsi mexanizmini müfəssəl bilməyən müəssisə rəhbəri, sahibkar və və aparıcı mütəxəssisləri, o cümlədən bilavasitə vergi agenti funksiyasını yerinə yetirən mühasibləri təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu kimi səbəblər dövlət vergi orqanları tərəfindən vergilərin hesablanmasının düzgünlüyü, vaxtında və tam olaraq dövlət büdcəsinə köçürməsi üzərində aparılan nəzarətin daha da gücləndirilməsini tələb edir. Hesablanmış vergilərin büdcəyə tam və vaxtında köçürülməsini təmin etmək məqsədilə rspublikamızda mövcud qanunvericiliyə əsasən büdcə ilə hesablaşmaların auditi müntəzəm olaraq həyata keçirilir. Müasir dövrdə dolayı vergilər üzrə büdcə ilə hesablaşmaların uçotu aşağıdakı aktual istiqamətlər üzrə təkmilləşdirilə bilər. İlk növbədə vergi öhdəlikləri üzrə hesablaşmaların uçotu beynəlxalq standartlarda nəzərdə tutulmuş prinsiplər əsasında yenidən qurulmalı və təkmilləşdirilməlidir. Fikrimizsə, dolayı vergilərin mühasibat uçotu aparılarkən, sintetik və analitik uçot elə təşkil olunmalıdır ki, yalnız müəssisənin mühasibat (maliyyə) uçotu deyil, eyni zamanda idarəetmə və vergi uçotunun bir çox xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla lazımı informasiya formalaşmış olsun.
Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə vergilərin hesablanması və ödənilməsinin əsaslı şəkildə yaxşılaşdırılmasında Vergi Məcəlləsi böyük rol oynayır. Bu baxımdan, vergi qanunvericiliyində ümumi bir istiqamətin formalaşmasında, vergi sistemində vahid qayda-qanunun yaradılmasında və vergi intizamının yüksəlməsində məcəllənin rolu şübhəsiz ki, əvəzedilməzdir. Bununla yanaşı, Vergi Məcəlləsində yol verilmiş nöqsan, qüsur, çatışmamazlıq, qeyri-müəyyənlik və onların aradan qaldırılması barədə öz təkliflərimizi bildirməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Əvvəla, Vergi Məcəlləsinin vergi sistemindəki mühüm və əvəzedilməz rolunu nəzərə alaraq, onun vergi ödəyiciləri tərəfindən daha tez və asanlıqla mənimsənilməsi və onlarda vergi mədəniyyətinin (intizamının) formalaşması üçün daha sadə və tez başa düşülən tərzdə redaktə edilməsi daha məqsədəuyğun olardı, çünki indiki məcəllə deyilən tələblərə cavab vermir. Fikrimizcə, Vergi Məcəlləsinin vergi orqanlarının öz əməkdaları, vergi ödəyiciləri, eləcə də adi vətəndaşlar tərəfindən daha tez, dərindən və asanlıqla mənimsənilməsi üçün Vergilər Nazirliyi tərəfindən onun izahlı şərhi dərc olunmalıdır. Buna vergi ödəyicilərindən daha çox vergi orqanlarında çalışan işçilərin, aparıcı mütəxəssislərin, müəssisə rəhbərlərinin və onların baş mühasiblərinin, eləcə də fərdi sahibkarların ehtiyacı vardır. Əks halda Vergi Məcəlləsindəki maddələrin qəliz dildə şərh edilməsi vergi orqanı işçilərinə bundan bəzən sui-istifadə etmək imkanı verir. Mühasibat uçotunun hesablar planında əlavə dəyər vergisini uçota almaq üçün 19 saylı hesab nəzərdə tutulmuşdur. Təlimata uyğun olaraq dəyəri malsatanlara ödənilmiş mal-material qiymətliləri üzrə ƏDV məbləği 19 saylı hesabın kreditindən 68 saylı hesabın “ƏDV üzrə büdcə ilə hesablaşmalar” subhesabına silinməlidir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, indiki bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində malsatanlara satılacaq malların (məhsulların, işıərin, xidmətlərin) dəyəri bir qayda olaraq əvvəlcədən ödənilir. Belə olan halda fikrimizcə, malsatanlara ödənilmiş vergi məbləğinin birbaşa 68 saylı hesabın debetinə əks olunması daha məqsədəuyğundur. Digər maraqlı məsələyə toxunmaq istərdik. Dövriyyədən tutulan vergilərin əvəzinə respublikamızın vergi sisteminə iki dolayı verginin – ƏDV və aksizlərin daxil edilməsi 68 saylı hesabın balansdakı mövqeyini dəyişmişdir. Hesablar planının tətbiqinə dair Maliyyə Nazirliyinin Təlimatına uyğun olaraq 68 saylı hesab passiv hesab kimi müəəyyən edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq vergi ödəyiciləri ƏDV və aksizlər üzrə malsatanlara ödədikləri müvafiq vergi məbləğlərinə görə əvəzləşdirmə almaq hüququna malikdirlər. Başqa sözlə, vergi ödəyicisinin əldə etdiyi qiymətlilər üzrə malsatanlara ödədiyi ƏDV və aksizlərin məbləği dövlət büdcəsindən kompensasiya olunur. Əvəzləşdiriləcək vergi məbləği müvafiq hesablarla müxabirləşməklə 68 saylı hesabın debetinə silinir. Bəzən elə hesabat ayı olur ki, düdcəyə ödəniləcək vergi məbləği büdcədən kompensasiya ediləcək (əvəzləşdiriləcək) vergi məbləğindən az olur. Belə hallarda 68 saylı hesabın debet qalığı olur ki, bu da passiv hesablar üçün xarakterik olan hal deyil. Bu baxımdan 68 saylı hesabın hesablar planında aktiv-passiv hesab kimi göstərilməsi fikrimizcə daha məqsədəuyğundur. Vergi Məcəlləsinin qəbul edilməsi və onun ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən bütün müəssisələrdə eyni səviyyədə və istiqamətdə tətbiq edilməsi, mühasibat uçotunun digər bölmələri kimi büdcə ilə hesablaşma əməliyyatlarının uçotunun təkmilləşdirilməsini, vahid bir istiqamətə yönəldilməsini tələb edir. Deyilənləri nəzərə alaraq, təşkilati-hüquqi formasından və mülkiyyətindən asılı olmayaraq, bütün müəssisə və təşkilatlarda mühasibat uçotunun hesablar planında boş qalmış 18 saylı hesabın “Aksizlər üzrə hesablaşmalar” adlandırılaraq tətbiq olunmasını təklif edirik. 3.2 Dolayı vergilərin auditinin təkmilləşdirilməsi yolları Müasir şəraitdə vergi sistemində dolayı vergilərin tətbiqinin nəzəri-metodoloji əsaslarının tədqiq edilib öyrənilməsi, ümumiləşdirilməsi və təhlil edilib qiymətləndirilməsi əsasında Azərbaycan Respublikasmda bu vergilərin səmərəliliyinin artırılması istiqamətində elmi cəhətdən əsaslandırılmış təkliflər hazırlanmalı, beynəlxalq təcrübədə dolayı vergilərin tətbiqi istiqamətləri öyrənilməli və onlardan Azərbaycan Respublikasında istifadə etmək imkanları müəyyənləşdirilməli, ölkəmizdə dolayı vergilərin tətbiqi və vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində elmi cəhətdən əsaslandırılmış təkliflər hazırlanmalıdır. Vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi və büdcə gəlirlərinin artırılmasında dolayı vergilərin tətbiqi nəzəri cəhətdən əsaslandırılmalı və eyni zamanda dolayı vergilərin xüsusi çəkisinin artırılmasmın müasir metodları tədqiq edilməlidir. Bunun üçün ölkəmizdə dolayı vergilərin tətbiqi xüsusiyyətləri və onların büdcə daxilolmalarında yerini araşdıraraq daha yaxşı nəticə əldə etmiş olarıq. Respublikamızda vergiqoyma mexanizmi əsaslı surətdə təkmilləşdirilməlidir. Xüsusilə aksizlər və əlavə dəyər vergisi üzrə son dərəcə çevik və səmərəli vergi siyasəti qurulmalıdır. Kənardan gətirilən və respublika daxilində istehsal edilən ərzaq məhsullarına əlavə dəyər vergisinin tətbiq edilməsinə son qoyulmalı, mənfəət vergisi istehsalın səviyyəsindən asılı olaraq kəskin surətdə fərqləndirilməlidir. Çalışmaq lazımdır ki, hər bir istehsalçı (sahibkar) öz kommersiya fəaliyyətindən daha çox faydalanmış olsun. Məsələnin belə qoyuluşu bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlığın daha surətli inkişafına səbəb ola bilər[16]. Əlavə dəyər vergisi ölkəmizin vergi sistemində yeni olmasına baxmayaraq dünya ölkələrində bu vergi növü çoxdan tətbiq olunur. Vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq ƏDV malın (işin, xidmətin) dəyərinə əlavənin bir hissəsi kimi müəyyən edilmişdir və əlavə edilmiş dəyərdən tutulmalıdır. Amma bizim vergi praktikamızda isə əksinə ƏDV malın əlavə edilmiş deyil, onun ümumi dəyərindən tutulur. Ən təəccüblüsü isə bunun vergi məcəlləsi tərəfindən qanuniləşdirilməsidir. Vergi Məcəlləsinin 165-ci maddəsində sıfır (O) dərəcəsi ilə vergiyə cəlb olunan mal, iş və xidmətlərin siyahısı verilmişdir. Lakin qeyd etmək istərdik ki, verginin sıfır dərəcəsi ilə tutulmasının, onun tətbiqi zamanı verginin hesblanması, vergitutulan dövriyyədən çıxılması və dövlət büdcəsindən ödənilməsi (əvəzləşdirilməsi) qaydası kimi məsələlər məcəllədə öz əksini tapmamışdır. Vergi orqanları əlavə dəyər vergisinin səyyar yoxlaması zamanı əldə edilmiş mal-material qiymətliləri üzrə malsatanlara ödənilmiş ƏDV məbləğinin dövlət büdcəsindən kompensasiya edilməsinə, başqa sözlə əvəzləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, əvəzləşdirmənin vergi ödəyicisi tərəfindən tələb edilməsi üçün əsas rolunu hüquqi sənəd rolunu vergi elektron hesab-fakturaları oynayır. Məhz buna görə müfəttiş bəyannamənin müvafiq sətrində göstərilmiş əvəzləşdirmə məbləğinin vergi hesab-fakturalarda göstərilən vergi məbləğinə uyğun olub-olmamasını xüsusilə diqqətlə yoxlamalıdır. Vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq ƏDV ödəməklə əldə edilmiş və qeyri-istehsal təyinatlı məqsədlər üçün istifadə olunmuş material resursları üzrə vergi məbləği əvəzləşdirmə üçün təqdim edilə bilməz. Çünki, həmin vergi məbləği 19 saylı hesabdan müvafiq maliyyələşmə mənbələrini uçota alınan hesablara silinir. Lakin auditor yoxlaması praktikasında müəssisələrdə bilərəkdən həmin vergi məbləği əvəzləşdirməyə təqdim edilir. Məhz bu səbəbdən auditor belə halların olub-olmamasına xüsusi nəzarət etməlidir. Digər bir məqama da diqqət yetirmək lazımdır ki, ƏDV-nin ödəyicisi olmayan malsatandan alınmış mal-material qiymətliləri üzrə təqdim edilmiş hesablaşma sənədlərində vergi məbləği ayrıca sətirdə göstərilmir və bu səbəbdən əvəzləşdirməyə təqdim edilə bilməz. Qanunvericiliyə uyğun olaraq həmin vergi məbləği alınmış materialın maya dəyərinə daxil edilir. Ona görə yoxlama zamanı hesablaşma sənədlərində ayrıca sətirdə göstərilməmiuş vergi məbləğinin əvəzləşdirməyə təqdim edilib-edilməməsini auditor diqqətlə yoxlamalıdır. Təklif edirik ki, təsərrüfat subyektləri vergi öhdəlikləri üzrə büdcə ilə hesablaşmaların həyata keçirilməsinin düzgünlüyü üzərində ilkin nəzarət formasından istifadə etsinlər. Bunun üçün isə yaxşı olar ki, müəssisə və təşkilatlar bu gün təsərrüfat subyektlərinin “maliyyə vəkili” rolunu oynayan peşəkar auditor firmalarının xidmətlərindən istifadə etsinlər. Müəssisələr auditorların həm bütövlükdə maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti, həm də büdcə ilə hesablaşmalar və vergi auditi üzrə təklif etdiyi xidmətlərdən maksimum istifadə etməlidirlər. Bu onlara vergilərin hesablanması, büdcəyə ödənilməsi və vergi hesabatlarının (bəyannamələrinin) tərtib edilməsində yol verdikləri səhvləri aradan qaldırmaq, deməli həm də lüzumsuz maliyyə (inzibati) sanksiyaları ödəməmək imkanı verəcək. Ölkəmizin yüksək iqtisadi inkişaf sürəti və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası, digər sahələrdə olduğu kimi audit sahəsində də Beynəlxalq Standartların təqbiqini zəruri etmişdir. Auditin qloballaşan dünya iqtisadiyyatda rolu danılmazdır. Lakin bu sahədə bir çox problemlər də mövcuddur. Əsas problemlərdən biri isə odur ki, Azərbaycanda auditə maraq hədsiz dərəcədə aşağıdır və məcburi auditdən yayınma halları müşahidə olunur. Dünyada neftin qiymətinin kəskin ucuzlaşması nəticəsində maliyyə-iqtisadi böhranın yaranması ilə vergidən yayınma dərəcəsi ölkəmiz də daxil olmaqla hətta inkişaf etmiş ölkələrdə də artmaqdadır (yeni vergidən yayınma üsulları aşkar olunur ki, bu da kompüter texnologiyalarına əsaslanır). Belə tendensiyalar vergi orqanları qarşısında çətinliklər yaradır ki, bu da audit sahəsində yeni yanaşmaların və texnologiyaların tətbiqini zəruri edir. Auditin tənzimlənməsi prosesinin təkmilləşdirilməsi, bu sahənin müstəqilliyinin təmin olunması, auditorların peşəkarlıq səviyyələrinin yüksəldilməsi də qarşıda duran vəzifələrdir. Eyni zamanda, auditə dair qanunvericilik bazası təkmilləşdirilməli, iqtisadiyyatda müstəqil auditin rolu araşdırılmalıdır.
Vergi sisteminin informasiya təminatının müasir tələblərə uyğun səviyyəyə çatdırılması istiqamətində mühüm addımlardan biri sistemin tamamilə kompyuterləşdirilməsidir. Vergi daxilolmaları və hesabatlar haqqında məlumatların tez bir zamanda toplanması və işlənməsi, habelə bu məlumatların nəzarət və analitik təhlillər üçün mərkəzi vergi orqanına operativ ötürülməsini təmin etmək məqsədiylə vergi orqanlarında Vahid İnformasiya Sistemi (VİS) yaradılmışdır. Eyni zamanda vergi münasibətlərini tənzimləyən normativ hüquqi aktların vahid elektron bazasının yaradılması təqdirəlayiqdir. Bu məqsədlə aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır.
Vergi orqanları tərəfindən vergi ödəyicilərinə göstərilən xidmətlərin avtomatlaşdırılması, o cümlədən elektron xidmətlərin siyahısının genişləndirilməsi və informasiya texnologiyalarının geniş istifadəsi vergi inzibatçılığını kifayət qədər sadələşdirməkdədir. Dünyada vergi ödəyicilərinə göstərilən xidmətlərin avtomatlaşdırılması ilə yanaşı vergi nəzarət proseslərinin avtomatlaşdırılması prosesi getməkdədir. Bir çox inkişaf etmiş dövlətlərdə vergi nəzarət sisteminin əsas hissəsi hesab olunan vergi yoxlamalarını (audit yoxlamaları) müxtəlif elektron audit proqram təminatları istifadə etməklə tam və ya qismən avtomatlaşdırmışlar. Bu həm də onunla bağlıdır ki, son 10-15 il ərzində dünyada bütün özəl şirkətlərdə, beynəlxalq təşkilatlarda, dövlət orqanlarının fəaliyyətində və ictimai sahələrdə kompüter texnologiyaları sürətlə tətbiq edilir və əməliyyatlar e-formatda aparılır. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsaslanaraq Azərbaycanda da audit sahəsində dünyada özünü doğrultmuş, informasiya texnologiyalarına əsaslanan və bu sahədə bilik və bacarığı olan kadrlara söykənən yeni audit modelinin və metodlarının tətbiqi həyata keçirilir. Belə vəzifələr Azərbaycan-Avropa Fəaliyyət Planından irəli gələn öhdəliklərin və ölkəmizdə e-hökumətin yaradılması ilə əlaqədar mühüm dövlət tədbirlərinin yerinə yetirilməsi ilə bağlıdır. Ölkəmizdə audit sisteminin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması istiqamətində mühüm işlər görülərək Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemi, «Elektron bəyannamə», «İnternet Vergi İdarəsi», «Bir pəncərə», «ƏDV depozit hesabı», «Elektron vergi hesab-fakturası», «Dövlət qurumları və banklarla inteqrasiya məlumat mübadiləsi sistemi» kimi iri layihələr icra olunmuşdur. Ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafında və dövlət büdcəsinin formalaşdırılmasında mühüm payı olan, təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinə dövlət vergi nəzarətini həyata keçirən vergi xidməti öz fəaliyyətində müasir informasiya texnologiyalarından geniş istifadə edir. Azərbaycanın vergi sisteminin inkişafı üçün ən mühüm layihələrdən biri elektron auditin tətbiqidir. «Kompüter əsaslı audit sistemi sahəsində Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinə dəstəyin göstərilməsi» Tvinninq layihəsi e-auditin tətbiqində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. E-audit – xüsusi kompüter proqramı təminatları vasitəsilə vergi ödəyicisinin mühasibat informasiya sistemində saxlanılan verilənlər bazasına çıxış əldə etməklə elektron əməliyyatların (və onların mənbələrinin) tamlığının və düzgünlüyünün audit testləri və üsulları vasitəsilə yoxlanması və təhlil edilməsidir. E-audit səyyar vergi yoxlamalarının ən vacib və əsas hissəsidir. Kameral audit ilə e-auditin fərqi ondadır ki, kameral audit, əsasən, bəyannamələrin (yəni vergi və maliyyə hesabatlarının) təhlili əsasında qurulduğu halda, e-audit vergi ödəyicisinin birbaşa mühasibat sistemində saxlanılan e-əməliyyatların və 3-cü şəxslərin e-məlumatlarının təhlili üzərində aparılır. Layihə vergi auditi sahəsində inzibatçılığın ən yüksək beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur. E-audit, ilk növbədə, vergi intizamının artmasına gətirib çıxaracaq, vergidən yayınan vergi ödəyicilərinə qarşı güclü baryerlər qoyaraq, vergidənyayınma hallarının tam aşkar olunaraq dövlət büdcəsinə vergi daxilolmalarının artırılmasına imkan verəcəkdir. Digər tərəfdən, elektron əməliyyatların mürəkkəbliyindən və həcmindən asılı olmadan vergidən yayınma hallarının tam aşkar edilməsi üçün vergi orqanları üçün müvafiq şərait yaranacaqdır. Elektron auditin həm vergi orqanları, həm də vergi ödəyiciləri üçün səyyar vergi yoxlamaları ilə bağlı vaxt sərfiyyatını dəfələrlə azaldır. Uzun müddətli səyyar vergi yoxlamalarının aparılmasına ehtiyac qalmır ki, bu da vergi ödəyicilərinin fəaliyyətində heç bir narahatlığa yol vermədən audit keçirməyə imkan yaradır, yoxlamaların tam şəffaf şəkildə aparılması təmin olunur. Sistemin tətbiqi ilə vergi orqanları distant e-audit vasitəsilə çoxlu sayda vergi ödəyicilərini eyni zamanda yoxlaya bilir və səyyar vergi yoxlamalarını ancaq riskli vergi ödəyicilərində davam etdirirlər. İntizamlı vergi ödəyicilərinin ictimaiyyət, biznes cəmiyyəti, dövlət orqanları və investorlar arasında etibarlılıq baxımından nüfuzu artır. E-audit texnologiyalarını tətbiq etmiş vergi orqanları vergidən yayınan vergi ödəyicilərini vaxtında aşkarlaya və müvafiq profilaktik tədbirlər görə bilir, vergi intizamı artır, könüllü əməletmə dərəcəsinin yüksəlməsi və vergi inzibatçılığının cari xərclərinin azalması hesabına büdcə daxilolmalarında artım baş verir. Müasir audit modeli aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:
Müasir audit modelinin mərhələləri üzrə həyata keçirilən prosedur qaydaları 3.1.saylı sxemdə əks olunmuşdur. Hazırda əsas və geniş yayılan proqram təminatları aşağıdakılar hesab olunur:
Bütün bu alətlər öz məlumat təhlil bacarığına və böyük yazılış həcminin yoxlanılmasına görə proqram təminatı bazarında yüksək qiymətləndirirlər. Artıq Vergilər Nazirliyi tərəfindən e-auditin tətbiqi üçün inkişaf edən ölkələrdə geniş istifadə olunan ACL (Audit Command Language) adlı kompüter proqram təminatı üzrə çoxlu sayda lisenziyalar alınmışdır. ACL proqram təminatından istifadə etməklə neft, bank və ticarət sahələri üçün hazırlanmış e-audit metodologiyaları əsasında çox qısa müddətdə vergi ödəyicisinin elektron əməliyyatlarında hansı tarixlərdə hansı əməliyyatlar üzrə kənarlaşmalar baş verdiyini aşkar etmək mümkündür. Nəticə olaraq, e-audit texnologiyasının tətbiqi vergidən yayınma risklərinin çox az vaxt sərf etməklə 90-95% ehtimalla aşkar olunmasını mümkün edir. 
Sxem 3.1. Müasir vergi auditi modeli "ACL" proqram təminatı vasitəsilə aparılan auditin mərhələləri 3.2 saylı şəkildəki kimidir. 
Şəkil 3.2. "ACL" proqram təminatı vasitəsilə aparılan auditin mərhələləri Müasir şəraitdə auditin qarşısında duran problemlərdən biri də onun hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsidir. Bununla əlaqədar olaraq Auditorlar Palatasında “Auditin normativ-hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsi və şəffaflığın təminatı”, “Cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizədə auditorların vəzifə və öhdəlikləri”, “Sərbəst auditorların və auditor təşkilatlarının məcburi sığortalanması və auditor təşkilatlarının auditdən keçməsi vəziyyəti barədə” müxəlif müzakirələr keçirilmişdir. E-auditin hüquqi bazasının yaradılması məqsədilə ölkəmizdə Niderland, Avstriya və Almaniyanin qanunvericiliyi hərtərəfli öyrənilib təhlil edilmişdir və 2013-ci il yanvarın 1-dən Vergi Məcəlləsinə e-audit proseslərinin hüquqi əsaslarını tənzimləyən 13 yeni maddə daxil edilmişdir[20]16. Qanunvericilikdə aparılmış dəyişikliklərə əsasən, e-audit mühasibat işləri vergi ödəyicilərində elektron formatda aparılıqda həyata keçirilir. Nəzərdə tutulub ki, e-audit, ilk növbədə, neft sektorunda fəaliyyət göstərən beynəlxalq şirkətlər, müxtəlif ölkələrdə çoxsaylı filialları və əməliyyatları olan holdinq tipli yerli müəssisə və şirkətlər, e-kassa aparatları və POS-terminallar vasitəsilə çoxlu sayda e-əməliyyatlar aparan iri və orta ticarət və xidmət obyektlərində aparılacaq. Bundan başqa, e-auditin bank, sığorta, lizinq, telekommunikasiya, e-ticarət üzrə ixtisaslaşmış şirkətlərdə, prosessinq mərkəzlərində və kommunal xidmətlər göstərən müəssisələrdə də aparılması nəzərdə tutulur. Vergi Məcəlləsində dəyişikliklərin edilməsi respublikamızda e-auditin hüquqi əsaslarını yaratmışdır. Fikrimizcə ölkəmizdə vergi və audit xidmətlərinin avtomatlaşdırılması gələcəkdə korrupsiya kimi mənfi halların aradan qaldırılmasına köməklik edəcək.
Yerinə yetirilmiş dissertasiya işində dolayı vergilərin uçot və auditinin məqsəd və vəzifələri müəyyən edilmiş, əsasən ƏDV və aksizlərin iqtisadi mahiyyəti açıqlanmış, onların dövlər büdcə gəlirlərindəki rolu və yeri statistik göstəricilərə əsasən təhlil edilərək müəyyən edilmişdir. Bundan başqa, dissertasiyada aparıcı dolayı vergilərdən olan ƏDV və aksizlərin hesablanması, tutulması və büdcəyə ödənilməsi üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydası əks olunmudir. Həmçinin vergi orqanları tərəfindən həmin vergilərin audit yoxlanmasının aparılması metodikası geniş formada şərh edilmişdir. Dissertasiyanın sonunda dolayı vergilərin uçot və auditinin aparılması metodikasındakı mövcud çatışmamazlıq, nöqsan və problemlər araşdırılmış, bu sahənin təkmilləşdirilməsi yolları müəyyən edilmişdir. Fikrimizə, dolayı vergilərin uçot və auditinin aparılması sahəsində aşkara çıxarılmış nöqsan, çatışmamazlıqlar və neqativ tendensiyaların aradan qaldırılması, onun beynəlxalq standartlara yaxınlaşdırılması və inkişaf etdirilməsi məqsədilə, aşağıdakı tədbirlər kompleksinin həyata keçirilməsi mövcud vergi sisteminin daha effektiv fəaliyyət göstərməsinə şərait yaratmış olar. İlk növbədə elmi cəhətdən əsaslandırılmış elə optimal vergi dərəcələri tətbiq etmək lazımdır ki, onlar həm büdcəyə vergi daxilolmalarını təmin etmiş olsun, həm də sahibkarları öz vəsaitlərini (kapitalını) istehsalın inkişafına yönəltməyə stimullaşdırsın. İqtisadiyyatın və istehsalın inkişafını stimullaşdıran vergi dərəcələrinin aşağı salınması yeni yaradılmış müəssisələr və onların mənfəətinin artması hesabına büdcə daxilolmalarının həcminin artmasına imkan verər ki, bununlada vergi dərəcələrinin aşağı salınmasından dəyən zərəri kompensasiya etmiş olar və eyni zamanda vergidən yayınma hallarını azaltmağa imkan verər. Belə ki, sahibkarlar öz gəlirlərini gizlətməkdə və belə faktların aşkar edildiyi hallarda cərimə sanksiyaları ödəməkdə deyil, əksinə vergiləri aşağı dərəcələr üzrə tam həcmdə ödəməkdə maraqlı olurlar. Mühasibat uçotunun hesablar planında əlavə dəyər vergisini uçota almaq üçün 19 saylı hesab nəzərdə tutulmuşdur. Təlimata uyğun olaraq dəyəri malsatanlara ödənilmiş mal-material qiymətliləri üzrə ƏDV məbləği 19 saylı hesabın kreditindən 68 saylı hesabın “ƏDV üzrə büdcə ilə hesablaşmalar” subhesabına silinməlidir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, indiki bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində malsatanlara satılacaq malların (məhsulların, işıərin, xidmətlərin) dəyəri bir qayda olaraq əvvəlcədən ödənilir. Belə olan halda fikrimizcə, malsatanlara ödənilmiş vergi məbləğinin birbaşa 68 saylı hesabın debetinə əks olunması daha məqsədəuyğundur. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|