110
saitindən
sonra gələn samitin
ز (z) ilə yox, Xızır~Xıdır sözlərində olduğu
kimi,
diĢarası ذ (ż/ð) ilə yazılması da müəyyən dolaĢıqlıq yaratmıĢdır.
Görünür, burada Ġran təqvimində iĢlənən «Azər ayı» deyimindəki azər sö-
zünün də müəyyən təsiri olmuĢdur, çünki vaxtilə farslar Viyaxna dediyi
ayın adını sonralar asurlardan alınma Adar adı ilə əvəz etmiĢ və bunu da
Adar
> Azər dəyiĢiminə uğratmıĢlar.
Azərbaycan adının part və türk variantı üzrə olan yozumlarını göz-
dən keçirsək, bu ölkəadını izah etmək istəyən yazarların
onu fərqli prafor-
malarla bərpa etdiyini
və
adın anlamını xalq etimologiyasından tutmuĢ,
mənasız söz yığımınacan çox fərqli anlamlarla verdiyini aydın görərik:
1) Farsca yozumlar:
*Atarbadkan (an-tar-bad-kan) «mağlar yurdu», «atəĢpərəstlər ölkəsi»
111
*Atarpatqan (atar-büt-qan) «tanrı odunun bulağı», «od tanrısının yeri»
112
*Azərbaykan (azər-baykan)
«od evi»,
«od qoruyucusu»
(Yaqut
əl-Həməvi)
*Adərbadkan (adər-abadqan) «odla abadlaĢmıĢ ölkə (yaxud torpaq)
113
2) Türkcə yozumlar:
*Azərbayqan (azər-bayqan) «böyüklərin/bayların uca yeri»
114
*Adirpati (andir-pat-i) «dağlı-təpəli düzən yer», «dağ silsiləsi düzəni»
115
*Azərbayqan (az-ər-bay-qan) «uğurlu, yaxĢıistər GünəĢ, varlı ata»
116
111
Ə. Dəmirçizadə adın ilk hissəsini N.Y. Marr kimi A-tar Ģəklində bölsə də, onun *An-
tar praformasını verib, mənasını «atəĢ allahı» kimi izah edir (Дямирчизадя 1968, 18-19).
112
M. Azərli, T. Musəvi və Z. Yampolskinin birgə yazdıqları «Azərbaycan adı haqqında»
məqalədə atar və pat (büt) sözləri qoĢa teonim (atar-büt) sayılmıĢ, -qan sonluğu isə
türk dillərində iĢlənən Ģəkilçi kimi verilmiĢdir (Азерлу, Мусеви, Ямпольский, 83).
113
M. Baharlı müxtəlif dillərdəki atar, azər, adar, atr, atro, atra hissəsini «od», badaqan,
badqan,
abadqan,
bayqan, patakan hissəsini isə «parıltı, Ģəfəq» anlamında vermiĢ,
bu adı
*Azrbağqan (azr-bağ-qan) «od allahının məbədi» kimi də izah etmiĢdir (Baharlı, 3-4).
114
Fəzlullah RəĢidəddin yazır ki, Güney Azərbaycanda Oğuz xanın göstəriĢi ilə ordu tor-
paq yığıb kurqan düzəldir, türkcə ucaya «azər» və böyüklərin yerinə «bayqan» deyildiyi
üçün bu yer Azərbayqan adlanır (Ряшидяддин, 22).
115
Y.Yusifov m.ö.VIII-VII əsrlərdə asur qaynaqlarında adı Andirpatianu və Andarpatian
Ģəklində çəkilən Qızıl-üzən çayının güney-batı axarlarındakı bölgəni nəzərdə tutub, onu
*a(n)dir-pati Ģəklində bərpa edir (AT, 1944, 134). Bu yozum fonetik baxımdan mümkün-
dür, lakin semantik baxımdan adirpat ilə atarpat «od saxlayan» arasında fərq yoxdur,
ona görə də, burada türkcə «dağlıq yer» anlamlı adır sözü axtarmaq düzgün deyil.
116
M. Seyidov bu ölkəadını az, azər, bay və qan hissələrinə ayırmıĢ və uyğun hissələri
az «uğurlu», azər «yaxĢıistər GünəĢ» və bayqan/becan «varlı ata» Ģəklində izah etmiĢdir
(Сейидов, 1989, 16-19). Burada azər sözünün yozumu həqiqətə yaxınlaĢsa da,
111
*Azəribayqan (az əri-bayqan?) «azəri yurdu»
117
*Azərbiqan (az-ər-bi-qan) «azər boylarının ölkəsi»
118
Göründüyü kimi, xoronimə çeĢidli praforma və müxtəlif anlamlar
verilmiĢdir. Bunların sırasına Ģəxs adları ilə verilən yozumları da əlavə
etsək, bir daha aydın olar ki, adın etimologiyası çox dolaĢıq salınmıĢdır.
Ona görə
də, Azərbaycan adının
etimologiyasını sözün sonundan baĢla-
maq
daha münasibdir, çünki həm türk (Azərbiqan), həm də fars deyimi
(Atarpatkan) -qan//-kan sonluğu ilə iĢlənmiĢdir.
Türk dillərində yorğan,
alıĢqan, örkən, yelkən
sözlərində
olduğu kimi,
-qan
(-ğan,-kən,-gən)
Ģəkilçisi kurqan,
yarğan tipli coğrafi terminlərin yaranmasında da iĢtirak
edir.
Bu Ģəkilçi saqa türklərindən qopub irandilli boylarla qarıĢan partların
dilində (pəhləvi) Hindūkān (Hindistan), Ģahīqān (saray) kimi sözlərdə
məkan bildirən çalarını
saxlasa
da,
-īqān//-īkān forması ilə toplu isimlər və
-(a)qān/-(a)kān forması ilə isimlərə qoĢulub mənsubiyət çaları da yarat-
mıĢdır. Məsələn,
bu Ģəkilçi M. KaĢğarinin
«
olar
iki
tavar satıĢqan alıĢ-
qanlar
ol» (onların ikisi davar
alverçisidir)
cümləsində
verdiyi
«alverçi»
(alıĢqan-satıĢqan)
sözündə olduğu kimi, part dilində də bazar sözünə
qoĢulub «alverçi» (vāzārqān) anlamı yarada bilir.
119
Ərəb
istilasından sonra bəzi toponimlərin tərkibindəki bu
Ģəkilçidə -
qan
>
-can dəyiĢməsi baĢ vermiĢdir.
Belə ki,
Fərqanədə keçmiĢ Andiqan//
Andukan
bölgəadı
sonralar
Andican//Əndican
Ģəklini
aldığı
kimi,
Qurqan
>
Curcan, Balasağan
>
Balasacan tipli onlarla yeradı eyni dəyiĢikliyə uğra-
mıĢdır. Ərzincan, Dilican, Zəncan, Əndican kimi sonu -can Ģəkilçili topo-
nimlər Anadolu, Güney Qafqaz, Ġran və Orta Asiya bölgələrində geniĢ
yayılmıĢdır.
120
Bu baxımdan, Azərbaycan adındakı -can sonluğunun aydın
etimologiyası var, onun qədim türk dilində coğrafi termin və etnotoponim
sondakı bayqan (becan) hissəsinin yozumu praformaya söykənmədiyi üçün inandırıcı
deyil, ona görə də xoronimin semantikası əlaqəsiz söz yığımı ilə verilmiĢdir.
117
R. Qurban «Azəri, Atropaten, Azərbaycan sözləri haqqında» adlı çox dəyərli və gerçək
yozumlu
məqaləsində
boyadını
«azər» deyil, «az əri» Ģəklində bərpa edir
(Гурбан,
1968).
Lakin məqalənin Atropaten və Azərbaycan adlarından bəhs edən ikinci hissəsi ilə tanıĢ
ola bilmədim, görünür, onun çapına senzura icazə verməmiĢdir.
118
M. Seyidov və R. Qurbandan fərqli olaraq, bay sözünü qədim boy (bod) sözünün va-
riantı kimi etnonimlərə qoĢulan «bi» formantı ilə izah etmiĢdik (Azər xalqı, 2000, 17).
119
МК I, 519; ОИЯ, 1981, 70.
120
Ġbn Xordadbeh və baĢqa yazarlar Anadolu və Güney Azərbaycanda Arracan, Bazan-
can, Basuracan, Burcan, Bustacan, Mallacan, Dibancan, Kuzucan, Tercan və sair bu
kimi adlar qeyd etmiĢlər. Hay qaynağı (V əsr) Araz yaxasında Arospican adını çəkir.
Dostları ilə paylaş: |