80
yaddaĢında qorumuĢdur.
40
Qırğızlar «Kap toosunday turqula»
(Qaf dağı
dək durasan), «Kap toosunday körünüp» (Qaf dağı kimi görünür)
deyim-
lərində birbaĢa Qafqaz dağını nəzərdə tutmasa da, xalq yaddaĢı dildə qal-
mıĢdır. Sumerlər doğudakı Xamaza bölgəsində Zaqros dağlarına «ġubur»
dağı demiĢ və bu ada «doğu» anlamı da yükləmiĢlər.
41
Prototürk dünya-
sının quzey sınırı mifik Qaf dağı idisə, Altaya köçən türk boylarında da
mifik Sumer dağı «dünyanın quzey-güney və batı-doğu xətlərinin kəsiĢ-
diyi mərkəz» idi və sumerlər buna ġubur dağı, türk-monqol boyları isə
Sumer dağı deyirdi.
42
Olsun ki,
bu dağadı Ġkiçayarasından Güney
Azər-
baycana çəkilən subar boylarının adını əks etdirir.
Etnik demoqrafiya baxımından dağ keçidləri və aĢırım adlarının da
önəmli yer tutduğunu görmək olur. Təkcə Böyük Qafqaz sıradağlarından
bir neçə yolla aĢıb quzeyə keçən və zaman-zaman geri qayıdan türk boy-
ları bu keçidlərə maraqlı adlar vermiĢlər ki, bunlardan biri bugün Dəryal
kimi tanınır.
Buradakı Kuman
qalasını tədqiq edən arxeoloq Q.
Tsitlanadze
onun m.ö.VII-VI əsrlərə
aid
olduğunu yazır.
43
Tarixdən bəllidir ki,
həmin
çağlarda saqa boyları quzeydən Azərbaycana gələndə Dərbəndlə yanaĢı,
Dəryaldan da keçmiĢlər. Lakin saqa və kuman boylarından çox-çox qabaq
quzeyə gedən prototürk
boyları buranı Dar-yol adlandırmıĢdı.
Zaman keç-
dikcə bu ad Daryal/Dəryal Ģəklinə düĢmüĢdür. Daryol keçidinin türkcə
adı burada yalqız
deyil,
burada Kazbek dağı, qaynağını buradan alan Terek
çayı vardır.
Quzeyə axan Göysu çayı da bir qolunu doğuda yerləĢən Kodor
keçidindən alır.
44
Göründüyü kimi, burada keçid adları türkcə çay və dağ
adları
ilə
əhatə
olunmuĢdur.
Tehran-Qorqan
dəmir
yolunun
Elbars
dağında
Geduq (Gədik) adlı keçiddən keçməsi bəllidir. Bəzi antik dövr yazarı bu
bölgədə də Kaspi keçidi olduğunu qeyd etmiĢdir.
Toponimin
tərkibində
çağdaĢ
dildə
iĢlənməyən arxaik söz
varsa,
bu
toponimi qədim saymaq olar.
Məsələn, qırğız dilindəki
Aqaç-art oronimi
40
Akadca Babil Ģəhərinə Bāb-Ġlu «tanrı qapısı», sumercə KA.dingir
ki
«tanrı qapısı» de-
yilirdi. Urartular üçün
d
Aldina KA.(BÂBU)~
d
Haldinani Ka «Haldi tanrının qapısı»
sayılırdı. Türklərin «tanrı qapısı» (Dəmir qapı) bir ucda Dərbənd, digər ucda Səmərqənd
idi. «Altın duka batır» baĢqord nağılında Kaftaw olduğu kimi, bir çox türk eposu və xalq
deyimində Qaf dağı ifadəsi vardır. Dərbəndin «Kumaniya qapısı» (Plini) və «Türk qapısı»
(Suriya qaynağı) adlanması isə sonrakı demoqrafiya ilə bağlı ortaya çıxmıĢdır.
41
ХПИДВ, 1963, 276, 15-ъи гейд.
42
Чагдуров, 116-117.
43
Цитланадзе, 1967, 12.
44
Атлас Азербайджанской ССР. Б.-М. 1963, 18-19.
81
bu dildə arxaikləĢmiĢ ağac sözünü və «aĢırım» məna çalarını itirib yalnız
«arxa» anlamını saxlamıĢ art sözünü əks etdirir.
45
Yaxud, azər dilində dağ
apelyativlərindən olan gəz sözcüyü əvvəlki dövrə nisbətən indi az iĢlənir,
ona görə də Ġrəvan bölgəsinin batısında *Ala-gəz (Ələyəz), doğusunda isə
*Dar Ala-gəz (Dərələyəz) dağlarının adını qədim oronimlər sırasına daxil
etmək mümkündür. Hər iki dağın ətəyindən axan Arpa çayının qədim adı
da bu ehtimalı gücləndirir.
Ġkinci dağın adı qədim qaynaqlarda qeydə
alınmasa da, birincisi hay qaynağında Araqats (
<
Alagəz) Ģəklində verilib.
Deməli, paleotoponimlərin tərkibində arxaik söz və Ģəkilçilərin iĢlənməsi
onların qədimliyini göstərən bəlgədir.
Qədim coğrafi adlar sırasında diqqəti çəkən bəlgələrdən biri də
böyük bölgə və ya ölkə adına çevrilmiĢ türk paleotoponimləridir.
Belə ki,
indi Suriya
(
<
Asur), Ġraq, Borçalı,
Dağıstan, Ermənistan
(
<
Ermən),
Qafqaz,
Kuban, Balkan, Sibir, Altay, Kitay kimi tanıdığımız onlarla adın türklərin
dilindən yadigar qaldığını görmək olur. Qədim Ön Asiya bölgə, ölkə və
Ģəhər adları içində prototürk və protoazər dilinə aid toponimlərin önəmli
yer tutması da təbiidir. Sonrakı bitiklər boyu bu adlardan bəhs edəcəyik,
Ġslamaqədərki çağlarda ölkə (xoronim) və dövlət adı kimi iĢlənmiĢ Subar,
Aratta, Qut, Mana, Mada, Saqa-Qamər, Artsax, Qarabağ və bu kimi on-
larla ölkə-bölgə adından uyğun bölmələrdə söhbət açacağıq. Burada isə
çoxdan mübahisə obyektinə çevrilməsinə baxmayaraq, hamı tərəfindən
qəbul oluna bilən yozumu hələ də verilməyən Alban, Ağvan, Aran, Er-
mən
(Armeniya), Hayastan,
Atropaten, Azərbaycan
xoronimlərini örnək
kimi gözdən keçirək.
Alban, Alvan, Ağvan, Aran. Dərbənd
bölgəsini
də
içinə
alan
Qu-
zey
-
Azərbaycanın
böyük bir hissəsi bəzi latın-yunan qaynaqlarında m.ö.
IV əsrdən Ġslamaqədər
Albaniya (Alban
ölkəsi),
ĠslamlaĢma və sonrakı
çağlarda bəzi sınır fərqi ilə hay qaynaqlarında Ağvan (Alvan), ərəb və
gürcü qaynaqlarında Arran, Rani (Aran) adlanmıĢdır. Borçalı, ġəki, Qa-
rabağ və Ġrəvan bölgələrini əhatə edən Saqa-Qamər Eli (çarlığı) m.ö.VI
əsrdə dağılandan sonra Arazdan yuxarı ərazilərdə yaĢayan 26 boyun
(Strabon) birləĢib albanların öndərliyi ilə m.ö. IV əsrdə El qurmasından
sonra Alban xoronimi etnik sınırları aĢıb siyasi-inzibati anlam qazanmıĢ-
dır. Xristianlığı qəbul etmiĢ müstəqil Alban eli müəyyən dövrlərdə qonĢu
dövlətlərdən asılı vəziyətə düĢsə də, ərəb iĢğalına qədər yaĢamıĢdır. Al-
ban ölkəsinin etnik tərkibini saqa,
aran,
alban,
kaspi,
kəngər,
gögər,
qarqar
45
Никонов, 1978, 100-101.
Dostları ilə paylaş: |