«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 3,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
220 buradan quzeyə və Orta Asiya ilə Sibirə miqrasiya edən boylar aparmıĢ- dır. 104 Ġlkin Atayurddan Quzey Qafqaz və Türküstan yönündə miqrasiya edən türk boylarının köçü m.ö. XV əsrdən sonra inten- sivləĢmiĢdir. Qaradənizin quzey və doğu yaxalarına yayılan saqaların Asiyadan (Araz qırağın- dan) köçdüyünü və bu köçün Ġran-Yunan savaĢından minil öncə (m.ö. XVI) gerçəkləĢdiyni He- rodot da qeyd etmiĢdir. 105 Rus ta- rixçisi B.V.Texova görə də, Ön Asiyadan saqaların (skitlərin) qu- zey və doğu yöndə köçü belədir: Saqaların Azərbaycana qayıdıĢı tarixçilərin diqqətindən ya- yınmamıĢdır. BaĢqa rus tarixçiləri kimi, Y. Krupnov da saqa-qamər boylarının Ön Asiyaya gəliĢini (qayıdıĢını!) belə verir: Azaq dənizi yaxasından qal- xan qamər və saqa boyları m.ö.VII əsrdə artıq Ön Asiyada böyük qüv- vəyə çevrilib, «regional jandarma» rolunda çxıĢ edirdi. Həmin əsrdə bütöv regionun geosiyasi durumu- nu dəyiĢən olaylarda aktiv iĢtirak edən bu boylar Azərbaycanda azər xalqına qarıĢıb, Saqa Eli (dövləti) qurmuĢdular. DıĢ oğuz və Ġç oğuz boylarının qovuĢması prosesi ge- dən bu çağlarda yerlilərin oturaq kulturu ilə bura qayıdan coydaĢla- rın köçəri kulturu qaynayıb qarıĢır, 104 Техов, 1980, 17-18. 105 Геродот, IV. 7,11. 221 fomalaĢan azər xalqının dili də zənginləĢirdi. Lakin belə toparlanma uzun sürmədi, iç savaĢlar nədəniylə Azərbaycana gələn saqaların elit təbəqəsi öz tayfaları ilə quzeyə qayıtdılar və orada yenidən böyük bir Saqa (Skit) dövləti qurdular. Ġlkin Atayurddan dıĢarı köçən türk boylarının saldığı yeni yurdlardan bəzisi müəyyən dövrdən sonra yeni Atayurda çevrilmiĢdir. Ġlkin yurddan fərqli olan yeni yurd miqrasiyanın səbəb- nəticəsindən, köçün böyük-kiçik, içəri-dıĢarı, məcburi-könüllü, uzaq- yaxın növlərindən, bölgənin tarixi-coğrafi, sosial-iqtisadi və etno- linqvistik durumundan, bölgə əhalisi ilə əlaqənin loyallıq dərəcəsindən asılı olaraq formalaĢa bilir. Etnosun və protodilin yaranıb formalaĢdığı Ġlkin Atayurd dövlətsiz olduğu halda, ikinci vətəni Atayurd yapan dövlət qurumudur. Ġstər ilkin yurd yerində, istərsə də, bu yurddan dıĢa- rıda siyasi hakimiyət qurumlarının verdiyi impulsla yaranan Atayurdların ortaya çıxması prototürk dövründən sonrakı minillərə aiddir. 106 Prototürk dili Ġlkin yurdda monosillabik mərhələni keçirib baĢa vurduğu halda, sonrakı yurdlara erkən köçən bəzi türk boyları bu mərhələni yeni vətəndə fərqli mühitdə tamamlamıĢlar. Ġlkin yurd prtotürk dialektlərində danıĢan boyların birgə ailə ocağı idisə, sonrakı yurdlar qonĢu dillərin əlaqəsi ilə yaranan dil ittifaqının tə- mas məkanı idi. Ġkinci yurdda baĢqa dil ailəsinə mənsub etnosla iç-içə ya- Ģayan türk boyları istər-istəməz bilinqvizm durumuna düĢür və bu mühit yeni dil ittifaqını formalaĢdırır, necə ki, türk-finuqor, türk-monqol-tunqus- mancur və etrusk (araz)-latın dil ittifaqları olmuĢdur. 107 Areal dilçiliyinin 106 Prototürk dövrü baĢa çatandan minil sonra ilkin yurdda qalan türk boyları islamaqə- dər Qut, Turuk, Manna, Subar, Mada, Saqa, Alban, Atropaten kimi bir neçə dövlət və bəyliklər qurmuĢlar ki, bu da protoazər və azər boylarına aid Atayurdun etnik-coğrafi konturlarını reallaĢdırmıĢdır. Ġlkin yurddan dıĢarıda ikinci Atayurdların yaranmasında Saqa, Hun, Göytürk, Uyğur, Bulqar, Avar, Xəzər, Səlcuq, Osmanlı imperiyalarının və baĢqa türk dövlətlərinin böyük rolu olmuĢdur. 107 Vaxtilə prototürk dilindən törömiĢ türk dillərini baĢqa dil ailəsi ilə qohumluğu olma- yan ayrıca «Türk dili ailəsi» sayılmasını təklif edərək, dillərin genetik qohumluğu ilə son- rakı əlaqə nəticəsində yaranan dil ittifaqı anlamını qarıĢıq salan Nostratik, Boreal, Ural- Altay və Altay nəzəriyələrini tənqid etmiĢ, bu teoriyalarda «qohumluq» əvəzinə ittifaq- birlik sözünü iĢlətməyi irəli sürmüĢdüm (Ъялилов, 1988, 29, 34; 1989; Azər xalqı,166- 168). Baxmayaraq ki, Altay teoriyasını əvvəllər də tanınmıĢ dilçilərdən bəzisi qəbul etməyib, onu müdafiə edən türkoloqların sayı da artmayıb, hələ də monqol dili ilə türk dilini qohum sayanlar vardır. Prototürk dilini ən azı 10 minil cavanlaĢdıran və onun Türklərin ikinci Atayurdları 222 verdiyi substrat, adstrat və areal izoqlosları, bir dildən o biri dilə keçən sözlər, yerdəyiĢən toponimlər məsələnin çözülməsində nəzərə alınır. Ġlkin və sonrakı yurdların antropoloji, arxeoloji və etnokultur bəlgələri arasında da müəyyən fərqlər vardır. Bu sadalanan məsələlər kontekstindən problemə baxanda bütün türk xalqlarının ilkin Atayurdunun Ön Asiyada, ayrı-ayrı türk xalqlarının ikinci Atayurdunun isə Avrasiyanın müxtəlif bölgələrində olduğu aydınlaĢır. Azərbaycan sınırlarından dıĢarıda yaranmıĢ Atayurdlar və ayrı-ayrı türk xalqlarının tarixi Azərbaycan türklərinin islamaqədərki tarixi üçün nəzərdə tutulmuĢ «Doqquz bitik» mövzusundan kənarda qalsa da, bu yurd- ların bir-iki detalı üzərində durmağa ehtiyac vardır. Çünki bir çox yazar yanlıĢ olaraq, bir-birindən aralı bölgələrdə yaranan türk xalqlarının ikinci Atayurdlarına ilkin Atayurdu «statusu» vermiĢlər. Sonrakı Atayurdların tarixi-coğrafi hüdudları, tarixi xronologiyası ayrıca tədqiqat mövzusu olsa da, hər iki yurd anlamının müqayisəsi üçün onların özəlliklərinə ümumi Ģəkildə baxmaq gərəkir. Bugün 200 milyondan artıq olan türk xalqlarının ümumi sayı tarixi demoqrafiyaya uyğun olaraq, qədimə getdikcə azalır. Lakin Hun çağından Altun Ordu çağına qədər türk boylarının yayıldığı ərazilərin tutumu çağ- daĢ tutumdan xeyli artıq idi. Bir ucu Uzaq Doğuda Saxa ölkəsini əhatə edən, digər ucu isə Avropanın göbəyinə çatan belə yayılmaların zaman- zaman artıb-azaldığını görmək olur. Qara dənizin batı yaxaları ilə Baykalın batı hövzəsi arasındakı geniĢ məkanda tarixi miqrasiyalarla boĢalıb-dolan bölgələr gəlib bugünkü durumda dayanmıĢdır: yaĢını «türk dilinin monqol dilindən ayrıldığı Hun çağı» ilə baĢlandığını güman edənlərin bir qismi bunu bilərəkdən edir, bir qismi isə məsələnin mahiyətini anlamadan bunu təkrarlayır. Yüklə 3,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|