«Doqquz Bitik» sırası

 
38 
ehtiyacı
 
vardır,
 
çünki zaman keçdikcə
 
belə
 
yanlıĢ terminlər dərin kök
 
salır, 
sonra onu dəyiĢmək çətinləĢir. Necə ki, son iki əsrdə iki ayrı-ayrı dövlə-
tin tərkibində olub
, 
ikiyə bölünmüĢ həm Güney
, 
həm də Quzey Azərbay-
canın
 
daxilində
 
yaranmıĢ siyasi-inzibati bölgələrə
 
aid bir-birini təkrar
 
edən 
və  indi  dəyiĢdirilməsi  çətinləĢən  terminologiya  yaranmıĢdır.
79
 
Azərbay-
canın  qədim  etnik
 
coğrafiyası
 
bugünkü  siyasi  və  inzibati  bölgülərdən
 
fərqli olaraq 9 coğrafi cəhət üzrə belə bölünür:  
YanlıĢ
 
advermə cəhət bildirən digər terminlərdə də görünür.
 
Lakin 
coğrafi  terminologiyada  dolaĢıqlıq  yaranmasın  deyə,
 
Ġslamaqədərki  azər 
türklərinin
 
etnik
 
demoqrafiyasını əks etdirən bu bölgüdən
 
yalnız müəyyən 
məqamlarda istifadə edəcəyik.
 
Belə terminoloji dolaĢıqlığı
 
aradan
 
qaldır-
maq tarixi-coğrafiya ilə məĢğul olan alimlərin iĢidir, ancaq mövzumuzla 
bağlı yeri gəldikcə, müəyyən ekskurslar etmək lazım gəlir.
80
 
Adətən,
 
yeni dövlətlər
 
yarananda iki
 
dövlət arasındakı sınır
 
daha çox 
təbii coğrafi obyektlərlə sınırlanır, çaylar və ya böyük dağ silsilələri belə 
sərhəd bölgələrə düĢür. Siyasi-inzibati
 
qurumlar  dəyiĢdikcə ölkə
 
və bölgə 
adlarının coğrafi tutumu da dəyiĢir,
 
lakin toponimin məna tutumuna bəzən 
landĢaft  dəyiĢmələri  də  təsir
 
edir.
 
Geoloji  dəyiĢmələrin  coğrafi  durumda 
buraxdığı
 
izi əks
 
etdirən dildəki deyim, tarixi bəlgələr qiymətli qaynaqdır. 
                                                 
79
  Məsələn,  təkcə  Qərbi  Azərbaycan  adı  üç  müxtəlif  ərazinin  adını  bildirir:  rəsmi 
olaraq,  güneydə  Urmu  gölünün  batı  yaxaları,  quzeydə  Gədəbəy-Qazax  bölgələri,  hətta 
tarixən Ġrəvan mahalı deyilən indiki Ermənistan da son
 
illər
 
Qərbi
 
Azərbaycan
 
adlanır.
 
80
  Tarixi-coğrafi  baxımdan  yuxarıda  verdiyimiz  cəhət  bölgülərinin  əhatə  etdiyi  bölgələri 
sıralayıb, əhatə etdiyi əraziləri belə göstərmək olar:  M - Mərkəzi Azərbaycan (b-2) Urmu 
gölü hövzəsini təĢkil edir, Van-Urmu arası ilə üzü aĢağı uzanan keçmiĢ Qut dağları ilə 
ortadan bölünür. Burada Qaradağ, Mərənd, Xoy, Maku, Hakkari, Ərbil, Təbriz, Urmu, 
Marağa bölgələri vardır;   Q - Quzey Azərbaycan (a-2) Qax, Zaqatala, Balakən, Borçalı, 
Axıska, Ġrəvan, Ġqdır, Naxçıvan, Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ, Yevlax, Tovuz-Qazax böl-
gələrini əhatə edir, Böyük və Kiçik Qafqaz sıradağları ölkənin içərilərinə doğru uzanır; 
QD
 
- Quzey-Doğu Azərbaycan (a-3) AğdaĢ, ġəki, ġamaxı, Quba, Qusar, Xəzərboyu Dər-
bənd, Xaçmaz,
 
Xızı,
 
Bakı,
 
Neftçala,
 
Masallı
 
bölgələrini,
 
ġirvan və Mil-Muğan düzlərini 
əhatə edir;  QB - Quzey-Batı Azərbaycan (a-1) Doğu Anadolunun bir hissəsini əhatə edib, 
Bayburt, Qars, Ərzurum, Bingöl bölgələrini içinə alır;  B - Batı Azərbaycan (b-1) Van 
gölünün güney-batı hövzəsini, Dəclə çayının yuxarı axarlarını, Diyarbakır, Bitlis, ġırnak, 
Sincar ovası, Mosul bölgələrini əhatə edir;  GB - Güney-Batı Azərbaycan (v-1) Ġkiçaya-
rasının orta bölgələrini, qədim Subar ölkəsinin aĢağı ərazilərini; G - Güney Azərbaycan 
(v-2)  keçmiĢ  qut,  lulu,  turuk,  kassi  boylarının  yayıldığı  əraziləri,  GirmanĢah,  Kərkük,
 
Ərbil
 
bölgələrini;  GD - Güney-Doğu Azərbaycan (v-3) Həmədan, Əraq, Qəzvin, Ġsfahan, 
Gürqan  bölgələrini  içinə  alır;    D  -  Doğu  Azərbaycan  (b-3)  Lənkəran,  Astara,  Ərdəbil, 
Zəncan bölgələrini, Xəzərin güney-batı yaxalarını əhatə edir. 

---

 
39 
Belə
 
ki,
 
dənizlərin
 
qabarıb-çəkilməsi,
 
çayların  məcrasını
 
dəyiĢməsi,
 
quru-
ması,
 
böyük
 
dəprəmin relyefdə yaratdığı dəyiĢmə olayları coğrafi duruma 
və çevrəyə təsir etdiyi kimi, demoqrafik dəyiĢmələrə də səbəb olur.
81
 
 
Kür-Araz  ovalığında  bu  çaylar  vaxtaĢırı  axarını  dəyiĢmiĢ,  bu  olay 
yeni toponimlərin yaranmasına səbəb olmuĢdur: Kür
 
axmazı (Kürdəmir), 
Kür yeri,
 
Köhnə Araz yeri (Sabirabad), Kür çalası (ĠmiĢli), Kürçayı yeri 
(AğdaĢ).  Sabirabad  bölgəsində  Suqovuşan  yeradı  indiki  qovuĢma  yerin-
dən xeyli aralıdır.
82
 
Antik  dövr  qaynaqları  Arazın  Kürə  qovuĢub  Xəzərə 
axması
 
və
 
ayrılıqda
 
Xəzərə
 
tökülməsi haqqında məlumat verir.
 
Göründüyü 
kimi,  Kür-Araz  çaylarında  axar  dəyiĢməsi  azər  dilində  əks  olunmuĢdur, 
bu isə o deməkdir ki, həmin olaylara tanıq (Ģahid) olub, onlara ad qoyan 
protoazər boyları o çağlarda Kür-Araz ovalığında da yaĢayırdı.  
LandĢaft özəlliyi, topoqrafik durum baxımından Azərbaycanın çox 
hissəsi dağlıq bölgədir; bu ölkəni dilim-dilim hissələrə ayıran Böyük və 
Kiçik Qafqazlar, Ərmən, Qut, Zaqros, Elburs, TalıĢ, Qaradağ və sair dağ 
silsilələri bir çox dağlıq bölgədə yaylaq üçün gözəl alp çəmənlikləri,
 
dağə-
təyi
 
və
 
düzən  yerlərdə  isə  su  yaxaları  çoxlu  qıĢlaq  yerləri  üçün  əlveriĢli 
təbii Ģərait
 
yaratmıĢdır. Bu dağlarda
 
mineral sular,
 
müxtəlif metal yataqları,
 
bitki örtüyü, ormanlar vardır.  
Azərbaycanı sular ölkəsi adlandırmaq olar,
 
çünki regionun ən böyük 
çaylarından  olan  Kür-Araz,  Dəclə-Fəratın  yuxarı  axarları,  əsasən  proto-
türklərin, sonralar protoazər türklərinin məskunlaĢdığı Anadolunun doğu 
və güney-doğudakı dağlarından baĢlanır, indi də türk
 
torpaqlarından axır. 
Bu böyük çayları,  onların  qollarını  və
 
qədim
 
tarixi
 
qaynaqlarda
 
adı
 
keçən
 
dağ
 
adlarını
 
təhlil etməklə
 
ilkin
 
Atayurd probleminə doğru bir addım atmıĢ 
oluruq. 
Zəngin  çeĢidli  coğrafi  durumu  olan  qədim  Azərbaycandan  çıxıb, 
Avrasiya  bozqırlarına,  Qıpçaq  çöllərinə  üz  tutan  prototürk  boyları  əski 
yurdun  toponimlərini  də  özlərilə  aparmıĢ,
 
məskunlaĢdığı  bölgələrdə 
                                                 
81
 Xəzər dənizi, Araz və Uzboy çayları ilə bağlı bəzi yanlıĢ yozumlar geoloji dəyiĢmələ-
rin
 
nəzərə
 
alınmaması
 
ilə
 
ortaya  çıxmıĢdır.  Xəzər  m.ö.I  minilin  ortalarında  batıda 
Yevlaxa qədər,
 
Uzboy
 
boyunca
 
isə
 
xeyli
 
doğuya
 
uzanmıĢdı
 
(Муравьев,
 
1986,
 
235-247);
 
Uzboy  çayı  öncə  Amu-dəryanın  bir  qolu  idi,  sonra  Sultanuzidaq  yaxınlığında  axarını 
güney-batı  yönə dəyiĢib Qaraqumdan  keçərək  Xəzərə axırdı, daha sonralar isə qurumuĢ-
dur (Гумилев, 2001, 372); Asiya ilə Amerika qitəsini birləĢdirən quru zolaq buzlaqların 
əriməsi  ilə  15-12  minil  əvvəl  su  altında  qaldı.  Beləliklə,  «quru  körpü»  yerində  Berinq 
boğazı yarandı və sonrakı miqrasiyalar artıq qayıqlarla gerçəkləĢdi.  
82
 АОП, II, 1988, 186-187. 

---