«Doqquz Bitik» sırası

 
42 
keçən  ticarət  yolu  olsa  da,  onun  hansı  ölkələrdən  keçməsi
 
və  bu  yola 
nəzarət strateji
 
önəm
 
daĢımıĢdır. Azərbaycan Doğu və Batı mədəniyətlərə
 
qapısını bu
 
yol ilə açmıĢdır. 
Doğrudur,
 
Azərbaycanda  olan  səyyah,  elçi  və  ya  fatehlərin  bu  ölkə 
haqqında qeyd və  yazılarının bəzisi orijinalda qalmamıĢdır, lakin ortada 
olanların  da  yarımçıq  nəĢri  ürəkəçan  deyil.  Belə  ki,  503-də  Qafqazda 
olan suriyalı iki
 
xristianın (ReyĢaynalı
 
Ġohan
 
və Tomas Bürsey) yazdığı 
bəlgələrdən tutmuĢ, XIX əsrin ortalarına qədər Azərbaycana  gələn  bəzi 
səyyahların  xatirə  yazılarıının  toplusu  «Səyyahlar  Azərbaycan  haqqında» 
kitabında  verilmiĢdir.
91
 
Təəssüf ki,
 
bu  kitab  həmin  sahədə  görülən  gərəkli 
iĢin baĢlanğıcı
 
olmaqla, həm də sonu oldu. Sonrakı kitablarda isə orijinal 
mətnlər deyil, yazarların Ģərhi verilmiĢdir, halbuki ilkin qaynaqların nəĢri 
daha əhəmiyətlidir. Azərbaycanı qonĢu ölkələrlə bağlayan yollar və ölkə-
daxili  yollar  haqqında
 
qaynaqlar
 
geniĢ
 
bigi
 
verir.  Azərbaycanın
 
bir  neçə
 
daxili yolu yuxarıda «Oykumen» bölməsində verdiyimiz Ġbn Havqəlin X 
əsr xəritəsində aydın
 
görünür.
 
Daxili quru
 
yollarla yanaĢı,
 
ölkənin bəlli su 
yolları da vardı. Özəlliklə,
 
Xəzərdən
 
baĢlayıb
 
Kür
 
çayı boyunca üzüyuxarı 
qalxan  və  qısa  bir  quru  yolunu  qət  etdikdən  sonra  Rion  çayı  vasitəsilə 
Qaradənizə enən Xəzər-Qaradəniz yolu iĢlək olmuĢdur.
92
 
 
Güney
 
Azərbaycanın
 
qədim
 
yolları
 
haqqında
 
deyilmiĢ
 
fikirləri ümu-
miləĢdirən A. Fazili yazır: «Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Midiya və 
Atropatena  Yunanıstan  və  Romadan  Baktriya,  Hindistan  və  Çinə  gedən 
əsas karvan yolu üzərində yerləĢmiĢdi.
 
Bu yolun əsas düyün nöqtəsi Ekba-
tan Ģəhəri olmaqla,
 
ticarət yolları buradan Zaqros vasitəsilə Selevkiyə,
 
At-
ropatena vasitəsi ilə Zaqafqaziyaya, habelə
 
Qara dənizə doğru uzanırdı».
93
 
Azər türkləri yolun məkan, zaman və məsafə özəlliklərini bildirən 
ifadələrə
 
konkret
 
və
 
abstrakt  məfhum  anlamı  yükləmiĢlər.
94
 
Yolçu  aşırım, 
cığır,
 
gədik,
 
yol-yolağa
 
məkanını
 
vaxt
 
bildirən
 
bir
 
an, bir
 
göz
 
qırpımı, gecə-
gündüz, gün,
 
ay,
 
il kimi zaman içində məsafə bildirən qarış, addım, ağac 
ölçülərilə keçir. Təxminən 7 
km
  bildirən  ağac  ölçüsü  əvvəllər  geniĢ  ya-
yılmıĢdı, hətta ġamaxıdan Xızıya gedən yolun 6-cı ağacı burada Altıağac 
toponiminin yaranmasına səbəb olmuĢdur. Ağac ölçüsü, görünür, yolboyu 
                                                 
91
  ПОА, 1961. 
92
  Ямпольский, 1956, 161-180. 
93
  Фазили, 1992, 97. 
94
  Qeyri-müəyyən  az-uz  (az-çox)  deyimini  nağıllarda
 
geniĢ  iĢlənən  bu
 
Ģablon  ifadə 
saxlamıĢdır: «Az getdi, uz getdi, dərə-təpə düz getdi».  

---

 
43 
müəyyən  yerlərdə  əkilən  ağaclar  vasitəsilə  hesablanırmıĢ.  KeçmiĢdə  bu 
məqsədlə  bəlgə  daĢlardan  da  istifadə  olunmuĢdur.  Sınır  xəttini  ayırmaq 
üçün də bəlgə daĢları qoyurdular
, 
daĢın üzərində yazı
 
və
 
ya
 
damğa olurdu. 
Oğuz
 
xan
 
haqqındakı
 
əfsanələr
 
zaman-zaman  türk  boyları
 
içindən 
çıxan fatehlərin təpərlə gerçəkləĢdirdiyi olaylara, onların keçdiyi yollara 
köklənmiĢdir.
 
Əsasən,
 
saqa-qamər
 
yürüĢləri
 
əsasında
 
yaranan
 
«Oğuznamə»
 
motivləri
 
sonralar
 
hun,
 
göytürk,
 
hətta oğuz-səlcuq
 
boyları
 
ilə
 
bağlı olaylarla 
zənginləĢmiĢ və
 
alplıq dastanları Ģəklində türk toplumu içində geniĢ yayıl-
mıĢdır. Oğuznamələrlə tərbiyə alıb ərsəyə gələn türk böyükləri buradakı 
gələnək və törələrə hörmət etmiĢ, özəlliklə Oğuz
 
xanın
 
qüdrətindən
 
ilham 
almıĢlar. Əmir Teymurun Türküstan ellərindən baĢlayıb, Quzey və Gü-
ney
 
Qafqaz
, 
Anadolu
 
və
 
Azərbaycandan
 
keçdiyi
 
yollar
 
öncə
 
Oğuz
 
xanın 
«Kürreyi-ərzi fəth etmək üçün» yola çıxıb keçdiyi marĢrutu təkrar edir. 
Azərbaycanda olmuĢ səyyah və elçilərin bu ölkə haqqında verdiyi 
bilgilərin əhəmiyəti böyükdür.
95
 
Hətta düĢmən orduları ilə gələn mirzələ-
rin
 
yazısında
 
da  maraqlı  bəlgələr  vardır.  Fatehlərin  yürüĢü  ilə  bağlı  ma-
raqlı məqamlar
 
həm də
 
xalqın yaddaĢında uzun müddət yaĢayır.
 
Makedo-
niyalı
 
Ġskəndərin
 
Hindistana
 
yürüĢ
 
yolu
 
Güney
 
Azərbaycandan
 
keçmiĢdir. 
Onun
 
Quzey
 
Azərbaycana
 
gəlməsinə
 
aid
 
tarixi sənəd olmasa da,
 
Dərbənd 
qalasını onun tikməsi fikri xalqın içində geniĢ yayılmıĢdı.
96
 
 
Ġslamaqədər  Azərbaycana  ardı-arası
 
kəsilmədən
 
hücumlar
 
olmuĢ-
dur.  Burada
 
onlardan  geniĢ
 
danıĢmaq
 
imkanı
 
yoxdur,
 
yalnız
 
örnək
 
üçün
 
müxtəlif çağlarda
 
Azərbaycana olan iki tarixi yürüĢ üzərində duraq.
 
Bun-
lardan biri m.ö.VII əsrdə Asur çarı II Sarqonun Güney Azərbaycana, di-
gəri isə m.ö. I əsrdə Pompeyin Quzey Azərbaycana yürüĢüdür.  
Güney Azərbaycana II Sarqonun yürüşü. Asur çarı II Sarqonun 
m.ö.  714-də
 
Güney
 
Azərbaycanın
 
mərkəzi
 
bölgələrinə
 
yürüĢünü asur  ya-
zısı  çox  geniĢ  vermiĢ,  bu  yürüĢ  haqqında  çoxlu  Ģərhlər  yazılmıĢdır.
97
 
YürüĢün  görünən  tərəfi  urartuların  zəbt  etdiyi  Mana  torpaqlarını  azad 
                                                 
95
  Полиевктов, 1935. 
96
 Nizami Gəncəvi də bu fikri əsas götürmüĢdür. Azərbaycana XIII əsrdə gələn səyyah-
lardan  Rubruk,  Marko  Polo,  sonrakı  əsrlərdə  burada  olmuĢ  Adam  Oleari,  Ambrozo 
Kontarini  və  baĢqaları  həmin  fikri  təkrar
 
etmiĢlər.  Marko
 
Polo
 
yazır
 
ki,
 
«Dəmir
 
qapı»
 
qalasını Ġskəndər
 
tikmiĢ, bura kuman və baĢqa boyları yerləĢdirmiĢdir (ПОА, 33; 24-25, 
92, 266). 
97
  АВИИУ,  №49;  ТУ;  Дьяконов,  1956;  Пиотровский,  1959;  Арутюнян,  1970;  Zeh-
tabi (۱۳۷۷ ﻰﺑ ﺎﺗﻫﺯ ) və baĢqaları. 

---