«Doqquz Bitik» sırası

 
46 
və yerlərin uzun siyahısını verir.
103
 
Burada adı keçən Sanqibut, Sibur
,
 
Bit-
Saqbat,  Saparda,  Karzinu,  Xarzianu  etnotoponimləri  zəngi  (sanqi),  saqa
 
(saq)
,
 sabar, subar (sibur) və xoruz (karzi/xarzi) boyadlarını aydın əks et-
dirir.
104
 
Buradakı Ģəxs adları sırasında da bəziləri türk onomastikası baxı-
mından  diqqəti  çəkir.
105
  Belə
 
ki,
 
hədiyə
 
gətirənlərin
 
əksəriyəti
 
ölkə/bölgə 
baĢçısı,
 
qalabəyi
 
və
 
«rəis»
 
idi.
 
Ona  görə
 
də,
 
siyahıya yazılan adların
 
bəzisi 
ad yox, titul olduğundan,
 
onların sırasında Payuk
 
və
 
Pauk Ģəklində  yazı-
lan  baĢçıların  adları
 
«böyük»  sözünü
 
əks  etdirir;
 
Andirpatian,  Aratpat, 
Kinqaraq  rəislərinin  MaĢdayauku,  MaĢdaku  Ģəklində  verilən  adları  «baş 
toyqu» (baĢ vəkil) anlamını daĢıyır.
106
 
Sarqon Bars bölgəsindən çıxıb üzü yuxarı hərəkət edir və Missi böl-
gəsinə
 
gəlir.
 
Ullusun özünün
 
Sirdak qalasında yenə Sarqonu qarĢılayır və 
Mana  böyükləri  ilə
 
birgə ona dua edib yalvarırlar
 
ki,
 
asurlar  urartu  çarı 
                                                 
103
 АВИИУ, №49; Дьяконов 1956, 214; Арутюнян 1970, 295: 
Uksatar, Satareşu, 
Durisi 
(Çaylar bölgəsi)  
Talta (Ellipi) 
Uzi (Mali)  
Kitakki (Urianqu) 
Dari (Saparda) 
Uakirtu (Nappi) 
Uzitar (Kantau) 
Şarruti (Karzinu) 
Akkussu (Usi…) 
Karakku (Urika) 
Birtatu (Sibur) 
Anzi (Xalxubara) 
Maşdayaukku (Kinqaraku) 
Payukku (Kilambate) 
Satarpanu (Barikanu) 
Uzumandı (Bit-ĠĢtar) 
Maşdakku (Andirpatianu) 
Maşdakku (Aratpati) 
Xumbe (Bit-ZualzaĢ) 
Baqparna (Zakrute) 
Uşra (Kanzabakani) 
Zardukku (Xarzianu) 
Makirtu (Bit-Saqbat) 
Paukku (Bit-Kapsi) 
104
 Digər Ellipi, Kanzabakan, Barikan, Urianqu, Urika Kantau, Kinqarak, Kilambat, Kapsi 
kimi toponimlərin də türkcə izahı vardır. Belə ki, elli-pi, kanca-bakan, börü-kan, ur-uk, 
uri-anq, kan-ta, kin-qaraq, kilam-but, kap-si hissələrinə ayrılan bu adlara etimoloji yozum 
vermək çətin deyil. Məsələn,
 
ellipi «eli-dövləti
 
olanlar»
 
və s.  
    Siyahını yazan asurlu,
 
görünür,
 
tanıĢ
 
olmadığı yerli dildə
 
dalbadal sadalanan Ģəxs,
 
titul 
və yer adını dəqiq verməkdə çətinlik çəkmiĢdir. Belə ki, «Karak uruğu» (Karak uruklu) və 
«Kin-karak uruğunun Baştoyqusu» (MaĢdayauku - Kinkarak) sıralanması bu dolaĢıqlığı 
aydın göstərir. N.V.
 
Arutyunyan bu adların bəzisini Ġ. M.
 
Dyakonovun yox, Töro-Danji-
nin tərcüməsinə
 
uyğun verir. Belə ki,
 
Uzumanda Bit-ĠĢtardan yox,
 
Kisilaxadan, Bit-ĠĢtar-
dan isə Burburazu gəlir, Andirpatiandan gələnin adı MaĢdayaukku kimi verilir, Baqparna 
adı Baqbararna,
 
UĢra isəUĢraya kimi oxunur (Арутюнян 1970, 295). 
105
Añ-çı (Anzi), üzü manlı (Uzumandı), ağ qusu (Akkusu) kimi hissələrə ayrılan bu adlar 
da türkcə
 
izah oluna bilir. Bugün bizə
 
qəribə görünən «ovçu» və ya «heyvandar» anlamlı 
Añçı və sair bu kimi adlar o dövr üçün xarakterik olmuĢdur. 
106 
Mada ölkəsindən yuxarıda mada boyları yaĢayan bir bölgənin də adı Mada idi və onun 
baĢçısı II Sarqonun vaxtında Deyok adlanırdı. 
107 
Mütəxəssislər
 
mətndəki
 
kakmilər ifadəsini izah edə bilmir,
 
halbuki kakme
 
söyüĢü
 
bu-
gün də türklər içində kakbe//kahbe («qəhbə») Ģəklində iĢlənir.       

---

 
47 
Ursanı (Rusa) məğlub edib, Mana torpağını tapdayan «kakmiləri» qovsun, 
qaçqın manalılar öz yerlərinə qayıtsınlar.
107
 
 
Sarqon  Sirdak//Zirdiak  qalasında  Qızılbut  bölgəsinin  Appatar  və 
Kitpat yaĢayıĢ məskənlərinin baĢçıları Zizi və Zalayın gətirdiyi hədiyə-
ləri alır. Qaynaqda qeyd olunur ki, uzaq dağlardan baĢlayaraq Mana
 
və
 
madalılar
 
ölkəsinin
 
arasına
 
bir dil kimi uzanan Qızılbut ölkəsinin öz gü-
cünə güvənən adamları üzərində heç vaxt kənar qüvvələrin hökmranlığı 
olmamıĢdır, indiyə qədər heç kim onların məskənini görməmiĢ, onlardan 
vergi almamıĢdır.
108
 
Elbars dağlarının güney ətəklərində və Qızıl-üzən
 
ça-
yının yaxalarında yaĢayan qızıl boyları sonralar Ġrəvanın Vedi bölgəsində 
Ģadılı boylarının
 
və
 
Altay
 
(Kızıl) bölgəsində xakas boylarının içində görü-
nür.
109
 
Bars
 
bölgəsində
 
Sarqona
 
hədiyə
 
gətirən
 
Uzumanda  baĢqa  bir  oxu-
nuĢa görə Kisilaxadan gəlmiĢdi.
110
 
Kisil-axa toponimi Qızıl-üzən çayı-
nın qədim adı ola bilər. 
Sarqon
 
qızıl
 
boylarının iç bölgələrinin  yox, Mana sınırlarına  yaxın 
iki yaĢayıĢ məskənindən hədiyə alıb, Bit-Kapsi və Mada bölgəsi arası ilə 
üzüyuxarı 30 béru (
= 
30
 
ağac 

 200 
km
) yol keçir,
 
Mana sınırında gözətçi 
qalası
 
kimi
 
Zikertu
 
və
 
Andi  ölkələrinin
 
qənĢərində
 
tikilmiĢ
 
PanziĢ
 
qalasına 
gəlir. Burada
 
qoĢun üçün
 
ərzaq tədarükü görüb
, 
Zikertu
 
ölkəsinə üz
 
tutur 
ki, urartulara
 
yardım
 
edən bu ölkənin çarı Mitattini cəzalandırsın. ĠĢtara-
ura çayını keçib
 
Zikertunun
 
Aukane
 
bölgəsinə
 
daxil
 
olur
, 
lakin
 
UaĢdirikku
 
dağına
 
qaçan Mitattini
 
tuta
 
bilmir,  onun baĢ  Ģəhəri  Pardanı  və  ĠĢtaippu, 
SaktatuĢ, Nanzu, Aukane, Kabani, Qurrusupa, Qimdakrikka, Barunakka, 
Ubabara,  Sitera,
 
TaĢtami,
 
Raksi,
 
Tesammia
 
adlı
 
qalaları,
 
hasarlı  kəndləri 
və ətrafdakı 84 yaĢayıĢ məskənini tutub dağıdır.
111
 
 
                                                 
 
 
108
 
АВИИУ, №49 (51). 
109
  Dvində  (Dəbildə)  şad  boyundan  çıxan  Əyyub  Misir  sultanı  olmuĢdur.Vedidə  bizim 
soy şadılı, boy isə qızılanlı kimi tanınırdı. Bu soydan Binnət Alı Sultanın nəvəsi və Fəti 
xanın oğlu məĢhur Bala Sultan və onun Nəzərəli xan, Xanlar xan, PaĢa xan adlı oğulları 
törəmiĢlər.  Ġrəvan  camaatının  milli  qəhrəmanı  məĢhur  Abbasqulu  bəy  ġadlinski  Ģadılı 
soyundan  olub,  Fəti  xanın  qardaĢı  Aslan  Sultanın  nəticəsi,  Kərbalı  Sultanın  nəvəsi  və 
Xanbaba bəyin oğludur (Ялякбярли 1996, 277-310).  
110
 Арутюнян, 1970, 295. 
111
 Göründüyü kimi, bu toponimlərin sırasında Parda (Bərdə) saqalardan ayrılmıĢ «pardı» 
boyunun, Sak-tatuş «oturaq saqa» boyunun, Aukan «avqan» boyunun və Kaban (Qafan) 
«qaban» boyunun adı ilə adlanmıĢ etnotoponimlərdir və bunların bəzisi (Bərdə, Qafan) 

---